Surowce energetyczne na świecie
SUROWCE ENERGETYCZNE NA ŚWIECIE – ŹRÓDŁA ENERGII
Zasoby naturalne wykorzystywane w przemyśle dzielimy na stałe, odnawialne oraz
nieodnawialne. Bez ograniczeń można korzystać z zasobów stałych pod warunkiem, że wybuduje się odpowiednie urządzenia mogące przetwarzać różne formy sił przyrody na wykorzystywana powszechnie energię elektryczną.
Zasoby odnawialne mają zdolność odradzania się w czasie na tyle krótkim, że mogą być wykorzystane ponownie w gospodarce człowieka (np. zasoby wodne, płody rolne).
Zasobami nieodnawialnymi są składniki skorupy ziemskiej, które powstały w odległych okresach geologicznych. Czas potrzebny do ich odnowienia wynosi miliony lat.
Podstawą współczesnej gospodarki jest przemysł energetyczny, czyli produkcja energii elektrycznej. Społeczeństwa krajów wysoko rozwiniętych potrzebują olbrzymich ilości energii, ponieważ to od niej zależy rozwój rozmaitych dziedzin i usług.
Dotychczas energetyka wykorzystuje głównie nieodnawialne paliwa naturalne, takie jak węgiel kamienny i brunatny, torf, ropę naftową i gaz ziemny oraz pierwiastki rozszczepialne, przede wszystkim uran.
Węgiel kamienny zaspokaja 29% światowego zapotrzebowania energetycznego.
W przeszłości był pierwszym paliwem wykorzystywanym na szeroką skalę.
Węgiel kamienny pojawił się w Karbonie, czyli 286 a 300 mln lat temu i jego pierwsze złoża pochodzą z rozkładu gigantycznych paproci rosnących na bagnistym podłożu w tropikalnej strefie klimatycznej.
Wartość opałowa węgla kamiennego wynosi 5000 kcal/kg – 7500 kcal/kg.
W niektórych klasyfikacjach do węgla kamiennego zalicza się antracyt, który zawiera 93-98 % węgla i 1-2% wody, natomiast jego wartość opałowa wynosi powyżej 7500 kcal/kg. Obecnie znaczenie węgla kamiennego maleje, gdyż pojawiają się inne źródła energii. Węgiel kamienny jest wydobywany metodą głębinową. Jego wydobycie jest skomplikowane, pracochłonne i kosztowne, wymaga zatrudnienia dużej liczby górników i wiąże się z utratą życia lub zdrowia.
W Polsce węgiel kamienny występuje na Dolnym i Górnym Śląsku oraz w lubelskim zagłębiu węglowym. Na świecie najpoważniejsze złoża węgla znajdują się w trzech największych krajach świata – w Chinach, na terenie byłego Związku Radzieckiego oraz w Stanach Zjednoczonych, które posiadają aż 30 do 35% jego światowych zasobów. Na świecie węgiel kamienny występuje na Wschodnim Wybrzeżu Australii, w północnej i południowej części Japonii, na półwyspie Kamczatka, w środkowej Europie, w Wielkiej Brytanii, na Zachodnim Wybrzeżu Kanady i Wschodnim Wybrzeżu USA.
Kolejnym źródłem energii jest węgiel brunatny, którego spalanie powoduje zanieczyszczenie atmosfery pyłami i tlenkami siarki. Pojawił się 30 mln lat temu w trzeciorzędzie, jego wartość opałowa jest znacznie niższa od węgla kamiennego
(1500 – 5000 kcal/kg), co oznacza, że uzyskanie tej samej ilości energii wymaga zużycia większej ilości węgla brunatnego niż kamiennego.
Z powodu niskiej kaloryczności przewóz węgla brunatnego jest mało opłacalny
i dlatego spala się go w miejscu wydobycia. Węgiel brunatny wydobywa się metodą odkrywkową i wykorzystuje się go wyłącznie w przemyśle energetycznym.
W Polsce węgiel brunatny występuje w Koninie, Turku, Bełchatowie i Bogatyni.
Na świecie natomiast występuje w Środkowej i Wschodniej Europie, w Nowej Zelandii, Południowej części Australii, na półwyspie Kolskim oraz w Środkowym USA.
