Gady

Strunowce (Chordata), zwierzęta tworzące odrębny typ dzielący się na trzy podtypy systematyczne: osłonice, bezczaszkowce (Acrania) oraz kręgowce (Vertebrata).
Wspólnymi cechami strunowców są: struna grzbietowa występująca w rozwoju embrionalnym, obecność szpar skrzelowych, grzbietowe położenie ośrodkowego układu nerwowego. Najprymitywniejszym strunowcem jest lancetnik zaliczany do bezczaszkowców.
Kręgowce, podtyp zwierząt, należący do typu strunowców. Charakteryzują się wyraźną symetrią dwuboczną i zaznaczoną w wielu miejscach metameryzacją ciała. W szkielecie kręgowców występują chrzęstne i kostne elementy szkieletowe, wyróżnia się szkielet osiowy, czaszkę i szkielet odnóży.
Kręgowce charakteryzuje skomplikowany układ nerwowy, składający się z części centralnej (mózg i rdzeń kręgowy) oraz obwodowej (nerwy odchodzące od rdzenia kręgowego), dobrze rozwinięte są narządy zmysłów. Przewód pokarmowy jest różnie zbudowany w zależności od rodzaju pobieranego pokarmu, zawsze występują gruczoły trawienne: wątroba i trzustka. Narządami oddechowymi są skrzela - u zwierząt wodnych i płuca - u zwierząt lądowych.
Kręgowce charakteryzują się zamkniętym układem pokarmowym - krew, która krąży w naczyniach, roznosi zarówno pokarm jak i gazy oddechowe, serce składa się z kilku części i ulega rozbudowie u poszczególnych gromad. Układ wydalniczy stanowią organa wytwarzające mocz (nerki) oraz przewody wyprowadzające (moczowody). Zwierzęta kręgowe są zwierzętami rozdzielnopłciowymi, układ rozrodczy męski składa się ogólnie z jąder i nasieniowodów, natomiast żeński z jajników, jajowodów, macicy i pochwy.
Do kręgowców zaliczamy 6 gromad zwierząt: bezżuchwowce, ryby, płazy, gady, ptaki i ssaki.

Gady, gromada kręgowców której największy rozkwit przypadł na erę mezozoiczną, z 18 rzędów gadów obecnie żyją tylko cztery, pozostałe wymarły w końcu ery mezozoicznej. Współczesne gady należą do czterech rzędów: żółwie, krokodyle, hatterie i gady łuskonośne, które dzielą się na dwa podrzędy: jaszczurki i węże, łącznie współcześnie żyje do 7000 gatunków.
Żółwie (Testudines, Chelonia), rząd gadów obejmujący 2 podrzędy (żółwie bokoszyjne i żółwie skrytoszyjne) z 12 rodzinami i ok. 250 gatunkami. Żyją na wszystkich kontynentach (z wyjątkiem Arktyki i Antarktydy), w ciepłych morzach i oceanach.
Charakteryzują się ochronnym pancerzem złożonym z dwóch warstw - zewnętrznej, z rogowych tarcz lub grubej, miękkiej skóry, i wewnętrznej, zbudowanej ze spłaszczonych kości kręgosłupa, żeber właściwych i żeber brzusznych. Pancerz dzieli się na dwie części: grzbietową - karapaks i brzuszną - plastron, połączone na bokach spojeniami zwanymi mostem. Kończyny dobrze rozwinięte, z palcami zakończonymi pazurami. U gatunków wodnych palce spięte błoną pławną lub kończyny przekształcone w długie, płaskie wiosła. Zębów brak, na krawędziach szczęk ostre rogowe listwy. Na lądzie poruszają się z prędkością 270 m/godz.
Jajorodne, jaja z wapiennymi osłonkami, kuliste lub owalne. Zapłodnienie wewnętrzne. U samców pojedynczy narząd kopulacyjny. Żółwie kopalne znane są od permu.
