Surowce mineralne stosowane w przemyśle

SUROWCE MINERALNE to substancje naturalne pochodzenia organicznego lub nieorganicznego wykorzystywane w gospodarce, stanowiące część zasobów naturalnych. Dzielą się na energetyczne:
- węgiel kamienny,
- węgiel brunatny,
- ropa naftowa;
- gaz ziemny
metaliczne (rudy metali):
- żelazo,
- miedź,
- cynk i ołów,
- chrom,
- nikiel
- mangan,
- molibden
niemetaliczne (chemiczne):
- siarka,
- sól kamienna,
- sól potasowa,
- fosforyty,
- apatyty
promieniotwórcze:
- uran
ceramiczne:
- boksyt,
- kaolin;
szlachetne:
- złoto
- srebro
- platyna
surowce pochodzenia roślinnego:
- drewno,
- celuloza,
- różne włókna;
surowce pochodzenia zwierzęcego:
- skóra,
- tłuszcz.
W procesie produkcji surowce są przekształcane w dobra zaspokajające ludzkie potrzeby.


SUROWCE ENERGETYCZNE

WĘGIEL jest pierwiastkiem najczęściej występującym w przyrodzie. Jest ciałem stałym,
z grupy węglowców, niemetalem, nie rozpuszcza się w wodzie, kwasach i zasadach. Związki węgla są głównym źródłem energetycznym człowieka. Węgiel najczęściej jest spotykany w formie kopalnej. Węgiel kopalny jest skałą osadową z różnych organicznych związków roślinnych. Oprócz węgla w pokładach kopalnych występuje także wodór, tlen, siarka i azot. W zależności od substancji roślinnych, z których powstał węgiel wyróżniamy: węgle humusowe, najczęściej spotykane, powstały na terenach torfowisk z szczątków roślin lądowych, węgle sapropelowe, które powstały z roślin morskich, głównie glonów, oraz węgle liptobiolitowe, powstałych głownie z związków
żywicznych roślin. Ze względu na procentową zawartość węgla wyróżnia się: torf, węgiel brunatny, węgiel kamienny, oraz antracyt i szungit.
Największą zawartość węgla ma sztungit. Jest najstarszym węglem kopalnym. Zawartość węgla wynosi 98,2%. Występuje w okolicach jeziora Onega w Rosji, w Szwecji, Kanadzie i w Indiach. Jest wykorzystywany w przemyśle chemicznym. Po szungicie najwięcej węgla zawiera Antracyt(94-96%). Jest głównie używany do wyrobu elektrod i jako surowiec energetyczny. Następny jest węgiel kamienny, zawierający od 78 do 92% węgla. Jest najliczniej spotykanym węglem kopalnym. Używa się go głównie jako surowca energetycznego oraz do otrzymania koksu, smoły, benzyny, gazów. Występuje głównie w Rosji, na Ukrainie, w USA, Kanadzie, Niemczech, Wielkiej Brytanii, oraz w Polsce na Śląsku. Po węglu kamiennym jest węgiel brunatny. Zawiera 65 do 75 procent czystego węgla. Jest przede wszystkim surowcem energetycznym ale służy także do wytwarzania, smoły wylewnej, benzyny, olejów opałowych i smarów. Najmniejsza liczba czystego węgla jest w torfie, który zawiera mniej niż 60 procent tego pierwiastka, gdyż jest to produkt częściowego rozkładu roślin w warunkach nadmiernej wilgotności. Stosowany jest jako paliwo, kompost, oraz w ogrodnictwie i leśnictwie.
Węgiel występuje także w formie alotropowej, czyli jako sam pierwiastek w różnych formach.
Najczęściej potykaną formą alotropową jest grafit. Grafit występuje jako szary lub czarny minerał głównie w łupkach grafitowych. Jest Miękki, mało aktywny chemicznie,
dobrze przewodzi prąd. Ma gęstość równą 2,3 g/cm3 . Może także być otrzymywany sztucznie. Używany jest do wyrobu ołówków, tuszu, elektrod, a także używa się go w reaktorach jądrowych. Drugą formą alotropową węgla jest struktura grafitu-
diament. Jest to najtwardszy minerał i zarazem najcenniejszy kamień szlachetny. Jest najczęściej bezbarwny, ale bywa także żółty oraz błękitny. Diament ma bardzo silny połysk, oraz bardzo mocno załamuje światło. Jest także tworzony syntetycznie z węgla w temperaturze ok. 30000C i ciśnieniu 10 000 atmosfer. Diamenty są wykorzystywane głównie w jubilerstwie oraz przemyśle. Występują głównie w RPA, Rosji, Indiach, Brazylii oraz Namibii. Ostatnią formą alotropową węgla jest Flueren. Flueren nie występuje w przyrodzie, można go otrzymać przez odparowanie grafitu w próżni lub gazie obojętnym. Jest zbudowany z parzystej liczby atomów węgla. Jego wzór to CN gdzie N jest ilością atomów węgla w cząsteczce. Najczęściej N ma wartość 60 i 70. Dla ciekawostki podam, że największą do tej pory zaobserwowaną cząsteczką jest C960.
Z węgla w procesie suchej destylacji, inaczej nazywanej odgazowywaniem węgla możemy uzyskać koks, który jest wysokoenergetycznym paliwem o zawartości węgla pierwiastkowego do 96%. Koks jest wykorzystywany głównie w metalurgii, jako paliwo, do wytwarzania karbidu oraz surowiec chemiczny. Proces suchej destylacji węgla polega na ogrzewaniu węgla bez dostępu powietrza w temperaturze 900–1300 OC (koksowanie), lub 500-600 OC (wytlewanie). W wynik procesu otrzymuje się koks, albo półkoks, oraz liczne produkty uboczne w formie ciekłej (smoła węglowa, woda pogazowa), oraz gazowej (gaz węglowy, koksowniczy).
Atomy węgla występują także w cząsteczkach ropy naftowej i gazu ziemnego , które są także zaliczane do minerałów.


ROPA NAFTOWA, czyli olej skalny, jest najważniejszym surowcem węglowodorowym do otrzymywania cennych produktów przemysłowych, np. benzyny, nafty, olejów smarowych, parafiny.
Ropa naftowa jest ciemnobrunatną cieczą o gęstości 0,79 - 0,96 g/ml i o swoistym zapachu. Barwa jej bywa również jasna i słabo opalizująca, nie rozpuszcza się w wodzie.
Głównymi składnikami ropy naftowej są rozmaite węglowodory:
- nasycone węglowodory parafinowe, a więc homologi metanu,
- małe ilości węglowodorów oleinowych (homologi etylenu),
- nasycone węglowodory cykliczne, tzw. węglowodory naftenowe, pochodne cyklopentanu i cykloheksanu o wzorze CnH2n,
- węglowodory aromatyczne, pochodne benzenu C6H6.

