Onz - powstanie i organizacja

Konspekt:
1. Wyjaśnienie terminu ONZ.
2. Okoliczności powstania ONZ.
3. Główne cele ONZ.
4. Główne organy ONZ i ich uprawnienia.
5. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka i jej założenia.
6. Organizacje wyspecjalizowane ONZ.





Termin Organizacja Narodów Zjednoczonych – ONZ (ang. United Nations Organization UN), oznacza międzynarodową organizację uniwersalną (powszechną)
o największym zasięgu, która jest otwarta dla wszystkich państw.
Niewielka skuteczność Ligi Narodów w Europie nie odstraszyła państw świata przed powołaniem nowej organizacji czuwającej nad pokojem światowym. Idea stworzenia nowej organizacji została przedstawiona w oświadczeniu rządów Polski
i ZSRR z XII.1914r., ogłoszonym po rozmowach W. Sikorskiego z J. Stalinem. Termin „Narody Zjednoczone” jako pierwszy zaproponował prezydent USA F.D.Roosvelt, na określenie państw walczących z państwami osi Rzym-Berlin-Tokio. Terminu tego użyto następnie w Deklaracji NZ z 1.I.1942r., którego sygnatariuszami było 26 państw. Konieczność utworzenia nowej organizacji potwierdzili ministrowie spraw zagranicznych USA, ZSRR i Wielkiej Brytanii 30.X.1943r. w Deklaracji Moskiewskiej. Na podstawie tej deklaracji (potwierdzonej w czasie konferencji „Wielkiej Trójki” w Teheranie), reprezentanci tych trzech państw, a następnie także
i Chin, spotkali się w Waszyngtonie, w rezydencji Dumbarton Oaks, gdzie w dniach 21.VIII – 7.X.1944r. opracowano wstępny projekt NZ. Zgodnie z tym projektem miała być organizacją o zasięgu światowym i zadaniach podobnych do Ligi Narodów. Na jej czele miał stać stały komitet wykonawczy podejmujący specyficzne zagadnienia współpracy międzynarodowej. Decydującą role odgrywałyby „Komitet Czterech Policjantów”, sygnatariuszy deklaracji moskiewskiej (Wielka Trójka plus Chiny), odpowiedzialny za utrzymanie pokoju.
Sprawa ta została następnie sprecyzowana na konferencji jałtańskiej
w II.1945r. Konferencję NZ zwołano na 25.IV.1945r. do San Francisco, gdzie 26.VI.1945r. nastąpiło podpisanie Karty NZ, którą następnie w ciągu czterech miesięcy ratyfikowały pięćdziesiąt dwa państwa, w tym Polska, po czym weszła ona
w życie z dniem 24.X.1945r. (24.X. jest uważany za dzień ONZ).
Zgodnie z art.1 Karty do celów ONZ należą:
1) utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa
2) rozwijanie przyjaznych stosunków między narodami, opierając się na zasadach równouprawnienia i samostanowienia narodów
3) rozwijanie współpracy międzynarodowej dla rozwiązywania problemów gospodarczych, społecznych, kulturalnych i humanitarnych.
4) popieranie praw człowieka i zachęcanie do poszanowania tych praw,
a więc Narody Zjednoczone były zdecydowane:
v Uchronić przyszłe pokolenia od klęski wojny
v Przywrócić wiarę w podstawowe prawa człowieka oraz równość narodów małych i dużych
v Szanować traktaty i zobowiązania oparte na prawie międzynarodowym
v Stosować tolerancję i żyć w dobrosąsiedzkim pokoju
v Jednoczyć siły w celu utrzymania światowego pokoju
v Używać sił zbrojnych tylko we wspólnym interesie
v Załatwiać spory międzynarodowe droga pokojową
v Unikać agresji
v Podnosić stopę życiową, dążyć do postępu i pełnego zatrudnienia
v Rozwijać międzynarodowa współpracę kulturalna i oświatową.
Cele ONZ były znacznie szersze niż Ligi Narodów. Odrzucały koncepcję światowego państwa, postulowały zasadę równości wszystkich członków. Zasady Karty ONZ miały obowiązywać również między państwami nie będącymi członkami tej organizacji.
Członkiem ONZ może być każde państwo, które jest państwem miłującym pokój, przyjmie zobowiązania zawarte w Karcie NZ i będzie zdolne i zdecydowane te zobowiązania wypełniać. Wśród członków ONZ wyróżnia się ich szczególną grupę – tzw. członków założycieli. Członkami założycielami są państwa, które brały udział
w konferencji założycielskiej ONZ w San Francisco (50 państw) oraz Polska, która
w konferencji tej nie uczestniczyła (ze względu na brak rządu uznanego na forum międzynarodowym), ale wcześniej podpisała Deklarację Narodów Zjednoczonych,
a następnie ratyfikowała ją.
Karta określała również uprawnienia sześciu głównych organów ONZ:
Zgromadzenia Ogólnego
Rady Bezpieczeństwa
Rady Gospodarczo – Społecznej
Rady Powierniczej
Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości
Sekretariatu ONZ
Główną rolę miały odgrywać Zgromadzenie Ogólne i Rada Bezpieczeństwa.
Pierwszym sekretarzem generalnym został polityk norweski Trygve H. Lie, który pełnił swój urząd w latach 1945-1952. Jego następcami byli: Szwed Dag Hammarskjld (1952-1961), Birmańczyk Sithu U Thant (1962-1971), Austriak Kurt Waldheim (1972-1981), Peruwiańczyk Javier Perez de Cuellar (1982-1991) i Egipcjanian Butros Ghali (1992-1996). Od 1 stycznia 1997 roku funkcję tę sprawuje Kofi Annan z Ghany.
Dla rozstrzygania spraw spornych między państwami oraz do wydawania opinii prawnych powołany został Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości ONZ w Hadze. Siedzibą ONZ stał się Nowy, York, choć niektóre jego wyspecjalizowane agendy znajdują się w Genewie (dawna siedziba Ligi Narodów), Wiedniu oraz Rzymie ( FAO – Organizacja do Spraw Wyżywienia).
Naczelnym organem ONZ jest Rada Bezpieczeństwa, na której spoczywa główna odpowiedzialność za utrzymanie bezpieczeństwa międzynarodowego i pokoju. Rada Bezpieczeństwa składa się z 15 członków: 5 członków stałych i 10 niestałych. Członkami stałymi Rady Bezpieczeństwa są: Chińska Republika Ludowa, Francja, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i Rosja. Niestałych członków Rady Bezpieczeństwa wybiera Zgromadzenie Ogólne na 2 lata. Aktualnie jednym
z niestałych członków jest RP.
Członkowie stali dysponują szczególnym uprawnieniem – maja prawo sprzeciwu (tzn. prawo weta) wobec każdej uchwały merytorycznej Rady Bezpieczeństwa. Karta NZ przyjmuje bowiem zasadę, że dla przyjęcia uchwały merytorycznej przez Radę Bezpieczeństwa konieczne jest uzyskanie większości 9 głosów, przy zachowaniu jednomyślności członków stałych (przez co rozumie się brak sprzeciwu któregokolwiek z nich).
Do kompetencji Rady Bezpieczeństwa należy:
Pokojowe załatwianie sporów (np. poprzez wskazywanie stronom sporu odpowiednich procedur i sposobów rozstrzygania sporów).
Podejmowanie akcji w razie zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju
i aktów agresji (np. zupełne lub częściowe przerwanie stosunków gospodarczych, komunikacji i stosunków dyplomatycznych z danym państwem, podjęcia działań przy użycie morskich, powietrznych lub lądowych sił ONZ, przy czym wszyscy członkowie ONZ obowiązani są postawić do dyspozycji Rady Bezpieczeństwa siły zbrojne oraz udzielać niezbędnej pomocy do przeprowadzenia akcji zbrojnej).
Popieranie układów regionalnych w celu utrzymania pokoju.
Decyzje Rady Bezpieczeństwa są wiążące dla członków ONZ.