Ropa naftowa jest obecnie najważniejszym źródłem energii na świecie. Około 40% wytwarzanej na świecie energii pochodzi z ropy naftowej. Paliwo to powstało wiele milionów lat temu w wyniku rozkładu planktonu, czyli drobnych morskich organizmów roślinnych i zwierzęcych.
Zarówno ropa naftowa jak i gaz ziemny to mieszaniny różnych węglowodorów oraz innych substancji. Benzyna oraz olej napędowy są cennym paliwem dla samochodów, ciężarówek oraz lokomotyw. Ropy naftowej używa się też w przemyśle oraz rolnictwie: wyrabia się z niej farby, kosmetyki, lekarstwa, barwniki, nawozy, włókna sztuczne, plastyk oraz gumę syntetyczną. Wiele budynków ogrzewanych jest ropą naftową. Wielkość zasobów
oraz ilość wydobytej ropy naftowej mierzy się w specjalnych jednostkach – baryłkach. Jedna baryłka stanowi wartość 159 litrów. Większość złóż ropy naftowej leży poza głównymi obszarami zapotrzebowania na ten surowiec. Z tego powodu około 40% wydobytej ropy naftowej jest przedmiotem międzynarodowej wymiany handlowej. Jest ona transportowana statkami, rurociągami oraz pociągami. Złoża ropy naftowej znajdują się na wszystkich kontynentach, a także pod dnem wszystkich oceanów.
Po odkryciu nowych złóż ropy naftowej w Arabii Saudyjskiej szacuje się, że posiada ona około 300 milionów baryłek i zajmuje pierwsze miejsce w wydobyciu ropy naftowej na świecie. W Europie najważniejsze złoża znajdują się pod dnem Morza Północnego. Bliski Wschód, Afryka oraz Ameryka Łacińska to trzy obszary na świecie, które produkują więcej ropy naftowej niż są w stanie same zużyć.
Kraje będące potentatami w tej dziedzinie mają o wiele mniejsze potrzeby niż państwa wysoko rozwinięte, na przykład Stany Zjednoczone, Kanada, Japonia, czy cała Europa. Ropa naftowa przeważa nad węglem większą kalorycznością – powyżej 6000 kcal/kg.
Ograniczenia w wydobyciu ropy naftowej wprowadza Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową (OPEC). Zmniejszenie zużycia ropy naftowej w zestawieniu z pozostałymi surowcami energetycznymi było skutkiem wzrostu zainteresowania tańszym i bardziej ekologicznym gazem ziemnym.
Gaz ziemny ma dużą wartość opałową, spala się bez dymu, sadzy i popiołu.
Jest łatwiejszy i tańszy w wydobyciu – jego wartość opałowa wynosi powyżej
6000 kcal/kg. Uzyskuje się z niego około 20% wytwarzanej na świecie energii.
Gaz ziemny towarzyszy ropie naftowej, a wiec rozmieszczenie złóż jest zbliżone.
Oba te surowce powstały w tym samym czasie, w podobnych warunkach.
Jego głównym składnikiem jest metan, ale zawiera domieszkę etanu, propanu, butanu,
oraz siarki i helu.
Gaz ziemny wykorzystuje się do produkcji paliw, oraz jako niezbędny składnik
do produkcji detergentów, włókien sztucznych, farb, plastyku i gumy syntetycznej. Międzynarodowy handel tym surowcem wymaga budowy sieci rurociągów
i specjalnych magazynów lub środków do transportu gazu w postaci płynnej. Największym producentem gazu ziemnego był od zawsze nieistniejący już Związek Radziecki, który w latach 80. produkował rocznie ok. 650 bilionów m3. Wśród głównych producentów gazu ziemnego przeważają kraje wysoko uprzemysłowione - USA (487 bilionów m3), Kanada (96 bilionów m3), Holandia (80 bilionów m3) oraz Wielka Brytania (45 bilionów m3). W tych ostatnich krajach gaz ziemny, który wydobywa się w trakcie eksploatacji ropy naftowej, spalany jest na miejscu, ponieważ stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa pól naftowych. Na obszarach ubogich w złoża gazu człowiek sam nauczył się go otrzymywać. W wyniku procesu odgazowywania węgla kamiennego w koksowniach powstaje gaz oraz koks.