Żółwie bokoszyjne (Pleurodira), podrząd żółwi obejmujący 2 rodziny z ok. 15 rodzajami. Zamieszkują Afrykę, Australię, Azję, Amerykę Południową, Nową Gwineę i Madagaskar.
Charakterystyczną ich właściwością jest chowanie głowy i szyi między pancerz grzbietowy i brzuszny jedynie przez zgięcie w płaszczyźnie poziomej (w bok). Kości miednicy mają zrośnięte z pancerzem brzusznym.
Żółwie bokoszyjne żyją w wodach słodkich, dobrze pływają i nurkują. Wszystkie są mięsożerne.
Żółwie skrytoszyjne (Cryptodira), podrząd żółwi obejmujący większość współcześnie żyjących gatunków.
Charakteryzują się możliwością wciągania głowy i szyi w głąb pancerza dzięki zginaniu szyi w płaszczyźnie pionowej. Ich kości miednicy są luźno połączone z pancerzem brzusznym.
Żyją na wszystkich kontynentach w klimacie umiarkowanym i ciepłym.

Opis: Anatomia żółwia: A) oko, B) tarcza centralna, C) tarcza boczna, D) tarcza brzegowa, E) jama gębowa, F) tchawica, G) płuca, H) serce, I) wątroba, J) jelito, K) pęcherz, L) kloaka, M) odbyt, N) ogon.

Krokodyle (Crocodylia), gady z rzędu obejmującego 3 rodziny: aligatory, gawiale oraz krokodyle właściwe (Crocodylidae). Są jedynymi żyjącymi współcześnie przedstawicielami gadów naczelnych, zaliczanymi do podrzędu Eusuchia. Znanych jest 22 współcześnie żyjących gatunków krokodyli, tworzących ok. 38 lokalnych podgatunków.


Krokodyl Nilowy
Krokodyle są najwyżej uorganizowanymi gadami, mają twarde podniebienie oddzielające jamę nosową od jamy gębowej, całkowitą przegrodę serca, zęby osadzone w zębodołach. Ciało spłaszczone, kończyny krótkie, palce zrośnięte błoną pławną, głowa wydłużona, płaska, ogon masywny, długi. Ciało pokrywają płytki rogowe i tarczki kostne, tworzące szczególnie od strony grzbietowej gruby pancerz chroniący ciało. Ubarwienie grzbietu szare lub oliwkowe, spód ciała białawy. W oczach krokodyli znajduje się warstwa odblaskowa, stanowiąca przystosowanie do nocnego trybu życia.
Krokodyle żywią się rybami oraz ptakami i ssakami. Większe gatunki napadają także na duże ssaki kopytne, a nawet na ludzi. W pogoni za ofiarą poruszają się z prędkością do 120 km/godz. Podczas morskich wypraw niektóre gatunki pokonują odległości do 5 tys. km. Leżące w bezruchu krokodyle spowalniają procesy życiowe, ich serce bije w tym czasie 3 razy na minutę. Nie wynurzając się mogą przebywać pod wodą 3 godziny. Krokodyle są jajorodne (jajorodność), samica składa kilkadziesiąt jaj o twardej wapiennej otoce do wygrzebanego dołka, który zostaje następnie zasypany, pełniąc rolę swoistego inkubatora. Samice większości gatunków opiekują się gniazdem w okresie rozwoju jaj, a także młodymi w początkowym okresie ich życia. Żyją do 90 lat.
Do najmniejszych przedstawicieli krokodyli należą kajmany z rodzaju Paleosuchus, nie przekraczające 150 cm długości ciała. Największym gatunkiem jest krokodyl różańcowy (Crocodylia porosus), dochodzący do 9 m długości ciała i wadze do 1 tony. Liczne gatunki krokodyli są zagrożone wyginięciem, m.in. wskutek polowań dla skór. Hodowane dla uratowania gatunku w specjalnych ośrodkach hodowlanych lub rezerwatach.



