Surowce mineralne województwa podkarpackiego

SUROWCE MINERALNE

Na terenie województwa podkarpackiego licznie występują surowce mineralne. W chwili obecnej największe znaczenie gospodarcze mają złoża surowców energetycznych (gaz ziemny i ropa naftowa) oraz surowców skalnych (kruszywo naturalne, surowce ilaste ceramiki budowlanej oraz piaskowce).

GAZ ZIEMNY

W Polsce złoża gazu ziemnego występują głównie na Niżu Polskim oraz na przedgórzu Karpat, a ponadto niewielkie jego zasoby występują w Karpatach oraz w polskiej strefie ekonomicznej Bałtyku. Złoża podkarpackie to złoża zlokalizowane w Karpatach powiaty: bieszczadzki, brzozowski, jasielski, krośnieński, leski i sanocki oraz zlokalizowane na przedgórzu Karpat powiaty: biłgorajski, brzeski, dębicki, jarosławski, leżajski, lubaczowski, łańcucki, mielecki, przemyski, przeworski, ropczycko-sędziszowski i rzeszowski.

ROPA NAFTOWA

W Polsce złoża ropy naftowej występują na Niżu Polskim w Karpatach, zapadlisku przedkarpackim oraz w polskiej strefie ekonomicznej Bałtyku. Złoża zlokalizowane w województwie podkarpackim występujące w Karpatach i na ich przedgórzu to rejon najstarszego światowego górnictwa ropy naftowej. W chwili obecnej ze względu na wyczerpywanie się zasobów tych złóż największe znaczenie gospodarcze w Polsce mają złoża ropy naftowej występujące na Niżu Polskim.
Złoża ropy naftowej występują w województwie podkarpackim na terenie powiatów: bieszczadzkiego, brzozowskiego, jasielskiego, krośnieńskiego, leskiego i sanockiego (region Karpaty) oraz powiatów: dębickiego, lubaczowskiego, ropczycko-sędziszowskiego i rzeszowskiego (region Przedgórze zapadlisko przedkarpackie).

SIARKA

Złoża siarki rodzimej udokumentowane zostały w Polsce w północnej części zapadliska przedkarpackiego w okolicach Tarnobrzega oraz Lubaczowa. Siarka występuje w osadach trzeciorzędowych, głównie w wapieniach pogispowych, w postaci wypełnień drobnych kawern i szczelin. Zawartość siarki w skale maksymalnie dochodzi do 70 %, a średnio waha się od 25-30%. Wprowadzenie metody odzyskiwania siarki z zasiarczonych złóż gazu ziemnego i ropy naftowej, a co z tym się wiąże znacznego spadku cen siarki i niskiej opłacalności jej wydobywania, doprowadziło w konsekwencji do likwidacji kopalni siarki w Jeziórku i Machowie. W chwili obecnej wydobycie siarki rodzimej prowadzone jest metodą otworową tylko ze złoża Osiek zlokalizowanego w województwie świętokrzyskim.