Rozmieszczenie zasobów surowców energetycznych na świecie często nie pokrywa się z lokalizacją wielkich aglomeracji miejskich i regionów przemysłowych. Kraje Europy Zachodniej, Stany Zjednoczone i Japonia wykazują największe potrzeby surowców energetycznych oraz ich niedobory. Niedobory uzupełniane są w drodze importu surowców z krajów dysponujących ich nadwyżkami.
Drugim pod względem wykorzystania przez człowieka (po paliwach pochodzenia organicznego), a jednocześnie najstarszym źródłem energii, jest woda. W obecnych czasach odzyskiwanie energii z wód również stosowane jest na szeroką skalę i nosi nazwę hydroenergetyki. Elektrownie wodne są łatwe do uruchomienia, nie zanieczyszczają środowiska przyrodniczego, produkują tanią energię elektryczną, a jej zasoby są praktycznie niewyczerpalne. Jednakże wadą takich elektrowni jest bardzo wysoki koszt budowy, na co składają się: wzniesienie zapory oraz konieczność zalania znacznego obszaru, a stworzenie tysięcy sztucznych zbiorników wodnych stwarza niebezpieczeństwo zachwiania naturalnej równowagi w przyrodzie. Dotychczas takie kosztowne elektronie powstawały w krajach najbogatszych, a przede wszystkim w Europie Zachodniej i Ameryce Północnej, a ostatnio w Brazylii.
Od czasu wynalezienia bomby atomowej eksperci pokładają wielkie nadzieje w wykorzystaniu energii jądrowej do wytwarzania energii. Ciepło w reaktorze atomowym uzyskuje się poprzez rozszczepienie jądra atomu radioaktywnego pierwiastka – uranu 235. Uzyskana w taki sposób energia cieplna używana jest do produkcji pary wodnej napędzającej turbiny, które wytwarzają energię elektryczną. Uran235 stanowi tylko 0,7% wszystkich złóż tego pierwiastka. Na całą resztę składa się przede wszystkim uran238. Prowadzone są prace nad wykorzystaniem uranu238 do produkcji atomowej. Jeśli technologia ta okaże się opłacalna, człowiek będzie mógł korzystać z zasobów naturalnych przez tysiące lat. Wykorzystanie jądra atomu ma wiele zalet, przede wszystkim jest to bardzo ekonomiczny sposób, ponieważ z jednej tony uranu235 można uzyskać więcej energii niż z 12 milionów baryłek ropy naftowej. Prawidłowe funkcjonowanie elektrowni atomowych nie jest szkodliwe dla środowiska. Budowa elektrowni jest jednak bardzo kosztowna, produktem ubocznym rozszczepiania jądra atomu są wielkie ilości odpadów radioaktywnych, które muszą być przechowywane setki lat w specjalnych warunkach, zanim przestana być niebezpieczne dla żywych organizmów. Jednak awarie tego typu elektrowni jak np. pożar elektrowni w Czarnobylu w 1986 roku, prowadzą do napromieniowania znacznych obszarów położonych niekoniecznie w bliskim sąsiedztwie i powodują śmierć oraz poważne choroby tysięcy ludzi. Właśnie po katastrofie w Czarnobylu, wiele państw zrezygnowało z budowy elektrowni atomowych.
Na świecie trwają nieustanne poszukiwania nowych źródeł energii, które podobnie jak woda, nie dałoby się wyczerpać.
Podsumowując:
Charakterystyka surowców energetycznych (gaz ziemny, ropa naftowa, węgle kopalne)
Węgiel brunatny, jako przedstawiciel węgli kopalnych, zawiera 65-78% węgla. Charakteryzuje się barwą jasnobrunatną przechodzącą w czarną. Węgiel brunatny możemy podzielić na:
- węgiel ksylitowy, inaczej węgiel lignitowy (lignit), zawierający strukturą drewna;
- węgiel miękki, czyli węgiel ziemisty, łatwo rozsypujący się na małe kawałki, oraz węgiel łupkowy, o podzielności warstwowej, mniej kruche niż węgiel ziemisty;
- węgiel twardy, wykazujący dużą zwięzłość. Do tego typu węgla należą: węgiel matowy oraz węgiel błyszczący.
