Historia Polski w latach 1939-1945.

I. Sytuacja polityczna przed wybuchem II wolny światowej.

Początek 1939r. przyniósł dramatyczny kryzys w Polsce, z którego mało kto zdawał sobie sprawę. Strona niemiecka niedwuznacznie żądała przyłączenia Gdańska i korytarza pomorskiego do Rzeszy, a Polska znajdowała się w obliczu tych żądań w całkowitej samotności.21 III 1939r. Rząd brytyjski, który zdecydował się na kierowanie akcją przeciwko Hitlerowi zaproponował Polsce przystąpienie do współpracy z Anglią, Francją i ZSRR. Ponieważ minister spraw zagranicznych – Józef Beck – wolał zobowiązania dwustronne od wielostronnych, 30 III ambasador angielski w Warszawie wręczył szefowi polskiej dyplomacji gwarancje brytyjskie na wypadek agresji niemieckiej. W dwa tygodnie później do gwarancji tych przyłączyła się Francja. Niestety, hitlerowskie Niemcy dążyły do wojny nie licząc się z niczym. Pod koniec marca Hitler wydał rozkaz przygotowania planu ataku na Polskę pod kryptonimem „Fall Weiss”. 19 V podpisano polsko – francuski protokół przewidujący pomoc lotniczą od Francji w wypadku agresji Niemiec na Polskę w 15 dniu wojny. W okresie od marca do sierpnia toczyły się rozmowy Anglii i Francji ze ZSRR mające na celu zawarcie paktu zmierzającego do uratowania pokoju w Europie. W tym samym czasie potajemnie Związek Radziecki toczył rozmowy z Niemcami i ostatecznie 23 VIII 1939r. w Moskwie doszło do podpisania przez Niemcy i ZSRR układu, który formalnie był paktem o nieagresji między Niemcami a ZSRR a tak naprawdę był podziałem wschodniej części Europy między Rzeszę a ZSRR „na wypadek terytorialno – politycznego przekształcenia terytoriów należących do państwa polskiego, sfery interesów Niemiec i ZSRR będą rozgraniczone w przybliżeniu przez linię Narew – Wisła – San” (fragment tajnego protokółu układu odkrytego po wojnie). Układ ten przeszedł do historii jako Pakt Ribbentrop – Mołotow. W tej sytuacji los Polski wydawał się przesądzony. Niemcy posiadały zdecydowaną przewagę w sprzęcie wojskowym i w ilości żołnierzy. 25 VIII 1939r. Wielka Brytania podpisała z Polską układ o wzajemnej pomocy. Starania dyplomatów zachodnich o uratowanie pokoju nie dawały efektu. Hitler stawiał nowe warunki: najpierw zgoda Polski na wcielenie Gdańska i korytarza pomorskiego do Niemiec a potem rozmowy. 29 VIII rząd polski podjął decyzję o mobilizacji, jednak pod naciskiem państw zachodnich formalnie odwołał ją, by stworzyć warunki dyplomatyczne do dalszych rokowań. Tegoż samego dnia Hitler otrzymał wiadomość, że Armia Czerwona zwiększyła siłę garnizonów na granicy z Polską i wydał ostateczny rozkaz inwazji na Polskę.

II. Kampania wrześniowa

1 IX 1939r. hitlerowskie Niemcy rozpoczęły działania zbrojne przeciw Polsce. O godzinie 445 rano na polską placówkę na Westerplatte spadły pierwsze pociski z pancernika „Szlezwik – Holstein”, a armie faszystowskie przekroczyły granicę polsko – niemiecką na całej jej długości. Samoloty niemieckie podjęły bombardowanie celów na terenie Polski. Nieco wcześniej specjalna grupa hitlerowska upozorowała atak rzekomych powstańców polskich na niemiecką radiostację w Gliwicach, co miało dostarczyć bezpośredniego pretekstu do najazdu na Polskę.