Udział procentowy wymienionych węglowodorów jest różny w ropach różnego pochodzenia. Węglowodorom w ropie naftowej towarzyszą również inne związki organiczne, zawierające tlen, azot i siarkę. W zależności od zawartości siarki, klasyfikuje się ropę naftową na: niskosiarkowe - zawierające do 0,5% S, wysokosiarkowe zawierające powyżej 0,5% siarki. Zawartość siarki w niektórych ropach naftowych dochodzi do 6%. Ze względu na typ związków chemicznych przeważających w ropie naftowej wyróżnia się najczęściej ropy bezparafinowe, parafinowe, naftenowe, aromatyczne.
Ropie towarzyszy często gaz ziemny pod wysokim ciśnieniem, który powoduje samoczynny jej wytrysk z szybu. Skoro jednak ciśnienie gazu spadnie, wypływ ropy ustaje i wtedy trzeba ropę okresowo wypompowywać. Z biegiem czasu każdy szyb ulega wyczerpaniu.
Surowa ropa naftowa może służyć jako materiał opałowy. Jednak tego rodzaju jej zużycie jest bardzo nieekonomiczne, ponieważ traci się cenne produkty, które można by wyodrębnić z niej za pomocą specjalnej przeróbki. Podstawowa przeróbka ropy naftowej polega na destylacji. Obecnie destylacja jest procesem bardzo skomplikowanym i przeprowadza się ją na olbrzymią skalę w tzw. rafineriach, gdzie otrzymane produkty poddaje się oczyszczaniu i dalszej przeróbce. Pierwszą destylację ropy naftowej dokonał polski aptekarz w Krośnie , Ignacy Łukasiewicz, w roku 1852. Jego zasługą również jest wynalezienie lampy naftowej oraz zastosowanie nafty do celów oświetleniowych. W roku 1854 Łukasiewicz założył pierwszą na świecie kopalnię ropy naftowej w Krośnie.
W zależności od rodzaju ropy naftowej oraz produktów, jakie mają być z niej otrzymane stosuje się odpowiednie technologie przeróbki ropy naftowej. Ropę naftową poddaje się przeróbce w rafineriach paliwowo - olejowych, paliwowych oraz w rafineriach wytwarzających produkty specjalne. Technologia przeróbki ropy naftowej w rafineriach paliwowo - olejowych opiera się na zachowawczej metodzie przeróbki ropy polegającej na rozdziale ropy naftowej na frakcje, bez chemicznej zmiany jej składników. Rozdział ten uzyskuje się poddając ropę naftową destylacji pod ciśnieniem atmosferycznym - dla frakcji wrzących do temperatury 300 - 350 ºC i pod ciśnieniem zmniejszonym (w celu uniknięcia rozkładu składników ropy naftowej) dla frakcji wrzących powyżej tej temperatury. W nowocześnie urządzony rafineriach ropy naftowej stosuje się destylację ciągłą rurowo - wieżową i od razu odbiera się dość zróżnicowane produkty destylacji.
Podczas destylacji frakcyjnej z surowej ropy naftowej otrzymuje się następujące produkty:

Eter naftowy, zbierany do temperatury 70 ºC, o gęstości poniżej 0,7 g/ml, składa się głównie z najlżejszych węglowodorów zawierających nie więcej niż sześć atomów węgla w cząsteczce. Zastosowanie: jako benzyna apteczna albo rozpuszczalnik do ekstrakcji.


Benzyna lekka, zbierana od 60 do 100 ºC i o gęstości 0,7 - 0,75 g/ml, stosowana głównie jako benzyna lotnicza.

Benzyna ciężka, wrząca w granicach 100 - 150 ºC o gęstości 0,75 g/ml, używana jako benzyna samochodowa.

Ligroina, zwana inaczej benzyną lakową, wrze w granicach 100 - 180 ºC.

Podane powyżej granice temperatur wrzenia poszczególnych frakcji oraz ich gęstość nie charakteryzują dokładnie danego rodzaju benzyny. Zależnie od pochodzenia ropy i od przeznaczenia destylatu granice te mogą się wahać.

Nafta jest produktem destylacji ropy odbieranym w granicach temperatur wrzenia 215 - 325 ºC. Surową naftę otrzymaną z pierwszej destylacji i zawierającą sporo smolistych zanieczyszczeń poddaje się następnie rafinacji chemicznej. Oczyszczona nafta powinna być trudno zapalna, a więc nie może zawierać lotnych składników, charakterystycznych dla benzyny. Temperatura zapłonu nafty, zgodnie z przepisami, wynosi 39 ºC. A zatem nafta nie powinna zapalać się w zetknięciu ze stosunkowo zimnym płomieniem zapałki.

Oleje naftowe. Pozostałość po destylacji ropy naftowej pod zwykłym ciśnieniem, wrzącą powyżej 325 ºC, poddaje się następnie destylacji próżniowej (pod zmniejszonym ciśnieniem), otrzymując rozmaite produkty przemysłowe, a przede wszystkim różne oleje naftowe. Należą do nich oleje smarowe, oleje silnikowe (używane do silników Diesla), oleje gazowe (przerabiane za pomocą pirolizy na mieszaninę gazów, używaną do oświetlania) oraz olej parafinowy, z którego przez wymrażanie wykrystalizowuje się parafinę służącą do wyrobu świec. Z niskogatunkowych rop, nie nadających się do wytwarzania wyżej wymienionych olejów naftowych, otrzymuje się oleje opałowe (mazut) stosowane na statkach lub w przemyśle.

Parafina stała topi się w temperaturze 15 - 60 ºC. Jest prawie bezbarwnym przezroczystym lub półprzezroczystym ciałem krystalicznym. Składnikami parafiny są węglowodory o zawartości węgla C19 - C39. Parafina służy do wyrobu świec oraz jako materiał izolacyjny w elektrotechnice.

Wazelina jest również produktem destylacji niektórych gatunków ropy naftowej i stanowi pozostałość po oddestylowaniu lżejszych składników. Wazelin surowa jest żółtoczerwoną lub ciemnozieloną półstała masą, używaną jako smar, nie ulegający zmianom na powietrzu ( w odróżnieniu od tłuszczów). Przez rafinację chemiczną za pomocą stężonego kwasu siarkowego, który następnie usuwa się za pomocą wody, otrzymuje się bezbarwną wazelinę farmaceutyczną, służącą do wyrobu maści.