Zgromadzenie Ogólne NZ składa się ze wszystkich członków Organizacji Narodów Zjednoczonych. Każde państwo posiada w Zgromadzeniu Ogólnym jeden głos. Przyjmuje się, iż państwo powinno być reprezentowane w ONZ przez rząd, który efektywnie sprawuje władzę na terytorium tego państwa i w związku z tym może realizować prawa i obowiązki wynikające z Karty.
Zgromadzenie Ogólne zbiera się raz do roku na sesję zwyczajną. Zgromadzenie Ogólne może się także zbierać na sesje nadzwyczajne; są one zwoływane na wniosek Rady Bezpieczeństwa lub większości członków ONZ. Do kompetencji Zgromadzenia Ogólnego ONZ należy między innymi;
1) omawianie wszelkich spraw wchodzących w zakres Karty NZ, albo dotyczących zadań organów przewidzianych w Karcie NZ oraz udzielanie w tych sprawach zaleceń członkom ONZ
2) kształtowanie ogólnych zasad współpracy w dziedzinie międzynarodowego pokoju
i bezpieczeństwa oraz udzielanie w tym zakresie zaleceń członkom ONZ i Radzie Bezpieczeństwa
3) omawianie każdej sprawy dotyczącej utrzymania międzynarodowego pokoju
i bezpieczeństwa, wniesionej przez członka ONZ, przez Radę Bezpieczeństwa albo przez państwa nie będące członkiem ONZ, udzielanie w tym zakresie zaleceń zainteresowanym państwom lub Radzie Bezpieczeństwa, jeśli zaś zachodzi konieczność przeprowadzania akcji przez Radę Bezpieczeństwa – to przekazanie sprawy Radzie;
4) zwracanie uwagi Rady Bezpieczeństwa na sytuacje, które mogłyby zagrażać międzynarodowemu pokojowi lub bezpieczeństwu, zalecanie sposobów pokojowego załatwiania wszystkich sporów, które mogłyby zaszkodzić dobru powszechnemu lub przyjaznym stosunkom między narodami;
5) popieranie współpracy międzynarodowej w różnych dziedzinach
6) badanie sprawozdań z działalności Rady Bezpieczeństwa i innych organów;
7) przyjmowanie nowych członków do ONZ, zawieszenie w członkostwie oraz wykluczenie z ONZ.