Przez pierwsze trzy dni wojny trwał bój graniczny. Doprowadził on do szybkiego przełamania polskiego oporu. Niemieckie wojska po wejściu do Polski pokonały takie armie jak „Pomorze”, „Poznań”, „Kraków”, Modlin”, „Śląsk”, „Karpaty”, które wycofały po przegranych bitwach na wschód. Najazd niemiecki stał się przedmiotem gorączkowych zabiegów dyplomatycznych. Anglia i Francja zażądały wstrzymania ofensywy niemieckiej grożąc wypełnieniem zobowiązań sojuszniczych wobec Polski. Berlin zrzucił odpowiedzialność za wojnę na Polskę. 3 IX rządy Anglii i Francji wypowiedziały Niemcom wojnę. Specjalni wysłannicy dowództwa polskiego udali się do Paryża i Londynu by skłonić sojuszników do praktycznego wykonania zobowiązań.
Sytuacja pod koniec pierwszego tygodnia wojny stała się dramatyczna. W nocy z 4 na 5 IX rozpoczęto ewakuację rządu, instytucji państwowych oraz złota Banku Polskiego z Warszawy. Po długotrwałych walkach 7 IX skapitulowała załoga Westerplatte. Sojusznicy zachodni nie kwapili się z podjęciem działań przeciw Niemcom. 8 IX dowództwo francuskie zakomunikowało o przekroczeniu granicy niemieckiej, o dwa dni później o użyciu w walce połowy swych sił. W rzeczywistości wojska francuskie posunęły się parę kilometrów na niewielkim odcinku i stanęły w miejscu. Anglicy oferowali dostawy sprzętu w ciągu pięciu miesięcy zdradzając zupełny brak planu pomocy potrzebnej natychmiast. 12 IX premierzy Francji i Anglii spotkali się i uzgodnili wstrzymanie jakichkolwiek akcji przeciw Niemcom, nie informując o tym nawet przedstawicieli Polski. W początkowej fazie kampanii wojennej wojska polskie stawiły Niemcom opór w okolicach Łowicza i Łęczycy. W dniach od 9 do 12 IX stoczono bitwę nad Bzurą jednak ostatecznie i tutaj zarządzono odwrót na Warszawę. W następnych dniach armia hitlerowska zaczęła zaciskać wielkie kleszcze na wschód od Warszawy. Na północy siły niemieckie przełamały opór polski nad Bugiem. Na południu korpus niemiecki zajął Zamość. Począwszy od 16 IX sytuacja Polski była już krytyczna, ponieważ większa część zachodniej i środkowej Polski znalazła się w ręku wroga. W dniu 17 września rozpoczął się kolejny akt polskiej tragedii. ZSRR gwałcąc cztery wiążące go umowy międzynarodowe (traktat ryski z 1921r. o granicy polsko – radzieckiej, protokół Litwinowi z 1929r. o wyrzeczeniu się wojny jako środka rozwiązywania sporów, pakt o nieagresji z Polską z 1932r., przedłużony w 1934r. do końca 1945r., a także konwencję londyńską z 1933r. o definicji agresora) uderzył na Polskę i rozpoczął zajmowanie wschodnich rubieży kraju. W tej sytuacji rząd polski w dniu 17 IX ewakuował się przez terytorium Rumuni do Francji. Agresja ZSRR przypieczętowała klęskę armii polskiej. Armia Czerwona zajęła wyznaczoną w Pakcie Ribbentrop – Mołotow linię na Wiśle. A następnie zajęła bronione przez Polaków Grodno a potem Białystok. 28 IX skapitulowała przed Niemcami Warszawa a 2 X broniony ponad miesiąc Hel. Ostatnia bitwa w została stoczona przez Samodzielną Grupę Operacyjną „ Polesie” dowodzoną przez generała Franciszka Kleeberga w rejonie Kocka w dniach od 2 do 5 października kiedy to wobec braku amunicji doszło do podpisania kapitulacji.