Hatteria (Sphaenodon punctatus), jedyny do dziś żyjący przedstawiciel rzędu gadów ryjogłowych - Rhynchocephalia (wymarłych sto milionów lat temu). Zwany również tuatarą, obecnie występuje tylko na kilkunastu skalistych wysepkach wokół Nowej Zelandii.
Osiąga 60-70 cm długości. Ciało zielonooliwkowe lub zielonoszare z jasnymi plamkami, przez środek grzbietu i ogona biegnie grzebień z trójkątnych wyrostków skórnych. Nogi mocne umożliwiające kopanie nor. Zamieszkuje często nory petreli i burzyków. Żywi się bezkręgowcami, zjada również jaja i pisklęta ptaków. Aktywny nocą.
Przystosowany do niskich temperatur, optimum termiczne w granicach +12 - 14C, aktywny jest jeszcze w temperaturze +7C. Jest zwierzęciem wyjątkowo długowiecznym, znane są okazy, które przeżyły w niewoli 120 lat. Jajorodny, okres inkubacji trwa ponad rok.
Zewnętrznie hatteria przypomina dużą jaszczurkę z rodziny agam, w budowie wewnętrznej posiada jednak szereg cech różniących ją od innych współczesnych gadów: kość kwadratowa połączona z czaszką nieruchomo, dwuwklęsłe trzony kręgów, żebra brzuszne, zęby akrodontyczne, w czaszce dorosłych osobników hatterii występuje otwór ciemieniowy mieszczący tzw. oko ciemieniowe.
Gady łuskonośne, łuskoskóre, rząd gadów, obecnie najliczniejszy w gatunki, obejmuje ok. 6000 gatunków. Obejmuje dwa podrzędy: jaszczurki i węże. Czaszka ich charakteryzuje się redukcją łuków skroniowych i ruchomą kością kwadratową. Skórę ich pokrywają rogowe łuski.
Charakteryzują się obecnością w czaszce dwóch dołów skroniowych, dobrze rozciągniętym górnym łukiem skroniowym, silnie zrośniętymi kośćmi żuchwy. Brzuszna powierzchnia tułowia jest pokryta kilku lub kilkunastu rzędami tarczek lub łusek. Ciało zwykle wydłużone zakończone ogonem, który u większości gatunków posiada zdolność autonomii i regeneracji.
Większość gatunków ma cztery dobrze wykształcone pięciopalczaste odnóża, w niektórych rodzinach np.: scynkowate, padalcowate, zaznacza się tendencja do zaniku kończyn, jednakże nawet u gatunków o całkowicie zredukowanych kończynach istnieją szczątki pasa barkowego i miednicowatego. Wszystkie gatunki są uzębione. Przeważnie są jajorodne, rzadko jajożyworodne, a zupełnie wyjątkowo żyworodne. Większość gatunków prowadzi lądowy tryb życia. Pokarmem większości gatunków są stawonogi, głównie owady, nielicznie polują na drobne kręgowce, a wyjątkowo odżywiają się pokarmem roślinnym (biczogony, legwan morski, legwan zielony).
Większość gatunków zamieszkuje strefy tropikalne i subtropikalne. Aktualnie znamy ok. 23 rodzin i ponad 3860 gatunków. Największą jaszczurką jest waran z Komodo, ponad 3 m długości i 165 kg wagi, a najmniejszą gekon Sphaerodactylus parthenopion o długości 34 mm i wadze 0,12 grama.
Scynkowate (Scincidae), rodzina gadów z podrzędu jaszczurek obejmująca ok. 1300 gatunków należących do ponad 85 rodzajów (największa rodzina jaszczurek). Scynkowate są kosmopolityczne. Większość gatunków prowadzi naziemny lub podziemny tryb życia, nieliczne nadrzewne.