Węgiel brunatny można spotkać. w utworach kredy, trzeciorzędu, niekiedy, jury, triasu, karbonu. Złoża występują w Rosji, Niemczech, Czechach, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Australia oraz Indiach. W Polsce węgiel brunatny występuje w Turoszowie w Turoszowskich Zagłębiu Węgla Brunatnego, w Koninie w Konińskim Zagłębiu Węgla Brunatnego, w Bełchatowie w Bełchatowskim Zagłębiu Węgla Brunatnego. Surowiec ten występuje także na Dolnym Śląsku (Legnica, Ścinawy). Węgiel brunatny może być stosowany jako materiał opałowy. Surowiec ten znalazł zastosowanie jako podłoże (ogrodnictwo), i jako czynnik wpływający na żyzność gleby.
Węgiel kamienny, jako przedstawiciel węgli kopalnych, zawiera 78-92% węgla (węglem kamiennym jest także antracyt, który zawiera 97% węgla). Węgiel kamienny jest czarny, kruchy; zwarty, długo się pali błyszczącym płomieniem. Przeważająca ilość węgli kamiennych to węgle humusowe. Węgiel kamienny składa się z wielu składników. Wyróżniamy kilka odmian różniących się połyskiem oraz twardością. Witryn jest błyszczący, klaryn jest półbłyszczący, duryn jest matowy, zaś fuzyn jest włóknisty. Największe ilości węgla kamiennego występują w Rosji, na Ukrainie, w Kanadzie, w stanach Zjednoczonych, w Niemczech, w Chinach, w Republice południowej Afryki, w Wielkiej Brytanii, w Polsce, w Australii, w Indiach. Węgiel kamienny może być wykorzystywany bezpośrednio w czasie spalania, ewentualnie po chemicznej przeróbce w celach energetycznych, jest także surowcem w przemyśle chemicznym. Procesy technologiczne stosowane w chemicznej przeróbce węgla kamiennego to: odgazowanie węgla kamiennego w wysokiej temperaturze (np. gazownictwo oraz koksownictwo), odgazowanie węgla kamiennego w niskiej temperaturze (np. wytlewanie), uwodornianie węgla. W czasie tych procesów otrzymujemy: paliwa ciekłe, stałe i gazowe (paliwa silnikowe, koks, gazy opałowe), półprodukty i surowce wykorzystywane w przemyśle chemicznym (smoła węglowa, gaz syntezowy, benzol). Biorąc pod uwagę przydatność węgla kamiennego w energetyce rozróżniamy kilka typów węgla kamiennego. W Polsce występuje 10 typów tego surowca.
Ropa naftowa to mieszaniny różnych substancji. W jej skład głównie wchodzą węglowodory. Skład ropy naftowej jest w dużej mierze uzależniony od obszaru, z którego jest wydobywana. Ropa naftowa to ciekła mieszanka naturalnych węglowodorów, takich jak: alkany (węglowodory parafinowe), areny (węglowodory aromatyczne), oraz cykloalkany (węglowodory naftenowe). W skład ropy wchodzą także związki organiczne zawierające azot, siarkę, tlen, związki metaloorganiczne, substancje mineralne, związki nieorganiczne (krzemu, żelaza, sodu, wanadu, niklu). Barwa ropy naftowej może być różnorodna. Spotykana jest ropa zielona, żółtobrunatna, czerwona oraz czarna. Czasami ropa bywa bezbarwna. Gęstość ropy naftowej waha się w granicach 0,73-0,99 g/cm3. Do charakterystyki ropy naftowej stosujemy także wartość opałową, która wynosi 38-49 MJ/kg. Główny składnik frakcji wrzących w temperaturze do 2000C (lekkie frakcje ropy naftowej) to parafiny (węglowodory parafinowe). Wraz ze wzrostem temperatury wrzenia zawartość węglowodorów parafinowych ulega zmniejszeniu, dlatego też cięższe frakcje zawierają mniej parafin. Wraz ze wzrostem temperatury wrzenia ilość węglowodorów naftenowych ulega zwiększeniu. Azot w ropie naftowej występuje w następujących związkach: aminy cykliczne oraz acykliczne.
Tlen w ropie naftowej występuje w następujących związkach: kwasy tłuszczowe, kwasy naftenowe, żywice, fenole, asfalt.
Siarka w ropie naftowej występuje w następujących związkach: sulfidy, siarkowodór, dysulfidy, tyrole, siarka elementarna dobrze rozpuszczalna.
Ropę naftowa ze względu na ilość siarki możemy podzielić na: wysokosiarkową (ilość siarki przekraczająca 0,1%) oraz niskosiarkową (ilość siarki większa niż 0,5%). Ilość siarki może wynieść więcej niż 6%.