Smoła ropna (inaczej asfalt naftowy) jest ostateczną pozostałością po przeróbce ropy naftowej, stosuje się ją np. po pokrywania nawierzchni dróg.

Ze względu na stale rosnące zapotrzebowanie na benzynę można ją również otrzymywać bądź to z małowartościowych olejów ciężkich, bądź też z ropy naftowej, poddając te surowce procesowi krakowania (kraking), czyli rozszczepianiu węglowodorów o długim łańcuchu węglowodorowym na węglowodory o krótszych łańcuchach (crack - znaczy po angielsku - pękanie, rozszczepianie).Krakowanie nazywa się również destylacją rozkładową. W zależności od warunków prowadzenia procesu rozróżnia się krakowanie termiczne oraz krakowanie katalityczne.
Do krakingu termicznego zalicza się: 1) kraking termiczny pod wysokim ciśnieniem, prowadzony w temp. 470–540C pod ciśn. 2–7 MPa, któremu poddaje się frakcje ropy naft. (od ligroiny do mazutu), produkt krakingu — benzyna samochodowa; 2) kraking lekki (tzw. visbreaking), proces niegłębokiego rozkładu pozostałości destylacyjnej ropy naft. (gudronu), prowadzony w temp. 460–510C pod ciśn. 0,5–2 MPa, produkt krakingu — olej opałowy; 3) koksowanie gudronu — proces rozkładu gudronu, przebiegający w temp. 430–550C pod ciśn. 0,1–0,3 MPa, produkt gł. — koks naft., produkty uboczne — gazy, benzyna oraz średnie i ciężkie frakcje naft.; 4) pirolizęciekłych (np. benzyny niskooktanowe, olej gazowy) oraz gazowych (etan, propan, butan i ich mieszaniny) surowców naft., prowadzoną w temp. 700–1200C pod ciśnieniem normalnym, produkt — gaz o dużej zawartości węglowodorów nienasyconych. Kraking katalityczny prowadzi się w obecności katalizatorów, gł. uwodnionych glinokrzemianów, zawierających aktywatory (tlenki niklu, kobaltu, miedzi, manganu itp.); w zależności od zastosowanej metody krakingu (przy użyciu katalizatora ruchomego, nieruchomego lub pyłowego) proces ten przebiega w temp. 450–510C i pod ciśn. 0,1–0,2 MPa. Krakingowi katalitycznemu poddaje się najczęściej frakcje oleju wrzące w temp. 280–350C; jako produkty otrzymuje się benzyny o wysokiej liczbie oktanowej oraz olej napędowy. W procesie krakingu katalitycznego stosuje się niższe niż w krakingu termicznym temperaturę i ciśnienie; szybkość procesu krakingu katalitycznego jest większa od szybkości procesu krakingu termicznego. Kraking ma b. duże znaczenie w przemyśle rafineryjnym i petrochemicznym. Otrzymane w procesie krakingu benzyny odznaczają się wysoką liczbą oktanową, a otrzymane gazy zawierają dużo węglowodorów nienasyconych, które są ważnym surowcem w syntezie chemicznej.

GAZ ZIEMNY, mieszanina węglowodorów — najlżejszych homologów metanu — oraz (w zmiennych ilościach) azotu, dwutlenku węgla, siarkowodoru, gazów szlachetnych. Występuje gł. w porowatych piaskach, piaskowcach, wapieniach i dolomitach, niekiedy także w szczelinach skał magmowych. Zazwyczaj towarzyszy złożom ropy naft. lub węgla kam., tworzy także samodzielne złoża. Powstaje w wyniku analogicznych procesów jak ropa naft. lub stanowi jeden z produktów uwęglania substancji roślinnej. Rozróżnia się: gaz ziemny suchy, zawierający najczęściej ok. 95% metanu, 2% etanu, 3% węglowodorów wyższych i innych gazów (siarkowodór, dwutlenek węgla, azot), oraz gaz ziemny mokry, w którym występuje najczęściej ok. 80% metanu, 6,5% etanu, 6% propanu, 4% butanu, 3,5% pentanu oraz węglowodory wyższe; z mokrego gazu ziemnego wyodrębnia się węglowodory w postaci gazu płynnego oraz gazoliny. Gaz ziemny jest cennym surowcem w produkcji sadzy, gazu syntezowego oraz jest stosowany jako paliwo. Wartość opałowa: 35,2 · 106–62,8 · 106 J/m3 (8400–15 000 kcal/m3).
W Polsce występuje gł. na Podkarpaciu, w środk. części Niz. Południowowielkopolskiej (k. Ostrowa Wielkopolskiego) i na Pomorzu Zachodnim.


SUROWCE METALICZNE

ŻELAZO, Fe, ferrum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 26, masie atom. 55,847; zapoczątkowuje grupę żelazowców; metal ciężki, trudno topliwy, niezbyt twardy, ciągliwy, o barwie białoszarej; temp. topn. 1535C, temp. wrz. 2750C, gęstość 7,87 g/cm3; występuje w odmianach alotropowych: α — odmiana trwała do temp. 910C, γ — odmiana trwała w zakresie temp. 910–1400C i δ — odmiana trwała od temp. 1400C do temp. topn.; żelazo wykazuje właściwości ferromagnet. do temp. 769C, a powyżej niej jest paramagnetykiem; roztwarza się w kwasach nieutleniających i rozcieńczonych utleniających; w stężonych kwasach azotowym i siarkowym ulega pasywacji; rozdrobnione żelazo jest piroforyczne (samorzutnie zapala się na powietrzu); w ciekłym żelazem rozpuszczają się: tlen, azot, wodór i węgiel; ogrzewane reaguje m.in. z tlenem, fluorowcami, siarką, fosforem, krzemem; w powietrzu wilgotnym już w temperaturze pokojowej pokrywa się warstwą uwodnionych tlenków (rdza); występuje na stopniach utlenienia: gł. III (związki najtrwalsze) i II, rzadko IV, V i VI; tworzy sole podwójne i związki koordynacyjne (w niektórych związkach koordynacyjnych przyjmuje stopnie utlenienia także od –II do I).
Żelazo otrzymuje się przez redukcję tlenków żelaza wodorem (w temp. ok. 550C uzyskuje się ciemnoszary proszek żelaza zawierający ok. 0,007% zanieczyszczeń — żelazo piroforyczne), przez termiczny rozkład karbonylku żelazo Fe(CO)5 (ok. 0,03% zanieczyszczeń) lub elektrolizę wodnych roztworów soli żelaza (ok. 0,02% zanieczyszczeń). Metodą metalurgiczną (świeżenie tlenem surówki żelaza) otrzymuje się żelazo o mniejszym stopniu czystości (zawierające 0,1–0,5% zanieczyszczeń, gł. węgiel, mangan, krzem, fosfor, siarka, tlen i azot); otrzymywane tą metodą żelazo nosi nazwy m.in.: żelazo armco lub armco (od nazwy firmy American Rolling Mill Co, która jako pierwsza podjęła jego produkcję). Żelazo z powodu małej wytrzymałości mech. i małej odporności na korozję ma ograniczone zastosowanie — żelazo armco, odznaczające się dużą przenikalnością magnet., stosuje się m.in. jako tani materiał magnetycznie miękki w urządzeniach tele- i radiotechn. (rdzenie transformatorów, nabiegunniki maszyn elektr.) oraz na uszczelki, na tygle do topienia cynku, jako wsad przy wytapianiu stali o małej zawartości węgla. Żelazo jest stosowane gł. w postaci stopów z węglem (stal, staliwo , żeliwo) i innymi składnikami, stanowiących podstawowy materiał konstrukcyjny, oraz w postaci żelazostopów.