U wielu gatunków częściowa lub całkowita redukcja kończyn. Na głowie duże, płaskie tarczki, szczęki zwykle uzębione, łuski na ciele gładkie zachodzące dachówkowato na siebie, pod łuskami płytki kostne. Gruczołów udowych brak. Język szeroki, płatkowaty, pokryty małymi brodawkami. Ogon kruchy, u większości gatunków łatwo odpada i szybko się regeneruje. Jajorodne lub jajożyworodne, kilkanaście gatunków żyworodnych, co jest wyjątkowe u gadów, embriony ich rozwijają się w uchyłkach ścian jajowodów. Długość scynkowatych 10-65 cm.



Przedstawiciele scynkowatych:
- scynk aptekarski, scynk beznogi (Acontias meleagris) z południowej Afryki, o barwie brązowej z ciemnymi plamami na grzbiecie, scynk długonogi (Eumeces schneideri) z północnej Afryki i południowo-zachodniej Azji (do 1300 m n.p.m.), o grzbiecie szarym lub brązowym z ciemnymi lub pomarańczowymi plamami, brzuch kremowy, na bokach żółty, pomarańczowy lub czerwony pasek, hodowany w terrariach,
- scynk krótkoogonowy (Trachysaurus rugosus) z Australii, wszystkożerny, ciemnoszary, ciemnobrązowy lub czarny, często z żółtawymi paskami, brzuch kremowy lub jasnoszary, ogon krótki, przypominający głowę (stąd druga nazwa scynk dwugłowy),
- scynk Gerrarda (Tiliqua gerrardi) ze wschodniej Australii, często hodowany w terrariach, jasnoszary lub szarobrązowy z poprzecznymi ciemnymi pasami, brzuch kremowobiały (żywi się prawie wyłącznie ślimakami),
- scynk nadrzewny (Corruccia zebrata) z Wysp Salomona, głównie roślinożerny, częsty w terariach, o barwie oliwkowozielonej lub brązowej, scynkolbrzymi (Tiliqua scincoides) z Australii i Nowej Gwinei, długi do 60 cm, hodowany w terariach, wszystkożerny, ubarwiony żółtooliwkowo lub jasnobrązowo, z ciemnymi pręgami, brzuch kremowy, język jaskrawoniebieski,
- scynk krokodylowaty lub kolczasty (Tribdonotus gracilis) z gór Nowej Gwinei, ciemnobrązowy z jasnymi plamkami, łuski na grzbiecie i ogonie z klinowatymi wyrostkami, z tyłu głowy tworzą ostry kołnierz.
Padalcowate (Anquidae), rodzina gadów z podrzędu jaszczurek obejmująca cztery podrodziny, licząca ok. 10 rodzajów z ponad 70 gatunkami. Należą do niej jaszczurki małe i średniej wielkości, największy przedstawiciel rodziny, żółtopuzik, osiąga 110 cm długości.
Obejmuje formy zarówno z normalnymi kończynami, jak i beznogie lub z kończynami szczątkowymi. Otworów udowych brak. Wszystkie gatunki mają długi, łatwo odłamujący się ogon, który u większości nie podlega regeneracji. Pod rogowymi tarczkami i łuskami pokrywającymi ciało znajdują się płytki kostne pochodzenia skórnego, usztywniające ciało. Oczy z ruchomymi nieprzeźroczystymi powiekami, na szczękach dobrze rozwinięte zęby, w czaszce otwór ciemieniowy.
Wspólna dla wszystkich przedstawicieli rodziny cecha morfologiczna to budowa języka, który jest dwuczęściowy: przednia część wąska, wcięta, tylna mięsista, tworząca rodzaj pochwy dla części przedniej. Wszystkie prowadzą lądowy, zwykle skryty tryb życia, niektóre są nadrzewne. Żywią się drobnymi bezkręgowcami. Jajorodne lub jajożyworodne.