Ropę naftowa możemy podzielić także ze względu na rodzaj związku będącego w przewadze nad innymi (ropa parafinowa, aromatyczna, bezparafinowa, naftanowa).
Najwięcej złóż ropy naftowej występuje na terenie Zatoki Perskiej (65% globalnych zasobów ropy naftowej). Złoża występują: na platformach arabskich, szelfie zatoki, osadach w okolicach gór Zagros. 25% globalnych zasobów ropy naftowej (35,4 miliardy ton) występuje na terenach Arabii Saudyjskiej. Są to pola naftowe Abu Hadrija oraz podmorskie As-S. Inne tereny zasobne w ropę naftową to Irak (13,6 miliardów ton- są to pola naftowe Kirkutu i Ar-Rumajla), Zjednoczone Emiraty Arabskie (13 miliardy ton- są to tereny Mubarraz, Umm asz-Szaif oraz Az-Zakkum), Kuwejt (13 miliardów ton- są to tereny Al-Burkan), Iran (12,7 miliardów ton- są to tereny: Gacz Saran, Aga Dżari oraz rejony koło wyspy Chark). Liczne złoża naftowe są obecne ponadto w Bahrajnie, Katarze oraz Omanie.
Na kontynencie afrykańskim obszary zasobne ropę naftową to: północna część Sahary, Zatoka Gwinejska. Do krajów z Afryki z największą ilością ropy naftowej zaliczamy: Libia (3,1 miliardy ton- są to tereny Sari oraz Altan), Nigeria (2,4 miliardy ton- są to tereny delty Nigru oraz Okanu) oraz Algieria (1,8 miliardów ton- są to tereny Hasi Masud).
Na kontynencie amerykańskim do terenów najbardziej zasobnych w ropę naftową należy Morze Karaibskie oraz Zatoka Meksykańska, które obejmują tereny w Texasie, Midland, Luizjanie, Meksyku (stan Tabasco oraz Veracruz), Kolumbii oraz Wenezueli (delta Orinoko oraz okolice jeziora Maracaibo). Ropa jest także obecna w: stanie Kansas, Alaska, Oklahoma (wszystkie leżą w Stanach Zjednoczonych) oraz w prowincji Alberta (Kanada).
W Eurazji duże ilości ropy naftowej są w posiadaniu (7 miliardów ton są to tereny Mamontowskie, Samotłorskie Fiodorowskie, Sa-marska Łuka oraz Tujmazy).
Na terenie Azji duże ilości ropy naftowej posiadają Chiny (3,2 miliardy ton- są to tereny w okolicach Mandżurii, delty Huang He, Morze Żółte oraz Wschodniochińskie), Indonezja oraz Indie.
W Europie Norwegia posiada miliard ton tego surowca. Innym państwem zasobnym w ropę naftowa jest Wielka Brytania (Morze Północne- pola naftowe Forties, Rent, Piper oraz Ekofisk. Polska posiada tylko około 2 miliony ton tego surowca. Taka sama sytuacja występuje w większości krajów europejskich. Zasoby ropy naftowej w Zagłębiu Naftowym w Krośnieńsko-Jasielskim są już całkowicie wyczerpane. W okolicach Bochni występują bardzo niewielkie złoża tego surowca. Troszkę większe złoża występują w Kamieniu Pomorskim oraz w szelfie Bałtyku (przylądek Rozewie).
W latach 60 XX wieku ropa naftowa jest najważniejszym surowcem energetycznym w światowej gospodarce. Udział ropy naftowej w światowym bilansie energetyczno paliwowym, przeliczając na umowne paliwo, wzrósł do 40% z poziomu 25%. W latach 80 wzrósł do poziomu 45%. W 1991 roku wyniósł 37%. W krajach rozwiniętych widoczny jest wzrastający udział tego surowca w produkcji paliw oraz energii. Ma to istotny wpływ na dynamikę oraz częstotliwość wydobycia ropy naftowej.
W światowym handlu ropa naftowa jest jednym z najważniejszych towarów. Ropa bywa eksportowana (około połowa wydobywanej ropy-1,4 miliarda ton). Państwa, które zaliczają się do największych dostarczycieli ropy naftowej to kraje stale rozwijające się oraz zrzeszone w OPEC, czyli Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową. 80-90% wydobywanych w tych krajach ropy naftowej trafia na eksport, zaś wpływy z tego procesu. Wpływy wynoszą około 70-90% ogólnej wartości eksportu.