MIEDŹ, Cu, cuprum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 29, masie atom. 63,54; należy do grupy miedziowców; metal półszlachetny, dość miękki, kowalny, ciągliwy, o barwie czerwonawej; temp. topn. 1083C, temp. wrz. 2567C, gęstość 8,96 g/cm3; spośród pierwiastków czysta miedź jest najlepszym — po srebrze — przewodnikiem ciepła i elektryczności; w temp. pokojowej odporna na działanie suchego tlenu, także wodoru, azotu i węgla; w wilgotnym powietrzu pokrywa się tzw. patyną; ogrzewana reaguje z tlenem; roztwarza się w kwasach utleniających i w obecności tlenu w kwasach nieutleniających; stopnie utlenienia: gł. II (związki trwałe) oraz I i niekiedy III (związki nietrwałe); tworzy liczne związki koordynacyjne; wodne roztwory związków miedzi mają barwę niebieską; rozpuszczalne związki miedzi są na ogół trujące; najważniejsze związki: tlenki, wodorotlenek, siarczan, azotan. W przyrodzie miedź jest mało rozpowszechniona; występuje w stanie rodzimym (rzadko) oraz tworzy ponad 150 minerałów, z których największe znaczenie mają: chalkopiryt, bornit, kowelin, chalokzyn, kupryt, malachit, azuryt. Bogate złoża rud miedzi występują w Legnicko-Głogowskim Okręgu Miedziowym. Rudy miedzi przerabia się metodami pirometalurgicznymi oraz hydrometalurgicznymi. Bardziej uniwersalna (stosowana zarówno w przypadku bogatych, jak i uboższych rud miedzi) metoda pirometalurgiczna polega na wytopie z rud z dodatkiem koksu i topników kamienia miedziowego — stopu siarczków miedzi(I) i żelaza(II); z roztopionego kamienia (temp. topn. 950–1100C) uzyskuje się w konwertorze miedź surową (o składzie do 99,5% miedzi, do 0,05% żelaza, 0,1% siarki oraz m.in. metale szlachetne, nikiel, kobalt), którą poddaje się oczyszczaniu, gł. rafinacji elektrolitycznej. Rudy polimetaliczne poddaje się przeróbce w zautomatyzowanych piecach o specjalnej konstrukcji, w których w sposób ciągły przebiegają procesy prażenia, topienia, konwertorowania.
Miedź jest stosowana m.in. do wyrobu przewodów elektr. (obecnie często zastępowana przez aluminium), obwodów drukowanych i części maszyn elektr., do budowy aparatury dla przemysłu chem. i spoż. (np. chłodnice, aparaty destylacyjne, kolumny rektyfikacyjne, kotły parowe) oraz w technologii materiałów mikro- i optoelektron. (wykorzystywanych m.in. w bateriach słonecznych, przekaźnikach elektroakust.), a także (zwł. dawniej) do krycia dachów budowli monumentalnych. Szerokie zastosowanie mają również stopy miedzi. Związki miedzi są używane m.in. do produkcji farb, do barwienia szkła i porcelany, do wytwarzania powłok ochronnych (miedziowanie), mikronawozów, oraz jako katalizatory, a także w lecznictwie. Miedź jest jednym z najstarszych metali poznanych przez człowieka.

CYNK [niem.], Zn, zincum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 30, masie atom. 65,39; należy do grupy cynkowców; srebrzysty metal o niebieskawym odcieniu; temp. topn. 419,5C, temp. wrz. 907C, gęstość 7,14 g/cm3; dobry przewodnik ciepła i elektryczności; w temp. pokojowej i powyżej 200C kruchy, w temp. 100–150C daje się przerabiać plastycznie; w powietrzu ulega pasywacji; amfoteryczny; roztwarza się w kwasach (w kwasach utleniających nie zachodzi wydzielanie wodoru) i mocnych zasadach; stopień utlenienia II; rozdrobniony spala się, dając amfoteryczny tlenek ZnO, od którego wywodzi się wodorotlenek Zn(OH)2 tworzący sole cynkowe i cynkany (zawierające jon).W przyrodzie występuje w niewielkich ilościach; gł. rudami są: sfaleryt ZnS, smitsonit ZnCO 3, hemimorfit Zn4[OH]2[Si2O7] · H2O; należy do. Metaliczny cynk otrzymuje się gł. z rud siarczkowych 2 metodami: 1) metodą pirometalurgii (cynk hutniczy) — przez prażenie utleniające rudy i redukcję otrzymanego tlenku cynku za pomocą węgla lub koksu w piecach muflowych albo szybowych; 2) metodą hydrometalurgii (cynk elektrolityczny) — przez przeprowadzenie siarczku w siarczan (ostrożne prażenie) i elektrolizę roztworu siarczanu cynku; cynk hutniczy rafinuje się za pomocą destylacji frakcjonowanej.
Cynk jest stosowany gł. do wytwarzania stopów oraz do cynkowania; blacha cynkowa jest używana do wyrobu rynien, zbiorników itp. Cynk jest także stosowany m.in. do wyrobu elektrod, klisz druk.; związki cynku (selenek, tlenek i siarczek cynku) są stosowane m.in. w przemyśle optoelektronicznym. Cynk znano w Chinach i Indiach już w czasach starożytnych.