KRUSZYWO NATURALNE

Złoża kruszyw w województwie podkarpackim są wieku czwartorzędowego. Wyróżnić można następujące typy genetyczne: lodowcowe, wodnolodowcowe i rzeczne. Obserwuje się wyraźną strefowość ich występowania. W tzw. strefie karpackiej główną bazą surowcową dla złóż żwirowych i piaszczysto-żwirowych jest materiał fliszowy (gł. piaskowiec i w mniejszym stopniu rogowiec). W obrębie strefy brzeżnej nasunięcia karpackiego zlokalizowane są złoża o genezie wodno-lodowcowej o składzie bardziej urozmaiconym, zawierający materiał skandynawski w postaci utworów krystalicznych. Kruszywa naturalne dzielą się na dwie zasadnicze grupy: kruszywa grube obejmujące żwiry i pospółki (kruszywo piaszczysto-żwirowe) oraz kruszywa drobne - piaszczyste. Karpaty oraz ich bezpośrednie przedpole są jednym z najważniejszych obszarów występowania grubych kruszyw naturalnych, tj. pospółek i żwirów. W przeważającej części są one pochodzenia rzecznego i związane są z niskimi terasami rzecznymi. Mniejsze znaczenie maja złoża związane z terasami wyższymi oraz pochodzące z sedymentacji wodnolodowcowej. Rozmieszczenie piasków na obszarze województwa podkarpackiego określa przebieg dawnych i współczesnych dolin rzecznych oraz usytuowanie form akumulacji eolicznej tj. wydm. Wydmy występują w północnej części województwa, tj. głównie na Płaskowyżu Kolbuszowskim (obszar pomiędzy Kolbuszową a Mielcem) oraz w rejonie Leżajska, Lubaczowa i Stalowej Woli. Z uwagi na ustanowienie Obszarów Chronionego Krajobrazu, np.: Mielecko-Kolbuszowsko-Głogowskiego, Brzóźniańskiego, Kuryłowskiego, Sokołowsko-Wilczowolskiego, Roztoczańskiego, Sieniawskiego, Jastrząbsko-Żdziarskiego, Zmysłowskiego, Przecławskiego oraz Parku Krajobrazowego Lasy Janowskie eksploatacja złóż wydmowych jest ograniczona.

Znaczne zasoby złóż kruszywa naturalnego zlokalizowane są w dolinach rzek: Wisłoki oraz Sanu. Najbardziej wartościowe są złoża kruszywa zlokalizowane na całej długości rzeki Wisłoki, bowiem materiał karpacki strefy dorzecza Wisłoki (piaskowce płaszczowiny śląskiej) charakteryzuje się dużą odpornością mechaniczną. W większości jednak zasoby te zalegają pod lustrem wody co stanowi utrudnienie ewentualnej eksploatacji. Jeszcze większym ograniczeniem w ich wykorzystaniu jest występowanie wysokiej klasy gruntów. W obrębie południowej części województwa podkarpackiego /w Karpatach/ piaski występują praktycznie tylko w dolinie rzeki Wisłok oraz na terenie gminy Frysztak - jako formy wydmowe. Ciekawostką jest złoże w Niebylcu, mające charakter stożka napływowego osadzonego przez plejstoceńską rzekę, które jest jedynym znanym przypadkiem występowania osadów wodno-lodowcowych na obszarze Karpat. Należy zaznaczyć, że zarówno kruszywo naturalne drobne, jak i grube zlokalizowane jest nierównomiernie na terenie województwa podkarpackiego. W związku z tym w południowej jego części występuje deficyt kruszyw drobnych (piasku) a w północnej kruszyw grubych (żwiru).