Występują głównie w Ameryce Północnej i Środkowej, nieliczne gatunki w Europie, Azji i północnej Afryce.
Węże (Serpentes), podrząd gadów z rzędu łuskoskórych (Squamata), obejmujący ok. 10 rodzin i 2800 gatunków.
Węże charakteryzują się niewielką głową o kościach trzewioczaszki luźno połączonych, co umożliwia im połykanie ofiary w całości, a uniemożliwia żucie pokarmu. Na kościach szczęki i żuchwy liczne zakrzywione ku tyłowi zęby chwytne. U węży jadowitych obok zębów chwytnych występują większe od nich zęby jadowe, zaopatrzone w bruzdę lub kanalik, którym spływa jad. Język długi, rozwidlony na końcu. Narząd słuchu silnie zredukowany. Oczy nie mają ruchomych powiek, są pokryte przezroczystą błoną, zrzucaną w czasie linienia. Ciało wydłużone, pozbawione kończyn (u niektórych węży szczątkowy pas miednicowy). Kręgosłup liczy od 140 do 435 kręgów. Żebra połączone są z kręgosłupem za pomocą więzadeł. Brak mostka i pasa barkowego. Narządy wewnętrzne położone niesymetrycznie. Narząd kopulacyjny podwójny.
Węże są jajorodne lub jajożyworodne. Zdecydowana większość prowadzi lądowy tryb życia (nadrzewny, naziemny i podziemny), nieliczne gatunki żyją w wodzie. Mięsożerne. Występują na całej kuli ziemskiej, we wszystkich środowiskach ekologicznych, z wyjątkiem obszaru wiecznych śniegów i najwyższych gór. Większość gatunków żyje w rejonach subtropikalnych i tropikalnych.


Opis: Głowa węża: A) ząb jadowy, B) osłona języka, C) rozwidlony język, D) oko, E) pionowa źrenica, F) gruczoł jadowy, G) łuska, H) szyja.

Opis: Sposoby poruszania się węży: A) wicie się w bok po piasku, B) ruch wijący, C) ruch akordeonowy stosowany w korytarzach lub na korze drzew, D) wędrówka na łuskach w linii prostej.




Jaszczurka (Lacerta), rodzaj gadów z rodziny jaszczurek właściwych (Lacertidae), ich cechami charakterystycznymi są tarczki pokrywające głowę, często zawierające płytki kostne, ciało pokryte łuskami ziarnistymi i małymi na grzbiecie i bokach ciała, a dużymi prostokątnymi na brzuchu.
Jajorodne, tylko jeden gatunek (jaszczurka żyworódka) jest jajożyworodny. Owadożerne, tylko największe gatunki: jaszczurka perłowa, jaszczurka trójpręga czy jaszczurka zielona polują również na drobne kręgowce. Nieliczne gatunki urozmaicają swój pokarm owocami. Ogon jest długi, smukły, łatwo się odrywa i szybko regeneruje.
Do rodzaju tego należy ok. 50 gatunków, z których obecnie część zaliczana jest do rodzaju Podarcis. Jaszczurkami często nazywamy popularnie różne, często daleko tylko spokrewnione z jaszczurkami właściwymi, gatunki.
Jaszczurki właściwe (Laceridae), rodzina gadów z podrzędu jaszczurek, obejmująca ok. 20 rodzajów i ponad 200 gatunków.
Obejmuje najbardziej typowo wyglądające jaszczurki, niewielkie od 12 do 80 cm długości całkowitej, o wydłużonym ciele z wyraźnie wyodrębnioną głową pokrytą tarczkami, ciało pokrywają drobne ziarniste łuski. Kończyny dobrze rozwinięte, pięciopalczaste, ogon długi, łatwo się odrywa i szybko regeneruje.