OŁÓW, Pb, plumbum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 82, masie atom. 207,20; należy do grupy węglowców; niebieskoszary, miękki, kowalny, łatwo topliwy metal; temp. topn. 327,50C, temp. wrz. 1740C, gęstość 11,35 g/cm3; aktywny chemicznie; w powietrzu, w warunkach normalnych pokrywa się cienką warstwą tlenku PbO i węglanu PbCO 3; ma właściwości amfoteryczne, roztwarza się w kwasach (w kwasach nieutleniających — w obecności tlenu) i w stężonych mocnych zasadach; występuje na II i IV stopniu utlenienia; do najważniejszych związków należą: tlenki ołowiu, siarczek PbS i selenek PbSe, stosowane w technologii materiałów opto- i mikroelektron., chromian PbCrO4 i zasadowy węglan ołowiu 2 PbCO3 · Pb(OH)2 (pigmenty) oraz związki ołowioorg.; ołów i jego związki są silnymi truciznami kumulującymi się w ustroju (ołowica). Ołów jest pierwiastkiem stosunkowo pospolitym, choć występującym w niezbyt dużych ilościach; gł. minerałami są: galenit (PbS), cerusyt (PbCO3) i anglezyt (PbSO4). Ołów metaliczny otrzymuje się gł. z rud siarczkowych, z których przez prażenie otrzymuje się tlenek ołowiu, poddawany redukcji koksem; uzyskany ołów surowy, rafinuje się elektrolitycznie. Ołów jest stosowany m.in. do wyrobu aparatury chem., płyt akumulatorowych, powłok kabli, amunicji oraz osłon przed promieniowaniem jonizującym; duże znaczenie mają stopy ołowiu. Ołów metaliczny był znany już w starożytności (wytapiany z rud ok. 3500 lat p.n.e. w Egipcie); Rzymianie stosowali go do wyrobu rur wodociągowych, które przetrwały do czasów obecnych.


CHROM [gr.], Cr, chromium, pierwiastek chem. o liczbie atom. 24, masie atom. 51,996; należy do grupy chromowców; srebrzystoniebieskawy metal, twardy, ciężki, trudno topliwy; temp. topn. 1857C, temp. wrz. 2672C, gęstość 7,2 g/cm3; ma właściwości amfoteryczne; stopnie utlenienia: II, III, VI oraz, rzadziej, IV i V, a w związkach kompleksowych także –II, –I, 0, I; w stanie litym ulega pasywacji, sproszkowany — dość aktywny chemicznie; najważniejsze związki: tlenki Cr2O 3, CrO2 i CrO3, chromiany, amfoteryczny wodorotlenek Cr(OH)3 oraz halogenki, siarczan i azotan chromu, także związki kompleksowe; w przyrodzie mało rozpowszechniony; minerałem rudnym chromu jest chromit; metaliczny chrom otrzymuje się przez redukcję glinem (aluminotermicznie) uzyskanego z rudy tlenku Cr 2O3; chrom w postaci stopu z żelazem (żelazochrom) stanowi dodatek do stali, zwiększający jej wytrzymałość; chrom jest składnikiem stopów oporowych i narzędziowych, spieków, tzw. cermetali, oraz b. twardych szkieł metalicznych, jest stosowany do powlekania przedmiotów metal. (chromowanie), do wytwarzania połączeń elektr. w układach scalonych; ważny dla życia mikroelement; związki chromu są barwne (stąd nazwa pierwiastka), stosuje się je m.in. w przemyśle farb (pigmenty), w katalizie. Chrom odkrył 1797 N.L. Vauquelin.

NIKIEL [niem.], Ni, niccolum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 28, masie atom. 58,69; należy do grupy niklowców; metal miękki, ciągliwy, kowalny, ferromagnet., o barwie srebrzystobiałej i silnym połysku; temp. topn. 1453C, temp. wrz. ok. 2732C, gęstość 8,9 g/cm3; w stanie silnie rozdrobnionym jest piroforyczny; metal lity jest odporny na działanie czynników atmosf. i zasad; roztwarza się w kwasach (w stężonym kwasie azotowym ulega pasywacji); pochłania wodór; ogrzany reaguje m.in. z tlenem, fluorowcami, siarką; w związkach występuje na stopniach utlenienia II i III, niekiedy IV, I i 0 oraz –I (w karbonylkach); tworzy liczne związki koordynacyjne. Nikiel jest dość rozpowszechniony w przyrodzie; oprócz żelaza stanowi gł. składnik jądra Ziemi; występuje również w stanie rodzimym w meteorytach; spośród minerałów niklu najważniejsze są: pentlandyt, milleryt, gersdorfit, nikielin, chloantyt, garnieryt. Nikiel otrzymuje się gł. z rud siarczkowych, przerabianych na tzw. kamień niklowy, z którego uzyskuje się tlenek niklu redukowany węglem do metalu; czysty metal otrzymuje się z niklu surowego przez rafinację elektrolityczną lub przeprowadzając go w lotny karbonylek niklu Ni(CO)4, który po ogrzaniu dysocjuje z wydzieleniem b. czystego metalu (metoda Monda); nikiel stanowi też produkt uboczny przeróbki niektórych rud miedzi. Jest używany gł. na powłoki ochronne (niklowanie), jako składnik stali specjalnych (nierdzewnych, kwasoodpornych, żarowytrzymałych, magnet.) i stopów miedzi (miedzionikle); również w postaci stopów m.in. do wyrobu aparatury chem., narzędzi chirurgicznych, monet; w stanie rozdrobnionym — jako katalizator (gł. w reakcjach uwodorniania związków org.); jest też składnikiem wielu szkieł metalicznych; jego związki są stosowane do barwienia szkła i emalii. Nikiel odkrył 1751 A.F. Cronstedt.

MANGAN [niem. < łac.], Mn, manganum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 25, masie atom. 54,938; należy do grupy manganowców; tworzy 4 odmiany alotropowe; metal ciężki, kruchy, trudno topliwy, srebrzystobiały z odcieniem różowym; temp. topn. 1244C, temp. wrz. 1962C, gęstość 7,42 g/cm3; roztwarza się w kwasach nieutleniających; w powietrzu w stanie litym trwały, rozdrobniony — utlenia się; przyjmuje stopnie utlenienia od –I do VII (w połączeniach najtrwalszych II i IV); tworzy liczne związki koordynacyjne; związki manganu mają silne właściwości utleniające (nadmanganiany); tworzy tlenki (tlenki manganianu), które ze wzrostem stopnia utlenienia manganu zmieniają charakter z zasadowego na kwasowy. Mangan występuje w przyrodzie w postaci licznych minerałów, spośród których najważniejsze są: piroluzyt, hausmanit, braunit, manganit. Na skalę techn. otrzymywany w postaci stopu z żelazem (tzw. żelazomangan); czysty mangan otrzymuje się przez redukcję tlenków manganem metalicznym glinem lub elektrolizę wodnych roztworów soli manganowych. Mangan jest składnikiem stopowym stali, staliw i żeliw zwiększającym ich odporność na ścieranie oraz stopów: miedzi (brązy i mosiądze), miedzi z niklem (manganin), aluminium, magnezu; w postaci żelazomanganu stosowany jako odtleniacz w hutnictwie żelaza, a w postaci miedzi manganowej jako odtleniacz stopów miedzi. Mangan jest składnikiem niektórych szkieł metalicznych. Niektóre związki manganu znalazły zastosowanie w farbiarstwie, lecznictwie oraz analizie chem.; syntet. siarczek i selenek manganu — w technologii materiałów mikroelektronicznych. Mangan odkrył 1774 K.W. Scheele, w postaci czystej otrzymał 1774 J.G. Gahn.