W wyniku ogromnego nasilenia walk strona polska poniosła straty liczone na 70 tys. poległych żołnierzy i oficerów, zaś około 133 tys. odniosło rany. Do niewoli niemieckiej dostało się około 300 tys. żołnierzy i oficerów, do radzieckiej niewoli dostało się około 230 tys. żołnierzy i oficerów. Straty po stronie niemieckiej szacowane są na około 90 tys. zabitych i 60 tys. rannych. O stratach radzieckich brak danych. Zważywszy ogrom przewagi militarnej obydwu agresorów Polska stawiała wyjątkowo długi i bohaterski opór przyczyniając się do znacznych strat po stronie niemieckiej. Oprócz wyżej wymienionych strat w ludziach Niemcy straciły setki czołgów i samolotów i masę innego sprzętu. Polska jako pierwsza położyła kres pokojowym podbojom Hitlera. Sojusznicy Polski nie wypełniwszy swoich zobowiązań zaszkodzili także sobie o czym świadczą późniejsze działania wojenne.

III. Okupacja

Po przegranej kampanii wrześniowej terytorium Polski zostało podzielone pomiędzy Niemcy i ZSRR. Z terenów zajętych przez hitlerowców część obszaru okupant włączył do Rzeszy (m.in. Gdańsk, województwo poznańskie) a z pozostałych podbitych ziem polskich, które zajęli Niemcy utworzono Generalne Gubernatorstwo składające się z czterech dystryktów (krakowskiego, lubelskiego, radomskiego i warszawskiego). Polityka niemiecka na ziemiach okupowanych sprowadzała się do wysiedlenia i germanizacji na ziemiach wcielonych do Rzeszy. Eksploatacja polskiego potencjału ludzkiego i materialnego oraz bezwzględny terror stał się metodą sprawowania władzy w Generalnej Guberni. Dotknął on w pierwszej kolejności najwybitniejszych przedstawicieli inteligencji polskiej. W związku z dużym zapotrzebowaniem na siłę roboczą dokonywano masowych zsyłek ludności polskiej w głąb Rzeszy. Wysyłani do pracy pochodzili najczęściej z łapanek ulicznych. Wśród ludności szerzył się głód, przydziały kartkowe daleko odbiegały od minimum biologicznego.
Jednym z głównych celów hitleryzmu stało się wyniszczenie Żydów. Już w październiku 1939 na okupowanych ziemiach polskich Niemcy podjęli pierwsze działania planowanej zagłady wyznawców judaizmu. Zaprowadzono obowiązek pracy dla ludności żydowskiej, rozpoczęto organizowanie gett. Z nich to w późniejszym czasie wywożono Żydów do obozów koncentracyjnych, będących najczęściej ośrodkami masowej zagłady. Dochodziło do masowych aresztowań i wywózek do obozów koncentracyjnych także ludności rdzennie polskiej zwłaszcza elit intelektualnych. Okupant stosował różne formy niszczenia polskiego życia społecznego i kulturalnego. Zamknięto wszystkie szkoły wyższe i średnie na terenie włączonym do Rzeszy. W Generalnym Gubernatorstwie działały tylko nieliczne szkoły średnie, zlikwidowano prasę i wydawnictwa polskie z wyjątkiem prasy okupacyjnej. Obszar Generalnej Guberni poddano niebywałej eksploatacji ekonomicznej. Niemcy przejęli w posiadanie nie tylko duże zakłady państwowe, lecz także zakłady prywatne, należące do osób wysiedlonych, wywiezionych, aresztowanych i uśmierconych, zarówno Polaków, jak i Żydów. Nieskonfiskowane fabryki i majątki ziemskie znalazły się pod przymusową administracją niemiecką, ich produkcja przeznaczona była na potrzeby armii. Prywatne gospodarstwa chłopskie zmuszone były oddawać coraz większe kontyngenty na rzecz władz niemieckich. Wydłużano dzień pracy nawet do 12 godzin. Kilkakrotnie wzrosły ceny podstawowych dóbr konsumpcyjnych przy płacach zamrożonych na przedwojennym poziomie.