SUROWCE ILASTE CERAMIKI BUDOWLANEJ

W Polsce osady stanowiące grupę surowców ilastych ceramiki budowlanej to przede wszystkim ilaste osady czwartorzędowe i trzeciorzędowe, a rzadziej osady starsze: kredowe, jurajskie, triasowe, permskie, karbońskie i kambryjskie.
Utwory czwartorzędowe reprezentowane głównie przez osady lodowcowe i wodnolodowcowe: gliny zwałowe, mułki, iły zastoiskowe występują pospolicie w północnej i centralnej Polsce, a osady eolicznie - lessy na obszarze wyżyn południowopolskich. Utwory trzeciorzędowe reprezentowane są przez iły, iłołupki na terenie centralnej i południowej Polski, a starsze niż trzeciorzędowe, wyłącznie na południu kraju. Surowce ilaste występujące w granicach województwa podkarpackiego stanowią gliny zwietrzelinowe karpackie, łupki ilaste fliszu karpackiego, iły mioceńskie zapadliska (tzw. iły krakowieckie), gliny zwałowe polodowcowe, lessy i utwory lessopodobne oraz gliny napływowe rzeczne.
Zróżnicowana geneza powstawania powoduje, że surowce te mają odmienne cechy jakościowe i różną przydatność przy produkcji wyrobów ceramicznych dla potrzeb budownictwa. Największe znaczenie ze względu na duże rozprzestrzenienie i najczęściej bardzo dobrą jakość mają iły krakowieckie. Mniejsze znaczenie mają lessy, które przydatne mogą być do produkcji cegły pełnej o niższych parametrach wytrzymałościowych. Gliny zwałowe nie mają większego znaczenia na terenie woj. podkarpackiego z uwagi na skromniejsze rozprzestrzenienie oraz zróżnicowaną jakość surowca. Jakość tą mogą pogarszać domieszki frakcji żwirowych oraz grubszych ziarn i okruchów marglistych. W karpackiej części województwa podstawowy surowiec stanowią gliny zwietrzelinowe i łupki. Zasoby ich są ograniczone zaś jakość zróżnicowana. Mogą one być jednak podstawą do budowy lokalnych zakładów.
Najmniejsze znaczenie mają napływowe gliny rzeczne. Są to zwykle osady o dobrej jakości, jednak podstawową przeszkodą w udostępnieniu i eksploatacji są wysokie klasy gruntów pod którymi zalegają.

PIASKOWCE

Piaskowce to skały osadowe zaliczane do surowców zwięzłych do kategorii kamienie drogowe i budowlane. Jest to materiał stosowany w drogownictwie głównie jako kruszywo łamane oraz jako elementy kamienne jak krawężniki, kostki i inne elementy, a także w budownictwie ogólnym jako kamienie bloczne, masywne elementy kamienne i płyty okładzinowe. Na terenie województwa podkarpackiego zlokalizowane są złoża skał osadowych (piaskowce, wapienie i łupki menilitowe). Na terenie województwa podkarpackiego złoża piaskowców zlokalizowane są w części południowej województwa na terenie powiatów: Strzyżów, Jasło, Krosno, Sanok, Brzozów, Przemyśl, Ustrzyki Dolne, Lesko.
Złoża kopalin o mniejszym znaczeniu gospodarczym występujące na terenie Województwa Podkarpackiego to:

WAPIENIE

Na terenie województwa podkarpackiego znajdują się 3 złoża wapieni. Wszystkie znajdują się na terenie powiatu Lubaczów. Kopalina ta może być wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie.

ŁUPKI MENILITOWE

Na terenie województwa podkarpackiego znajdują się 3 złoża łupków menilitowych zlokalizowane w gminach: Błażowa, Boguchwała oraz Wojaszówka.

PIASKI

Do tej grupy zaliczono udokumentowane na terenie województwa podkarpackiego złoża piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej, piaski kwarcowe do produkcji betonów komórkowych, piaski formierskie oraz surowce szklarskie.

WAPIENIE I MARGLE DLA PRZEMYSŁU CEMENTOWEGO I WAPIENNICZEGO

Węglanowe surowce wapniowe występują w różnych formacjach geologicznych, głównie w południowej części Polski. Czyste wapienie o wysokiej zawartości CaCO3 znajdują zastosowanie jako surowiec wapienniczy lub jako surowiec wysoki do produkcji klinkieru cementowego. Rzadsze jest ich zastosowanie w przemyśle chemicznym, hutniczym i spożywczym (cukrowniczym). Niektóre miękkie odmiany wapieni, a także odpady produkcyjne znajdują zastosowanie do produkcji mączek do wapnowania gleb. Wapienie margliste i margle stosowane są wyłącznie w przemyśle cementowym. Na terenie województwa podkarpackiego znajduje się 5 udokumentowanych złóż wapieni dla przemysłu wapienniczego i jedno złoże wapieni dla przemysłu cementowego. Występowanie tych złóż związane jest z zasięgiem tzw. zatok mioceńskich w których odbywała się płytka sedymentacja morska osadów węglanowych.