MOLIBDEN [łac. < gr.], Mo, molybdaenum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 42, masie atom. 95,94; należy do grupy chromowców; twardy, kruchy, srebrzysty, trudno topliwy metal; temp. topn. 2617C, temp. wrz. 4612C, gęstość 10,2 g/cm3; w temperaturze pokojowej odporny na działanie czynników atmosf., kwasów nieutleniających i zasad, ulega działaniu fluoru, stężonego kwasu siarkowego i wody król.; stężony kwas azotowy i in. środki utleniające powodują pasywację molibdenu; występuje gł. na VI stopniu utlenienia (związki najtrwalsze) oraz na II, III i niekiedy — IV i V; tworzy liczne związki koordynacyjne; w przyrodzie występuje w postaci minerałów, gł. molibdenitu i wulfenitu. Molibden jest stosowany jako składnik stopowy wielu stali konstrukcyjnych, narzędziowych i specjalnych, a także żarowytrzymałych stopów niklu, kobaltu, niobu, niektórych stopów magnetycznych. Molibden technicznie czysty jest wykorzystywany m.in. na elementy reaktorów jądr. oraz w elektronice (lampy i przyrządy próżniowe), elementy grzejne pieców przem., części żarówek; coraz większe znaczenie mają również jego stopy. Związki molibdenu są używane m.in. do wyrobu farb, nawozów miner. (mikronawozów), w analizie chem. (kompleksy), jako wysokotemperaturowe smary (siarczek MoS2) i katalizatory (tlenki i molibdeniany) oraz do produkcji ostrzy narzędzi skrawających (węgliki molibdenu). Molibden odkrył 1778 K.W. Scheele, wyodrębnił zaś 1782 P.J. Hjelm.



SUROWCE NIEMETALICZNE

SIARKA, S, Sulphur, pierwiastek chem. o liczbie atom. 16, masie atom. 32,06; należy do grupy tlenowców; niemetal; żółte ciało stałe, nierozp. w wodzie, dobrze rozp. (odmiany krystal.) w dwusiarczku węgla; gęstość 2,0 g/cm3, temp. topn. 119,3C, temp. wrz. 444,6C; ma zdolność tworzenia wieloatom. cząsteczek łańcuchowych lub pierścieniowych; występuje w kilku odmianach alotropowych; w stanie stałym jako siarka rombowa (α) — żółta, drobnokrystal., i siarka jednoskośna (β) — prawie bezb. igły; w stanie ciekłym siarka λ — żółta, ruchliwa ciecz, i siarka µ — brun., gęsta, lepka ciecz; w wyniku szybkiego oziębienia siarki µ uzyskuje się tzw. siarkę plastyczną, a przez kondensację pary siarki — tzw. kwiat siarczany; w temp. pokojowej siarka jest mało aktywna chemicznie; powoli utlenia się do dwutlenku siarki SO2, po ogrzaniu reaguje bezpośrednio z wodorem (siarkowodór), węglem (dwusiarczek węgla), metalami, prócz złota i platyny (siarczki), fluorowcami (z wyjątkiem jodu); w związkach występuje na stopniach utlenienia: –II, IV i VI, rzadko II i III. Siarka jest b. rozpowszechniona w przyrodzie; występuje w stanie rodzimym, w postaci minerałów (gł. siarczków i siarczanów) oraz wchodzi w skład wielu związków org. (np. białek). Największe znaczenie gosp. mają złoża siarki rodzimej (w Polsce jedne z największych na świecie — Tarnobrzeski Okręg Siarkowy), z których siarkę wydobywa się metodą odkrywkową lub metodą podziemnego wytapiania; siarkę otrzymuje się też m.in. z gazu ziemnego zawierającego siarkowodór, z pirytów, z gazów hutn., podczas przerobu siarczków, z gipsu i anhydrytu, z gazów powstających podczas spalania węgla. Siarkę stosuje się gł.: do produkcji kwasu siarkowego, a także m.in. barwników, dwusiarczku węgla, w metalurgii, w przemyśle zapałczanym, w produkcji jedwabiu sztucznego, w petrochemii (rafinacja ropy naft.), do wulkanizacji kauczuku, w lecznictwie.

SOLE są bardzo rozpowszechnione w przyrodzie. . W wodzie morskiej występują różne jony soli np.: Na+, K+, Mg2+, Cl-, SO4 2-. Wiele soli stanowi kopaliny, czyli surowce wydobywane z ziemi metodami górniczymi. Przede wszystkim jest to chlorek sodu - sól kamienna - wydobywany w Polsce w okolicy Wieliczki, Bochni oraz Inowrocławia.
Sól kamienna zawiera niewielkie ilości bromków i jodków sodu oraz potasu. Ważnym minerałem jest węglan wapnia - CaCO3 - główny składnik wapienia i marmuru ( przy okazji również kredy piszącej po szkolnych tablicach ), a ponadto dolomit MgCO3 CaCO3, stosowany jako kamień budowlany, topnik w metalurgii i składnik materiałów ceramicznych. Do kopalin należą też różne azotany, zwane saletrami, przede wszystkim saletra chilijska - NaNO3, indyjska - KNO3 i wapniowa - Ca(NO3)2, a ponadto fosforan wapnia , Ca3(PO4)2, stanowiący główny składnik fosforytów i apatytów, oraz siarczan wapnia CaSO4 2 H2O, czyli gips.
Sole znalazły liczne zastosowania, przede wszystkim jako nawozy sztuczne, a ponadto w budownictwie ( CaCO3 i CaSO4 ), komunikacji ( NaCl i CaCl2 do zabezpieczania dróg przed zamarzaniem ), w przemyśle spożywczym ( NaCl i NaNO3 jako konserwanty ) i wiele innych.
Sole potasowo-magnezowe, skały osadowe pochodzenia chem. składające się gł. z chlorków i siarczanów potasu i magnezu — sylwinu, karnalitu, kizetu, kainitu, polihalitu i in., z podrzędną zawartością halitu, anhydrytu, gipsu, minerałów ilastych i in.; występują w osadach różnego wieku geol., najbardziej rozpowszechnione w utworach młodszego permu (cechsztyn) i miocenu, gł. w Rosji (Solikamsk), na Ukrainie (m.in. Kałusz), w Niemczech (Stassfurt) i w Polsce (Kłodawa, Inowrocław, Zat. Pucka); stosowane do wyrobu nawozów sztucznych.