Szczególnie ostre prześladowania dotknęły Kościół rzymsko-katolicki na terenach włączonych do Rzeszy. Likwidowano polskie parafie, zamykano kościoły. Ponad połowa polskich księży, z ogólnej liczby 2100, straciła życie z rąk hitlerowców.
Ziemie zajęte przez ZSRR, które stanowiły większą część terytorium Polski, włączono do Ukrainy i Białorusi tzw. niezależnych republik radzieckich zmuszając terrorem ludność polską do głosowania za takim rozwiązaniem. Dekretem Rady Najwyższej ZSRR z dnia 29 XI 1939 nadano obywatelstwo radzieckie wszystkim mieszkańcom terenów włączonych do republik radzieckich. Obligatoryjne przyznanie obywatelstwa radzieckiego byłym obywatelom państwa polskiego na terenach okupowanych dało podstawę do powołania w latach 1939-1941 ok. 150 tys. Polaków do Armii Czerwonej. Od momentu wkroczenia na wschodnie tereny Polski okupanci zlikwidowali polską administrację, wprowadzili język białoruski i ukraiński w szkolnictwie, dokonali masowych aresztowań księży. Zamykane kościoły najczęściej przeznaczano na magazyny towarów masowych. Utrzymywaniu terroru w stosunku do ludności służyła policja tworzona wyłącznie z Ukraińców lub Białorusinów.
Znacznemu pogorszeniu uległo materialne położenie ludności. Likwidowano zakłady produkcyjne, maszyny i urządzenia wywożono w głąb ZSRR. Ze skonfiskowanych majątków ziemskich wywożono bydło, trzodę chlewną, zapasy żywności i paszy. Wiele osób znalazło się bez pracy. Zawieszono wypłatę emerytur i rent. Zrównano polskiego złotego z radzieckim rublem, co oznaczało czterokrotne zmniejszenie jego siły nabywczej. Zablokowano konta o wkładach przekraczających 300 zł. Z dniem 1 I 1940 ostatecznie wycofano polskie złote z obiegu.
Brak pracy i pozbawienie ludności wszelkich oszczędności spowodowały masową migrację ludności w poszukiwaniu źródła utrzymania w głąb ZSRR. Ok. 200 tys. osób opuściło w okresie okupacji radzieckiej z przyczyn ekonomicznych swe dotychczasowe miejsca zamieszkania, co wraz z 1,2 mln przesiedlonych przymusowo doprowadziło do znacznego wyludnienia terenów okupowanych. Przeprowadzano na ogromną skalę deportację ludności z terenów okupowanych w głąb ZSRR. Deportacje przeprowadzone w lutym 1940 objęły 220 tys. osób, w kwietniu 320 tys., na przełomie czerwca i lipca wywieziono kolejnych 240 tys. osób. Czwartą, ostatnią deportację przeprowadzono tuż przed atakiem niemieckim w czerwcu 1941 - objęła ona 300 tys. ludzi. Wywożono nie tylko Polaków, na ogólną liczbę ok. 1,2 mln osób 40% stanowili Żydzi, Ukraińcy i Białorusini. Warunki wywózki, pobyt w łagrach i nowo organizowanych osiedlach, m.in. w Kirgizji, powodowały bardzo wysoką śmiertelność. Należy ponadto dodać, że od momentu wkroczenia Armii Czerwonej na wschodnie tereny Rzeczpospolitej okupant prowadził politykę eksterminacji w stosunku do ludności. Już w październiku 1939 dokonano na szeroką skalę aresztowań pozostających jeszcze na wolności oficerów Wojska Polskiego, funkcjonariuszy policji, Straży Granicznej i Więziennej, osób pracujących w polskim aparacie sprawiedliwości, działaczy politycznych i społecznych, przemysłowców, handlowców, ziemian oraz osób podejrzanych o postawę antyradziecką. Aresztowanych osadzano w obozach jenieckich i w więzieniach. Część oficerów, funkcjonariuszy policji i Straży Granicznej zamordowano w Katyniu, Miednoje i Charkowie.
