Charakterystyka środowiska naturalnego Sudetów

Sudety to pasmo górskie w środkowej Europie, północno-wschodnie ograniczenie Masywu Czeskiego, położone na terytorium Polski, Czech i częściowo Niemiec. Ciągnie się od Bramy Morawskiej na południowym wschodzie po dolinę Łaby na północnym zachodzie. Ma ok. 300 km długości, i szerokość do 70 km. W granicach Polski Sudety zajmują ok. 9,3 tys. km2.
Na powierzchni Sudetów spotykamy skały różnego wieku, reprezentujące wszystkie ery geologiczne-od paleozoiku do kenozoiku, zarówno magmowe (np. granity i bazalty), metamorficzne (np. gnejsy, łupki krystaliczne), jak i osadowe (np. wapienie, węgle, margle, piaskowce, lessy, piaski, żwiry, iły). Duże zróżnicowanie skał i ich tektonika są świadectwem niezwykle złożonej historii tego górotworu. W Sudetach występują fałdy poprzecinane uskokami i szczeliny, przez które z głębi Ziemi wydostawały się skały wylewne (np. bazalty). Sudety jako jednostka tektoniczna ukształtowały się w wyniku wielu faz ruchów górotwórczych, zachodzących w prekambrze i w erze paleozoicznej (fałdowanie kaledońskie i hercyńskie). Przez następne dziesiątki milionów lat uległy one zniszczeniu i w efekcie zostały niemal całkowicie zrównane. Odsłoniły się wówczas odporne na działanie czynników niszczących skały krystaliczne. W erze mezozoicznej zrównaną powierzchnię w wielu miejscach pokryły skały osadowe (wapienie, piaskowce). W trzeciorzędzie większość górotworów została odmłodzona w wyniku orogenezy alpejskiej. Grube i sztywne fragmenty skorupy ziemskiej, mimo olbrzymich nacisków bocznych, nie mogły się już sfałdować, lecz zostały potrzaskane, a część środkowa górotworu wypiętrzyła się nierównomiernie i blokowo ponad 1000 m wzdłuż wielkich uskoków. Przez szczeliny wydostawała się lawa bazaltowa. Wypiętrzające się góry ponownie zostały poddane czynnikom niszczącym. W rezultacie tych wszystkich procesów Sudety stały się obszarem o tzw. krajobrazie gór średnich i budowie zrębowej. Krajobraz tego obszaru charakteryzują długie grzbiety o łagodnych stokach i płaskich wierzchowinach, ponad którymi wznoszą się łagodne kopuły szczytów górskich. W najwyższym paśmie górskim – Karkonoszach (Śnieżka-1602 m n.p.m.) można zaobserwować również ślady działalności lodowców górskich, które występowały tutaj w czasie zlodowaceń czwartorzędowych (zlodowacenie plejstoceńskie). Północna część górotworu – faliste Przedgórze Sudeckie – w czasie fałdowań alpejskich nie wypiętrzyła się, lecz nieco obniżyła. Skały z dawniejszych epok geologicznych zostały tu przykryte osadami kenozoicznymi – na powierzchni występują gliny polodowcowe i rozległe pokrywy lessowe. Spod tych skał wyłaniają się wzgórza bazaltowe czy granitowe. Najwyższe wzniesienie regiony – Ślęża (718 m n.p.m.) – jest zbudowane z granitów i gabro (gruboziarnistej skały krystalicznej). Sudety składają się z szeregu równoległych pasm górskich o wysokości od 900 do 1600 m n.p.m. (Śnieżka w Karkonoszach, 1602 m n.p.m.), biegnących z północnego zachodu na południowy wschód, oddzielonych od siebie podłużnymi obniżeniami. Cechą charakterystyczną Sudetów jest występowanie kotlin śródgórskich o genezie tektonicznej. Po północnej stronie występuje szeroki pas pogórski, przechodzący na południowym wschodzie w Przedgórze Sudeckie. Sudety dzielą się na makroregiony fizyczno geograficzne: Sudety Zachodnie, Sudety Środkowe, Sudety Wschodnie, Pogórze Zachodnio-Sudeckie oraz Przedgórze Sudeckie. Sudety Zachodnie jest to najwyższa północno-zachodnia część Sudetów, na obszarze Niemiec, Polski i Czech, ciągnąca się od doliny Łaby na zachodzie po dolinę górnego Bobru na wschodzie. W granicach Polski region obejmuje 1252 km2 i dzieli się na: Góry Izerskie, Góry Kaczawskie, Kotlinę Jeleniogórską, Karkonosze i Rudawy Janowickie. Sudety Środkowe to makroregion naturalny w Polsce i w Czechach, położona pomiędzy doliną górnego Bobru na północnym zachodzie a doliną górnej Nysy Kłodzkiej na południowym wschodzie. Jego powierzchnia (w granicach Polski) wynosi 2134 km2. Sudety Środkowe są niższe