FOSFORYTY, skały osadowe pochodzenia org. lub chem. składające się gł. z fosforanów wapnia (apatytów); w niewielkich ilościach zawierają też kwarc, glaukonit, piryt, kalcyt, minerały ilaste, substancje bitumiczne i in.; powstają w niezbyt głębokim morzu, tworzą warstwy lub konkrecje w osadach piaszczystych, mułkowych, ilastych, marglistych oraz wapiennych; gł. złoża: USA (Tampa na Florydzie), Ukraina, Maroko, Tunezja, Mauretania; w Polsce występują gł. w utworach wieku kredowego na pn.-wsch. obrzeżeniu G. Świętokrzyskich; cenny surowiec do produkcji nawozów fosforowych (superfosfatu i in.) oraz fosforu; zmielone f. (gł. niskoprocentowe) stanowią nawóz miner. (mączka fosforytowa).

APATYTY, grupa minerałów, fosforany wapnia Ca5(X)[PO4]3, gdzie X = F (a. fluorowy), Cl (a. chlorowy), OH (a. hydroksylowy); spotykane są też a. zawierające m.in. CO3, SO4, SiO4; czyste odmiany a. są niezwykle rzadkie; w przyrodzie pospolite ich kryptokrystal., zanieczyszczone odmiany pochodzenia osadowego (np. frankolit, kolofan, dalit), będące gł. składnikami fosforytów. Krystalizują w układzie heksagonalnym; szarawozielone, zielone, żółte lub niebieskawe i in. W drobnych ilościach występują niemal we wszystkich skałach magmowych (niekiedy jednak stają się ich gł. składnikiem), stanowią podstawowe źródło fosforu w przyrodzie; znajdują się też w skałach metamorficznych i utworach hydrotermalnych. Główne złoża: Rosja (Płw. Kolski, otoczenie jez. Bajkał), pn. Afryka (Maroko, Algieria, Tunezja, Egipt), USA (Floryda). Używane do wyrobu nawozów sztucznych oraz do otrzymywania fosforu.

SUROWCE PROMIENIOTEÓRCZE

URAN [łac. < gr.], U, uranium, promieniotwórczy pierwiastek chem. o liczbie atom. 92, masie atom. 238,029; należy do aktynowców; srebrzystobiały metal ciężki; temp. topn. 1132C, temp. wrz. 3818C, gęstość 19,05 g/cm3; wykazuje podobieństwo do chromowców; aktywny chemicznie, zwł. w temperaturach wyższych; w powietrzu pokrywa się warstwą dwutlenku uranu (tlenku uranu(IV)) UO2; łatwo roztwarza się w kwasach, odporny na działanie zasad; ogrzewany reaguje m.in. z tlenem (sproszkowany jest piroforyczny) oraz z wodorem, azotem, parą wodną, węglem, także z metalami; tworzy związki koordynacyjne; występuje na stopniach utlenienia: VI (związki najtrwalsze) oraz V, IV, III; rozp. sole uranu są toksyczne. W przyrodzie jest rozpowszechniony; spośród licznych minerałów zawierających uran najważniejsze są m.in.: uraninit, karnotyt, autunit, torbernit i kurit. Naturalny uran jest mieszaniną 3 długożyciowych izotopów: 238U(T1/2 = 4,5 · 109 lat), stanowiącego 99,28%, oraz 235U (T1/2 = 7,1 · 108 lat), zapoczątkowujących 2 naturalne rodziny promieniotwórcze, i 234U (T1/2 = 2,5 · 105 lat). Uran, zwykle wzbogacony w izotop 235U, jest stosowany jako paliwo w reaktorach jądr. do otrzymywania energii jądr.; izotopy 235U oraz sztucznie otrzymany 233U stanowią materiał rozszczepialny w reaktorach jądr. i bombach jądrowych. Uran w postaci tlenku został odkryty 1789 przez M.H. Klaprotha.

SUROWCE CERAMICZNE

BOKSYT [franc.], ilasta skała osadowa składająca się gł. z wodorotlenków glinu (hydrargilitu, bemitu lub diasporu); zawiera też minerały ilaste, krzemionkę, tlenki i wodorotlenki żelaza; najczęściej czerwony lub brun., drobnoziarnisty, miękki, słabo spojony lub zwięzły i twardy; w największych ilościach powstaje na miejscu wietrzenia skał glinokrzemianowych w klimacie gorącym; jest podstawową rudą glinu; używany też w metalurgii (jako topnik) oraz do wyrobu materiałów ogniotrwałych i szybko twardniejących cementów. Główne złoża: Australia, Jamajka, Surinam, Gujana, USA (stan Arkansas), Federacja Ros. (Ural), Gwinea, Francja, Węgry, Chorwacja (okolice Szybeniku, wyspa Krk), Bośnia i Hercegowina (Mostar), Grecja i in.; w Polsce występuje m.in. koło Nowej Rudy na Dolnym Śląsku; odmianą boksytu jest lateryt.

KAOLIN, glinka porcelanowa, osadowa skała ilasta złożona gł. z kaolinitu; podrzędnymi składnikami są: kwarc, łyszczyki i in.; biała, szara, żółtawa, niebieskawa lub brunatnawa; powstaje w wyniku wietrzenia bogatych w skalenie skał magmowych (granitoidów), metamorficznych (gnejsów), a także osadowych (arkoz); gł. złoża w Chinach, Japonii, USA, Federacji Ros., Niemczech, W. Brytanii, Francji; w Polsce — na Dolnym Śląsku (okolice Strzegomia, Strzelina, w G. Izerskich i koło Turoszowa; surowiec przemysłu ceram. (porcelana, fajans, materiały ogniotrwałe), papierniczego i chemicznego.