GIPSY

Na terenie Polski najważniejsze znaczenie mają złoża gipsów i anhydrytu powstałe w miocenie. Występują one głównie w Dolinie Nidy. Złoża starsze (cechsztyńskie) towarzyszą złożom miedzi i występują na Dolnym Śląsku.

Zasoby siarczanów występujące w obrębie granic województwa podkarpackiego (gm. Kańczuga gipsy alabastrowe oraz gm. Lubenia gipsy krystaliczne i laminowane) są pochodzenia morskiego i występują na obrzeżach istniejącego morza wieku mioceńskiego wypełniającego Zapadlisko Przedkarpackie, w jego płytkich strefach.

SKAŁA DIATOMITOWA

Diatomity są skałami osadowymi, których głównym składnikiem są szkieleciki okrzemek, zbudowane z bezpostaciowej krzemionki opalu. Typowe diatomity o zawartości SiO2 powyżej 80 % nie występują w Polsce. Skały te charakteryzującą się dużą lekkością, porowatością, nasiąkliwością i szczególnie silnymi własnościami sorbcyjnymi substancji koloidalnych, zanieczyszczeń mineralnych, tłuszczów itp. Dzięki temu jest on stosowany jako materiał oczyszczający ścieki, filtrujący i izolujący (szczególnie w przypadku produkcji wyrobów żaroodpornych), w przemyśle chemicznym, spożywczym i budowlanym. W rejonie Leszczawki, w obrębie serii menilitowej warstw krośnieńskich, występują skały diatomitowe o zawartości SiO2 wynoszącej średnio 72 %. Badania technologiczne wykazały, że po odpowiedniej przeróbce (mielenie i kalcynacja) można z nich uzyskać surowiec odpowiadający diatomitom właściwym. Obecnie, przy tradycyjnej technologii wzbogacania, uzyskuje się z tej kopaliny produkty o dość ograniczonym zastosowaniu lekkie kruszywa budowlane oraz nośniki środków ochrony roślin.

W skali kraju udokumentowano jedynie 4 złoża skał diatomitowych - wszystkie na terenie województwa podkarpackiego (ok. 20 km na południowy zachód od Przemyśla). Ponadto skała diatomitowa występuje w serii menilitowej warstw krośnieńskich w rejonie: Błażowa-Piątkowa-Harta-Bachórz oraz Godowej.

TORFY

Torf jest czwartorzędowym utworem organogenicznym. Powstaje on w procesie długotrwałego odkładania się i częściowego rozkładu szczątków roślin przy wysokim stanie wód gruntowych i ograniczonego dopływu powietrza. Masa torfowa powstała w takich warunkach stanowi uwodnioną mieszaninę bituminów, kwasów huminowych i ich soli, celulozy, ligniny i innych części tkanek roślinnych. Rozróżnia się trzy typy torfu: niski, wysoki i przejściowy.

Torfowiska typu niskiego występują zwykle w dolinach rzek, na brzegach jezior, w obniżeniach terenu i są zasobne w składniki pokarmowe. Torfowiska wysokie występują na wododziałach i są ubogie w składniki pokarmowe. Torfowiska przejściowe łączą cechy obu wyżej wymienionych typów. W zależności od właściwości fizykochemicznych torf może być stosowany w rolnictwie, ogrodnictwie jako nawóz organiczny i środek poprawiający strukturę gleb oraz w lecznictwie (balneologii ) jako środek do kąpieli i okładów (borowiny). Dawniejsze zastosowanie torfu jako środka opałowego w chwili obecnej ma znaczenie marginalne.

Obecnie na terenie województwa podkarpackiego udokumentowane są dwa złoża torfu. Złoże Podemszczyzna (gm. Horyniec) oraz złoże Wola Chorzelowska (gm. Mielec). W obydwu tych złożach występują borowiny. Torfy ze złoża Podemszczyzna zostały zaliczone do kopalin leczniczych.