od Sudetów Zachodnich i Wschodnich, wysokości pasm dochodzą do 1000-1100 m n.p.m. (Wielka Destna w Górach Orlickich, 1125 m n.p.m., w Polsce Orlica, 1084 m n.p.m.). Region ten dzieli się na: Bramę Lubawską, Góry Wałbrzyskie, Góry Kamienne, Góry Sowie, Góry Bardzkie, Obniżenie Nowej Rudy, Obniżenie Broumowskie, Góry Stołowe, Pogórze Orlickie, Góry Orlickie, Góry Bystrzyckie i Kotlinę Kłodzką. Sudety Wschodnie są południowo-wschodnia część Sudetów, znajdująca się głównie na terytorium Czech oraz w niewielkiej części (737 km2) w Polsce. Sudety Wschodnie ciągną się od Kotliny Kłodzkiej na północnym zachodzie po Bramę Morawską na południowym wschodzie. Maksymalnie wznoszą się w Czechach do 1492 m (Pradziad w Jesionikach), a w Polsce do 1425 m n.p.m. (Śnieżnik). Na obszarze Polski Sudety Wschodnie obejmują: Góry Złote, Masyw Śnieżnika i Góry Opawskie. Pogórze Zachodnio-Sudeckie to makroregion naturalny w Polsce, Niemczech i częściowo w Czechach, jest to północno-zachodnia część Sudetów, ciągnąca się od okolic Drezna na zachodzie po okolice Wałbrzycha na wschodzie. Jego powierzchnia (w granicach Polski) wynosi 2632 km2. Region ten leży na wysokości od 200 do ponad 500 m n.p.m. Ma charakter wyżyny, rozciętej szeregiem dolin rzek spływających z Sudetów Zachodnich ku północy: Kaczawy, Bobru, Kwisy, Nysy Łużyckiej, Sprewy i Czarnej Elstery. Obszar ten jest dość gęsto zaludniony i dobrze zagospodarowany. Występują bogate złoża węgla brunatnego. Główne miasta to: Świebodzice, Złotoryja, Bolesławiec, Lubań, Zgorzelec, Bogatynia, Żytawa oraz Budziszyn. Pogórze Zachodnio-Sudeckie dzieli się na szereg makroregionów, na obszarze Polski leżą: Obniżenie Żytawsko - Zgorzeleckie, Pogórza: Izerskie, Kaczawskie i Bolkowsko-Wałbrzyskie. Przedgórze Sudeckie leży w południowo-zachodniej Polsce, a także w Czechach (niewielki południowo-wschodni fragment), o powierzchni ok. 2,6 tys. km2 i jest to najdalej na północny wschód wysunięta część geologicznej struktury Sudetów.
Przedgórze Sudeckie do oligocenu stanowiło jedną całość z resztą Sudetów, nie uległo jednak ruchom wypiętrzającym i pozostało regionem równinnym. Obszar leży na wysokości od 200 do 350 m n.p.m. Urozmaicają go znacznie wyższe (do 718 m n.p.m.-Ślęża) twardzielowe wzniesienia zbudowane ze skał krystalicznych. Gleby pylaste sprzyjają rozwojowi rolnictwa. Obszar ten, podobnie jak Pogórze Zachodnio-Sudeckie, jest dość gęsto zaludniony, znajdują się tu liczne ośrodki przemysłowe (największe to: Świdnica i Dzierżoniów). W skład Przedgórza Sudeckiego wchodzą: Wzgórza Strzegomskie, Masyw Ślęży, Wzgórza Strzelińskie, Obniżenie Podsudeckie, Obniżenie Otmuchowskie i Przedgórze Paczkowskie.
Sudety mają klimat górski z wpływami oceanicznymi. Temperatura obniża się wraz ze wzrostem wysokości. Średnia temperatura roczna w reglu dolnym wynosi około 7ºC, a na Śnieżce tylko 0,1ºC. Średnia temperatura lipca na wysokości 600 m n.p.m. to 15ºC, a stycznia natomiast -3ºC, na Śnieżce odpowiednio 8,7ºC w lipcu i –7,7ºC w styczniu. Wraz z wysokością w Sudetach rosną także sumy rocznych opadów. W reglu dolnym wynoszą one około 800 mm, a na Śnieżce około1200 mm i są rozłożone na wszystkie pory roku, ale z wyraźnym maximum przypadającym na lipiec i dużym udziałem opadów śniegu w zimie.
Sudety cechują się gęstą siecią rzeczną. Przebiega przez nie dział wód oddzielający dorzecza Odry, Łaby i Dunaju. Z ziem polskich do Łaby (zlewisko Morza Północnego) uchodzą Orlica i Izera. Pozostałe rzeki są dopływami Odry (zlewisko Morza Bałtyckiego). Mają tu również swoje źródła: Odra i jej dopływy (m.in.: Opawa, Osobłoga, Nysa Kłodzka, Bystrzyca, Kaczawa, Bóbr, Nysa Łużycka), Łaba i jej dopływy (Orlica, Izera, Czarna Elstera, Sprewa) oraz dopływ Dunaju -Morawa. Największe jeziora na terenie Sudetów to: jezioro Nyskie, jezioro Otmuchowskie, jezioro Plichowickie i jezioro Słup. Znajdują się tu także liczne źródła wód mineralnych takie jak: Świeradów Zdrój, Szczawno Zdrój, Duszniki Zdrój, Kudowa Zdrój, Lądek Zdrój, Długopole Zdrój, Jedlina Zdrój i wiele innych.