METALE SZLACHETNE


ZŁOTO, Au, aurum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 79, masie atom. 196,967; należy do grupy miedziowców; metal szlachetny o barwie żółtej, miękki, kowalny (można otrzymać listki złota o grub. ok. 1 · 10–4 mm); temp. topn. 1064C, temp. wrz. 3080C, gęstość 19,3 g/cm3; złoto jest odporne na działanie tlenu, powietrza, kwasów; roztwarza się tylko w wodzie król. i roztworach cyjanków w obecności tlenu; przyjmuje stopnie utlenienia III i I; tworzy związki koordynacyjne; jego sole są nietrwałe — łatwo ulegają redukcji do metalu; złoto tworzy roztwory koloidowe, mające, zależnie od stopnia rozdrobnienia, barwy: fioletową, czerwoną lub niebieską. W przyrodzie występuje b. rzadko, najczęściej w stanie rodzimym lub w postaci roztworów stałych z innymi metalami, gł. ze srebrem. Złoto ze złóż otrzymuje się przez amalgamację (ogrzewając następnie amalgamat oddestylowuje się rtęć i wydziela złoto) lub działanie roztworem cyjanku sodu albo potasu w obecności powietrza i redukcję uzyskanego dwucyjanozłocianu(I) cynkiem; złoto otrzymuje się również ze szlamu anodowego, pozostałego po elektrolitycznej rafinacja srebra lub miedzi. Złoto, zwykle w postaci stopów ze srebrem, miedzią i platyną (b. rzadko w stanie czystym), stosuje się m.in. w jubilerstwie, stomatologii, do wyrobu monet, aparatury specjalnej, w elektrotechnice; związki złota są używane w fotografii, dawniej także w lecznictwie; złoto koloidowe (tzw. purpura Kasjusza) służy do barwienia szkła i porcelany.
Metody wyodrębniania i oczyszczania substancji to alchemia.

SREBRO, Ag, argentum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 47, masie atom. 107,868; należy do grupy miedziowców; metal szlachetny o barwie białej, silnym połysku, kowalny, ciągliwy; temp. topn. 961,93C, temp. wrz. 2212C, gęstość 10,49 g/cm3; najlepszy przewodnik ciepła i prądu elektr.; odporne chemicznie; roztwarza się w kwasie azotowym, stężonym kwasie siarkowym i w roztworze cyjanków; stopnie utlenienia: I, wyjątkowo II i III; większość związków srebra nie rozpuszcza się w wodzie i odznacza się światłoczułością (np. halogenki); niektóre sole mają właściwości wybuchowe; srebro tworzy związki koordynacyjne; jego związki są trujące, zwł. dla organizmów niższych. W przyrodzie srebro występuje rzadko w stanie wolnym (srebro rodzime), częściej w postaci minerałów (gł. argentytu, prustytu, pirargirytu, stefanitu, kerargirytu) lub jako domieszka rud innych metali (ołowiu, cynku, miedzi). Otrzymuje się je gł. jako produkt uboczny przy przeróbce rud cynkowo-ołowiowych; srebro surowe poddaje się rafinacji elektrolitycznej. Srebro metaliczne lub w stopach jest stosowane do wyrobu monet, biżuterii, przedmiotów użytkowych i artyst., aparatury chem., instrumentów med., ogniw, luster, złącz elektr. oraz do srebrzenia i jako katalizator (gł. w syntezie org.).

PLATYNA [hiszp.], Pt, platinum, pierwiastek chem. o liczbie atom. 78, masie atom. 195,08; należy do grupy niklowców; srebrzystobiały, dość miękki, ciągliwy i kowalny metal ciężki; temp. topn. 1772C, temp. wrz. 3827 ± 100C, gęstość 21,45 g/cm3; metal szlachetny, odporny na działanie czynników chem.; roztwarza się w wodzie król.; ma silne właściwości katalityczne; pochłania (zwł. w postaci silnie rozdrobnionej, tzw. gąbki lub czerni (platynowej) znaczne ilości gazów, np. wodoru, tlenu; występuje na stopniach utlenienia: gł. II i IV, niekiedy O, I, III i VI; tworzy liczne związki koordynacyjne; w przyrodzie występuje rzadko, gł. w stanie rodzimym, w postaci stopów naturalnych z innymi platynowcami żelazem, a także w postaci arsenku (sperylit). Ze wzbogaconych rud poddanych odpowiedniej przeróbce wydziela się platyna w postaci gąbki, z której otrzymuje się platynę metaliczną o dużym stopniu czystości; stanowi produkt uboczny podczas przeróbki rud miedzi lub niklu. Jest stosowana m.in. do wyrobu elektrod, naczyń laboratoryjnych (np. tygle, parownice), oporowych termometrów niskotemperaturowych, termoelementów, jako katalizator (w postaci siatki, gąbki lub czerni platynowej), w analizie chem. (w postaci kompleksów), do wytwarzania powłok ochronnych i dekor. (platynowanie); szeroko stosowane są również stopy.



SUROWCE POCHODZENIA ROŚLINNEGO

CELULOZA [łac.], błonnik (C 6H10O5)n, strukturalny polisacharyd, zbud. z ok. 7000 reszt celobiozy powiązanej wiązaniami β-1,4 w pofałdowane, nierozgałęzione łańcuchy dł. ok. 7 µm; czysta celuloza jest białą, nierozp. w wodzie substancją odporną na działanie czynników chem.; występuje powszechnie w roślinach, tworząc podstawowy zrąb ściany komórkowej, nadaje tkankom roślinnym wytrzymałość mech. i elastyczność; w komórce występuje z innymi substancjami podporowymi, np. ligniną, pektyną, hemicelulozą; najwięcej celulozy zawierają włókna bawełny (ok. 92–95%); na skalę przem. otrzymuje się ją z drewna; ma duże znaczenie jako surowiec w przemysłach: włók. (włókna bawełn., lniane, konopne), papierniczym oraz w produkcji lakierów, materiałów wybuchowych, nitrocelulozy, jedwabiu sztucznego, tworzyw sztucznych (celuloidu); zwierzęta roślinożerne trawią celulozę za pośrednictwem celulaz.

WŁÓKNA CHEMICZNE, włókna otrzymywane z org. → polimerów syntet. lub naturalnych oraz substancji nieorg.; cząsteczki polimerów włóknotwórczych są liniowe, ich długość jest kilka lub kilkanaście tysięcy razy większa od średnicy; włókna chemiczne dzieli się na: włókna sztuczne, wytwarzane z naturalnych surowców org. (celuloza, białka, kauczuk) lub z surowców nieorg., np. ze szkła, metali, tlenków, węglików, oraz włókna syntetyczne, otrzymywane w wyniku polimeryzacji (polikondensacji i poliaddycji).



SUROWCE POCHODZENIA ZWIERZĘCEGO

TŁUSZCZE, związki org. należące do lipidów, triestry gliceryny i różnych kwasów tłuszczowych (acyloglicerole); tłuszcze naturalne są mieszaninami acylogliceroli o różnym składzie. Przewaga kwasów tłuszczowych nienasyconych nadaje tłuszcom konsystencję płynną (oleje roślinne, tran), nasyconych — konsystencję stałą (masło, łój, smalec).