Większość gatunków jest jajorodna, jaja w miękkiej pergaminowej osłonce. Owadożerne, większe gatunki polują również na drobne kręgowce, nieliczne urozmaicają dietę owocami. Występują w całej Eurazji i w Afryce. Większość gatunków prowadzi naziemny tryb życia.
Jaszczurka żyworódka (Lacerta vivipara), gatunek jaszczurki z rodziny jaszczurek właściwych. Nazwa wiąże się ze sposobem rozmnażania, jest to w obrębie rodziny jedyny gatunek jajożyworodny.
Mała jaszczurka, długość ciała zaledwie do 6,5 cm długości, ogon 1,5 do 2 razy dłuższy niż ciało, gruby, głowa mała, pysk zaostrzony, nogi krótkie i stosunkowo słabe. Ubarwienie i rysunek bardzo zmienne, zwykle w różnych odcieniach brązu, brunatne, oliwkowe lub szare, często nawet czarne lub czarno-brązowe, na grzbiecie i bokach ciała jasne i ciemne plamki tworzą wstęgi, brzuch u samców pomarańczowy, u samic białawy, u obu płci często z licznymi ciemnymi plamkami.
Gody w maju i czerwcu, w końcu sierpnia i we wrześniu samica "rodzi" od 5 do 14 młodych. Żywi się owadami, dżdżownicami i nagimi ślimakami.
Zamieszkuje wilgotne miejsca, często w pobliżu wody, dobrze pływa i nurkuje, spotkać ją można w gęstych lasach i na torfowiskach, w górach częściej spotykana niż na nizinach. W Tatrach spotykana do wysokości 1700 m n.p.m., w Alpach do 3000 m n.p.m. Występuje w Europie i Azji od Półwyspu Pirenejskiego po Sachalin na południu od 41 stopnia N, a na północy po 71,6 stopień N. Jest jedynym gadem sięgającym tak daleko na północ. W całej Polsce pospolita, szczególnie liczna w górach. Objęta ochroną gatunkową.
Jaszczurka perłowa (Lacerta lepida), największy przedstawiciel rodziny jaszczurek właściwych, długość ciała 20 i więcej cm, głowa duża i masywna, kończyny mocne o niezbyt długich palcach i silnych pazurach, ogon długi.
Największe egzemplarze przekraczają 80 cm długości, są rzadkie, lecz osobniki o długości 50 cm spotyka się dość często. Głowa, grzbiet, boki i ogon zielone, często z czarnym, szarym lub brunatnym marmurkowaniem, na bokach ciała duże, owalne niebieskie plamy, u samców czasem z czarną obwódką, gardło i brzuch żółte lub zielonkawe. Młode zielonkawe lub oliwkowe z rzędami białych, czarno obrzeżonych oczek. Zamieszkuje suche, krzaczaste biotopy, kolczaste zarośla, skraje lasów, sterty kamieni wśród pól, często stare gaje oliwne i winnice, większe skupiska ruin i kolonie królików.
W południowych Alpach i Pirenejach żyje do wysokości 1000 m n.p.m., w górach południowej Hiszpanii osiąga 2100 m n.p.m. Występuje na Półwyspie Iberyjskim, w południowej Francji i północno-zachodnich Włoszech oraz w północno-zachodniej Afryce. Ta duża jaszczurka poluje nie tylko na owady, pająki, ślimaki i inne bezkręgowce, lecz często również na mniejsze jaszczurki, małe węże, pisklęta ptaków i drobne gryzonie, a często wyjada jaja z gniazd ptaków, a latem i jesienią chętnie urozmaica dietę słodkimi owocami. Dorosłe osobniki są terytorialne, przy czym terytorium silnego samca zamieszkuje zwykle kilka samic. W obronie terytorium samce toczą zażarte walki, często kończące się okaleczeniem, a nawet śmiercią jednego z walczących.
Samica wiosną składa w ziemi do 10 jaj, z których w końcu lata wylęgają się młode. W środowisku naturalnym ta piękna i duża jaszczurka staje się coraz rzadsza i została objęta międzynarodową ochroną.