Okupant niemiecki stosował podobne metody prześladowania i wyzysku Polaków. Oficerów polskich walczących w kampanii wrześniowej osadzono do końca wojny w obozach (np.: Murnau k. Monachium). Do prac przymusowych na terenie Rzeszy wywieziono 2,5 mln osób dorosłych i 200 tys. dzieci przeznaczonych do zgermanizowania (powróciło 10-15%). 500 tys. osób nabawiło się trwałego kalectwa, szerzące się choroby zakaźne, w tym gruźlica, powodowały dużą śmiertelność. Nastąpił znaczny spadek liczby urodzeń. Trwająca 5 lat wojna i okupacja radziecka i niemiecka doprowadziła do ogromnych strat ludnościowych, ubytku potencjału ekonomicznego i szkód w dorobku kulturalnym. W latach 1939-1945 straciło życie ok. 6 mln obywateli przedwojennej Polski.
Jeszcze w trakcie walk we wrześniu 1939r. rozpoczęto organizowanie wojska i władz podziemnych. Rząd Polski na uchodźstwie, na którego czele stanął generał Władysław Sikorki rozpoczął odbudowę armii polskiej na zachodzie. Armie tworzono z żołnierzy kampanii wrześniowej, którym udało się przedostać do Francji i z zaciągu opartym na polskiej emigracji zarobkowej a następnie powołał w grudniu 1939r. Związek Walki Zbrojnej przemianowany na Armię Krajową. Ta konspiracyjna organizacja wojskowa, działała od 14.02.1942 do 19.01.1945 i podlegała rządowi emigracyjnemu w Londynie. Na czele AK stała Komenda Główna, kolejnymi komendantami głównymi AK byli: generał S. Rowecki Grot, generał T. Komorowski Bór i generał L. Okulicki Niedźwiadek. Zadaniem AK była walka z Niemcami oraz przygotowanie powstania zbrojnego (plan Burza), które miało wybuchnąć w momencie klęski III Rzeszy na froncie wschodnim. W wyniku spodziewanego przełamania frontu wschodniego dowództwo AK podjęło decyzję o wybuchu powstania warszawskiego Utworzona armia podziemna przez cały okres okupacji działając w warunkach konspiracji nękała wroga stosując akty dywersji (wysadzanie torów kolejowych, zamach na gestapo). Według różnych źródeł liczebność AK wynosiła od 250 do 350 tys. żołnierzy, najbardziej znanymi akcjami AK były: zamach na F. Kutscherę, wykrycie i zdobycie nieuszkodzonego pocisku V-1, współudział w obronie Zamojszczyzny i inne.
Ważną dziedziną akcji konspiracyjnej była informacja i propaganda – ukazywało się setki tytułów wydawnictw podziemnych (np.: „Biuletyn Informacyjny”, „Rzeczpospolitapolska”). Ukazywały się też pisma harcerskie, literackie, artystyczne i satyryczne. Na masową skalę prowadzone było tajne nauczanie dzieci i młodzieży.

IV. Wyzwolenie

Na początku 1944r. Armia Czerwona i walczące przy niej dwie armie wojska polskiego wkroczyły na teren Polski. Oddziały podziemnej Armii Krajowej, które znalazły się na wschodnim obszarze Polski przeznaczonym do zagarnięcia przez Stalina były likwidowane. Żołnierzy armii podziemnej mordowano lub zsyłano do więzień i obozów. W lipcu 1944r. władze sowieckie po zajęciu Lublina powołały swój rząd polski. W tym samym czasie rząd emigracyjny działający w Londynie i podziemne dowództwo Armii Krajowej rozpoczęły przygotowania do Powstania Warszawskiego, które wybuchło 1 sierpnia 1944r. W tym czasie wojska radzieckie zbliżyły się do Warszawy i zdawało się, że lada moment ją zajmą. W powstaniu walczyło około 40 tys. żołnierzy. Jednak wobec miażdżącej przewagi niemieckiej i braku wsparcia z strony armii radzieckiej, która wstrzymała ofensywę powstanie upadło. Warszawa została zrównana z ziemią a około 200 tys. osób wojskowych i cywilnych straciło życie. Nie były to ofiary zupełnie daremne. Stalin przekonał się, że sowietyzacja Polaków nie pójdzie łatwo. Tym samym w jakimś stopniu powściągnąć musiał zamiary uczynienia z Polski republiki radzieckiej. O stycznia 1945r. ruszyła nowa radziecka ofensywa w wyniku której do kwietnia została wyzwolona z okupacji niemieckiej Polska w granicach przewidzianych dla niej przez Stalina. Granice Polski zostały później zaakceptowane na konferencji w Jałcie przez tzw. Wielką Trójkę to znaczy przez Stany Zjednoczone, ZSRR i Wielką Brytanię.