Ponad połowa występującej ropy naftowej na świecie wywodzi się z krajów Bliskiego Wschodu (Arabia Saudyjska- 23% globalnego eksportu, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Iran, Kuwejt). Przed wybuchem wojny w Zatoce Perskiej ważnym dostawcą tego surowca był Irak. Do grup bardzo istotnych państw transportujących ropę naftową zaliczamy: Wenezuelę, Nigerię, Libię oraz państwa, które nie należą do OPEC (Rosja, Meksyk, Wielka Brytania oraz Norwegia). Ropa naftowa jest eksportowana głównie do krajów Europy Zachodniej (Niemcy, Francja, Holandia, Włochy oraz Hiszpania), Stanów Zjednoczonych, Japonii. W tych krajach zapotrzebowanie na ten surowiec jest bardzo duże, a własne wydobycie nie pokrywa tego zapotrzebowania.
Ogromne zastosowanie ropy naftowej w światowej gospodarce odegrało znaczącą rolę w rozwoju przemysłu stoczniowego, transportu morskiego i rurociągowego. Liczna sieć rurociągowa, dostarcza ten surowiec do wielu rafinerii z ośrodków wydobywających oraz portów dowozowych. Rurociągi występują w: Stanach Zjednoczonych o długości około 350 tysięcy kilometrów, Europie Zachodniej (rurociągi Marsylia-Karlsruhe oraz Triest-Wiedeń, ale także podmorski na Morzu Północnym), Rosji (rurociąg Przyjaźń z Baku do Białorusi, Ukrainy, Polski, Słowacji, Węgier oraz Niemiec), krajach OPEC.
Znaczna ilość statków przewożąca ropę naftową pływa pod banderą głównie panamską, Liberyjską, bahamską oraz cypryjską. Często dochodzi do katastrof tankowców na szlakach z zachodnich oraz południowych terenów Europy. W wyniku tego zdarzenia do zbiorników wodnych, w wyniku wycieków, dostają się duże ilości ropy.
Gaz ziemny to mieszanka węglowodorów gazowych (etan, metan, propan), węglowodorów ciekłych oraz pewnych ilości dwutlenku węgla, azotu, wodoru, siarkowodoru, gazów szlachetnych (argon, hel).
Gaz ziemny w skorupie ziemskiej występuje jako gaz lub jest związany w hydratach węglowodorów. Może także występować w formie rozpuszczonej, w wodzie podziemnej, ropie naftowej.
Istnieje kilka hipotez odnośnie pochodzenia gazu ziemnego. W myśl jednej z teorii, gaz ziemny ma takie same geologiczne pochodzenie jak ropa naftowa.
Gaz ziemny możemy także podzielić ze względu na skład. Wyróżniamy następujące gazy:
- mokry, który oprócz metanu zawiera także węglowodory wyższe;
- chudy, w skład którego w 90% wchodzi metan;
- kwaśny (zanieczyszczony siarką).
Gaz ziemny jest bezwonny, bezbarwny i mniejszą gęstość niż powietrze. Charakterystyczny zapach gazu ziemnego jest uzyskiwany w procesie nawaniania. Tylko wtedy człowiek jest zdolny go wyczuć. Może tworzyć mieszankę wybuchową w wyniku reakcji z powietrzem. Dużą zaleta gazu ziemnego jest to, że możemy go zaliczyć do bardzo wydajnych paliw ekologicznych. W czasie jego wydobycia, a następnie transportowania są przestrzegane wszystkie zasady ochrony środowiska naturalnego. Tylko przy jego spalaniu są emitowane nieznaczne ilości szkodliwych gazów.
W Polsce gaz ziemny występuje na Podkarpaciu oraz na Pomorzu Zachodnim.
BIBLIOGRAFIA:
1. Internet
www.google.pl – pod hasłem ‘surowce energetyczne’
www.sciaga.pl - pod hasłem ‘surowce energetyczne’
http://www.bryk.pl/teksty/liceum/chemia/chemia_organiczna/13002-surowce_energetyczne_w%C4%99gle_kopalne_gaz_ziemny_i_ropa_naftowa.html
2. Encyklopedia