Jaszczurka trójpręga (Lacerta trilineata), jest jednym z największych przedstawicieli rodziny jaszczurek właściwych. Osiąga 16 i więcej cm długości ciała, ogon jest zwykle 1,5 raza dłuższy niż ciało. Wyjątkowo duże samce dorastają do 50 cm długości. Głowa duża, ciało krępe, masywne, nogi mocne z silnymi palcami i pazurami. U dorosłych barwa ciała zielona z drobnymi czarnymi punktami, rzadziej brązowa lub żółta, spód ciała żółty, bądź zielonożółty.
W okresie godowym u samców na bokach szyi często występuje błękitna plama. Dorosłe samice mają zwykle na wierzchu ciała trzy jaśniejsze podłużne paski. Młode brązowe z 3 do 5 jasnymi, zwykle żółtymi pasami na wierzchu i bokach ciała od karku aż za nasady ogona. Tworzy liczne podgatunki różniące się ubarwieniem i wielkością. Zamieszkują suche, ciepłe biotopy, zwykle porośnięte krzaczastą roślinnością, spotyka się je również na wydmach nadmorskich, w winnicach, na miedzach pól uprawnych czy w ruinach.
Występuje na Półwyspie Bałkańskim, w Azji Mniejszej oraz na wyspach na Morzu Śródziemnym. Żywi się dużymi bezkręgowcami, często również poluje na młode gryzonie, pisklęta ptaków i mniejsze gatunki jaszczurek. Jajorodne, samica zwykle składa 2 razy w sezonie od 5 do 18 jaj. W górach nie przekracza wysokości 1000 m n.p.m. na Półwyspie Bałkańskim i 2000 m n.p.m. w Armenii.
Jaszczurka zielona (Lacerta viridis), gatunek jaszczurki z rodziny jaszczurek właściwych. Jedna z większych jaszczurek Europy, długość ciała do 13 cm, głowa krótka, szeroka i masywna, zwłaszcza u samców. Wyjątkowo duże osobniki w południowej Europie przekraczają 40 cm długości całkowitej.
Ubarwienie samca jest zwykle szmaragdowozielone lub żółtozielone z licznymi, drobnymi, czarnymi plamami, podgardle w okresie godowym niebieskie, brzuch żółty lub pomarańczowy. Samica jest ubarwiona nieco skromniej, wierzch ciała jest szarozielony, oliwkowozielony lub brązowy, często z nieregularnymi ciemnymi plamami i z 2 lub 4 jasnymi liniami od karku do ogona, brzuch żółty. Młode są brązowe z 2 lub 4 jasnymi pasami wzdłuż ciała.
Jaszczurka ta jest gatunkiem wybitnie ciepłolubnym, zamieszkuje różne tereny: trawiaste, kamieniste lub porosłe krzewami, skraje lasów i pól uprawnych, winnice, brzegi wąwozów, wzgórza nadmorskie i wydmy, tereny krasowe, ale zawsze są to miejsca silnie nasłonecznione i suche. Chroni się w głębokich norach, zwykle wygrzebanych przez siebie, zakończonych komorą mieszkalną. Żywi się głównie owadami, pożera również mniejsze jaszczurki i małe węże.
W maju lub czerwcu samica składa od 5 do 12 jaj, wyjątkowo nawet 20, z których po 8 do 10 tygodniach wylęgają się młode. Zimę spędza głęboko w ziemi, sen trwa od końca września zwykle do kwietnia. Zamieszkuje większą część centralnej i południowej Europy, od Francji po południowo-wschodnią Ukrainę. W ostatnich dziesięcioleciach północny jej zasięg znacznie się skurczył, zwłaszcza w Niemczech, Polsce, Czechach i Słowacji. W Polsce nie stwierdzono jej występowania od 1968, jej występowanie na terenie kraju wymaga dalszych badań.