Udział wojsk polskich, kierowanych przez rząd emigracyjny w walkach z okupantem niemieckim uległ znacznemu powiększeniu poprzez ewakuację Armii Polskiej generała W. Andersa ze Związku Radzieckiego na Bliski Wschód. Część żołnierzy ewakuowanych z ZSRR wykorzystano do uzupełnienia Pierwszego Korpusu Polskiego w Szkocji, zwłaszcza 1 Dywizji Pancernej i Samodzielnej Brygady Spadochronowej. Pozostała część utworzyła Armię Polską na Wschodzie. W lipcu i sierpniu 1943 z Armii Polskiej na Wschodzie utworzono Drugi Korpus Polski, w skład którego weszła także 3 Dywizja Strzelców Karpackich. 50-tysięczny Korpus przerzucono na przełomie 1943 i 1944 do Włoch, gdzie w składzie 8 Armii brytyjskiej otrzymał zadanie natarcia w kierunku na Rzym. Odniósł świetne zwycięstwo pod Monte Cassino, zdobył Ankonę, przełamał obronę na tzw. Linii Gotów i zdobył Bolonię.
Po inwazji sprzymierzonych we Francji 1 Dywizja Pancerna generała S. Maczka rozpoczęła swe walki od świetnego zwycięstwa pod Falaise. Polscy pancerni wyzwolili znaczne obszary Francji, Holandii i Belgii, kończąc szlak bojowy w niemieckim Wilhelmshaven. We wrześniu 1944 w operacji powietrzno-desantowej Market Garden użyto polskiej Samodzielnej Brygady Spadochronowej. Brygada stoczyła ciężki bój pod Arnhem i Driel tracąc 25% stanu osobowego z ogólnej liczby 2000 żołnierzy.
Aktywne przez cały okres działań lotnictwo polskie na Zachodzie, liczące w 1944 czternaście dywizjonów, brało udział w nalotach na Niemcy i tereny okupowane, w obronie Anglii przed niemieckimi pociskami V-1, w zwalczaniu okrętów wojennych nieprzyjaciela.
Ogółem w czasie wojny lotnictwo polskie na Zachodzie wykonało ok. 80 tys. lotów bojowych, zestrzeliło i uszkodziło ok. 1000 samolotów nieprzyjaciela, strąciło 190 bomb latających (V-1), zrzuciło ok. 14 tys. t bomb oraz ok. 1500 t min, zniszczyło kilka tys. pojazdów mechanicznych, lokomotyw i wagonów kolejowych oraz zatopiło lub uszkodziło ok. 200 okrętów wojennych i in. jednostek pływających nieprzyjaciela. Straty własne: 1803 lotników poległych w walkach i w czasie ćwiczeń, 1948 rannych i 445 zaginionych.
Po przegranej Niemiec mimo ogromnych ofiar i zaangażowania Polski w walce z hitlerowcami na froncie wschodnim i zachodnim nie udało się odbudować niepodległej Polski, która aż do roku 1989 pozostawała w objęciach Kremla. Była jedynym państwem uczestnicząca w zwycięskiej koalicji, która straciła znaczną część swojego terytorium i marzenia o pełnej suwerenności.