W Sudetach występują głównie gleby brunatnoziemne (brunatne właściwe i wyługowane oraz w mniejszych ilościach płowe), dość w znacznym stopniu wzdłuż granicy polsko-czeskiej występują gleby inicjalne i słabo wykształcone (skaliste i kwarcowo-krzemieniowe) oraz gleby napływowe, czyli mady rzeczne wzdłuż: Nysy Łużyckiej, Nysy Kłodzkiej, Odry, Kwisy, Kaczawy, Bystrzycy, Oławy i wzdłuż rzeki Bóbr. W okolicy Wałbrzycha występują gleby antropologiczne zniszczone przez przemysł i zabudowę. Na znacznym obszarze Sudetów występują również lessy i utwory lessopodobne.
W Sudetach można wyróżnić piętra klimatyczno-roślinne, granice poszczególnych pięter leżą ponad 250 m niżej niż w Karpatach zachodnich. Piętro regla dolnego sięga do 1000 m n.p.m., regla górnego do 1300 m n.p.m., kosodrzewiny do 1500 m n.p.m., a powyżej występuje piętro alpejskie. Roślinność, jak wszędzie w górach, układa się w wyraźne piętra. W reglu dolnym (450-1000 m n.p.m.) występują posadzone przez człowieka lasy świerkowe, zastępujące rosnące tu niegdyś, a dzisiaj rzadko spotykane lasy jodłowo-bukowe. Regiel górny (do wysokości 1250 m) tworzą jednolite lasy świerkowe. W najwyższym paśmie gór - w Karkonoszach – ponad granicą lasów rozciąga się piętro kosodrzewiny (do 1450 m), a wyżej piętro roślinności alpejskiej.
W Sudetach są dwa parki narodowe:
Karkonoski Park Narodowy, który został utworzony w 1959, w województwie dolnośląskim. Ma powierzchnię 5562 ha (w tym 1718 ha pod ochroną ścisłą). Obejmuje najwyższe, graniczne partie Karkonoszy, od Mumlawskiego Wierchu na zachodzie, aż do przełęczy Okraj na wschodzie oraz dwie enklawy: Wodospad Szklarki i Chojnik. Po stronie czeskiej sąsiaduje z dużym obszarem chronionym. Charakterystyczne formy rzeźby dla tego obszaru to: skałki ostańcowe, kotły lodowcowe, gołoborza oraz płaskie zrównania z torfowiskami. W stosunkowo ubogiej florze występują gatunki będące reliktami epoki lodowcowej, m.in.: skalnica śnieżna, gnidosz sudecki oraz wierzba lapońska. Z fauny na uwagę zasługują: siewka górska (relikt arktyczny), drozd obrożny, płochacz halny i muflon.
Park Narodowy Gór Stołowych, został utworzony w 1993 również na terenie województwa dolnośląskiego. Obejmuje obszar 6280 ha, z czego 48 ha to rezerwaty ścisłe. Szata roślinna parku jest zróżnicowana dzięki znacznej różnorodności siedlisk, warunków wysokościowych i klimatycznych. Zbiorowiska leśne w stanie zbliżonym do naturalnego występują na niewielkich powierzchniach. Typowe dla regla dolnego buczyny zachowały się też dość dobrze, zachowały się reliktowe stanowiska boru sosnowego. Na terenie parku występują zbiorowiska łąkowe, niektóre z bogatymi stanowiskami pełnika europejskiego i ciemiężycy zielonej. Spośród rzadkich roślin rosną w parku sosna błotna i skalnica zwodnicza, a spośród chronionych liczne storczyki: gółka długoostrogowa, podkolan biały, kruszczyk szerokolistny, storczyk męski i storczyk bzowy, a także lilia złotogłów, zimowit jesienny i arnika górska. Fauna Gór Stołowych zbadana jest wyrywkowo, spośród ssaków występuje tutaj popielica i koszatka, z ptaków: bocian czarny, cietrzew, puchacz i sóweczka.
Głównymi surowcami wydobywanymi na Przedgórzu Sudeckim i w Sudetach są: węgiel brunatny (Bogatynia- Turoszów), rudy metali eksploatowane m.in. w Dolnośląskim Zagłębiu Węglowym i Turoszowskim Zagłębiu Węgla Brunatnego oraz skały użytkowe-granity, bazalty, wapienie, piaskowce i inne (m.in. Strzelin, Strzegom, Wojcieszów).
Występują tu także liczne kamienie ozdobne m.in. kryształ górskie, agaty, ametysty, nefryty, jadeity i szafiry.



Źródła: „W Sudetach” W. Koszarski
„Geografia Polski” J. Mordawski
„Atlas geograficzny Polski” wyd. M.Rożak
MEP 2002