Rada Gospodarczo – Społeczna – jest organem, do zadań którego należy
w szczególności rozwiązywanie zagadnień postępu i rozwoju gospodarczego, problemów zatrudnienia, ochrony zdrowia, współpracy kulturalnej oraz powszechnego przestrzegania praw człowieka. W tym zakresie Rada Gospodarczo – Społeczna koordynuje współdziałanie ONZ z organizacjami wyspecjalizowanymi oraz organizacjami pozarządowymi. Rada składa się z 54 członków wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne. Jej uchwały mają charakter niewiążących zaleceń.
Zgodnie z Kartą NZ Rada Powiernicza sprawuje kontrolę nad wykonywaniem zarządu na tak zwanych obszarach powierniczych. Wobec likwidacji systemu powiernictwa, Rada Powiernicza faktycznie zakończyła swą działalność.

Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (MTS) z siedzibą w Hadze, jest organem sądowym ONZ. Podstawowym zadaniem MTS jest rozstrzyganie sporów międzynarodowych. Ponadto MTS przygotowuje tak zwane opinie doradcze w różnych kwestiach prawnych.
MTS może wydawać wyroki tylko wtedy, gdy o takie rozstrzygnięcie zwrócą się do niego państwa – strony sporu. Państwa mogą również w umowie międzynarodowej zastrzec, że spory powstałe między nimi w przyszłości będzie rozstrzygał MTS. Przed MTS mogą występować państwa będące członkami ONZ oraz państwa nie będące jej członkami.
Wyrok Trybunału wiąże strony sporu, to znaczy, że są one obowiązane go wykonać. Jeśli jedna ze stron nie chce wykonać wyroku, wówczas druga strona może zwrócić się do Rady Bezpieczeństwa o podjęcie odpowiednich kroków (np. nałożenie sankcji). Wyrok MTS jest ostateczny i nie można się od niego odwołać, chociaż w pewnych przypadkach MTS może wyrok zmienić.

Sekretariat ONZ jest głównym organem administracyjnym organizacji. Na jego czele stoi Sekretarz Generalny powoływany przez Zgromadzenie Ogólne na zlecenie Rady Bezpieczeństwa. Kompetencje Sekretarza Generalnego są szeroko zakreślone, m.in. może zwrócić uwagę Radzie Bezpieczeństwa na każdą sprawę, która według niego zagraża pokojowi. Sekretariatowi podlega m.in. Centrum Praw Człowieka ONZ
z siedzibą w Genewie.

Jednym z doniosłych aktów prawnych przyjętych przez ONZ było uchwalenie przez Zgromadzenie Ogólne Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (10 grudnia 1948r). Prace nad tym dokumentem zaczęły się dwa lata wcześniej. Zaproszono do nich wielu wybitnych intelektualistów z całego świata. Polskę reprezentował Antoni Słonimski. Deklaracja zawierała dotychczas uznane wolności obywatelskie oraz prawa jakimi miały się kierować państwa w stosunku do jednostki.
W art.1 deklaracji stwierdzono, że wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi względem swej wolności praw. Najważniejsze postanowienia deklaracji głosiły;
każdy człowiek posiada wszelkie prawa i wolności bez względu na jakiekolwiek różnice rasy, koloru skóry, płci, języka, wyznania i poglądów politycznych (art.2)
każdy człowiek ma prawo wolności myśli, sumienia i wyznania. Może głosić swe wyznanie wraz z innymi lub indywidualnie (art.18)
każdy człowiek ma prawo do uczestniczenia w rządzeniu swym krajem bezpośrednio lub przez swych przedstawicieli (art.21). Ma również prawo do służby publicznej.
każdy człowiek ma równe prawo do pracy, wyboru pracy i ochrony przez bezrobociem (art.23)
każdy człowiek ma prawo do stopy życiowej gwarantującej jemu i jego rodzinie zdrowie i dobrobyt (art.25). Matka i dziecko podlega socjalnej ochronie a wszystkie dzieci zarówno małżeńskie i pozamałżeńskie korzystają z jednakowej ochrony społecznej.
każdy człowiek ma prawo do tego, aby wszystkie jego wolności były realizowane (art.28), ma również obowiązki wobec społeczeństwa, w którym żyje (art.29).
Deklarację różnie przyjęto na świecie. Niektóre kręgi islamu zarzucały jej zbytnie uleganie tradycji i kulturze zachodu (np. rola kobiety). Prace nad jej doskonaleniem trwały dalej. W 1966 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka, które obejmowały Międzynarodowe Pakty Praw Obywatelskich (53 artykuły) oraz Międzynarodowe Pakty Praw Gospodarczych, Społecznych
i Kulturalnych (31 artykułów).

Organizacje wyspecjalizowane ONZ – to różnego rodzaju organizacje międzynarodowe powiązane z ONZ porozumieniem zawieranym na pośrednictwem Rady Gospodarczo-Społecznej. Są one organami pomocniczymi ONZ szczególnego rodzaju, bowiem: korzystają w swojej działalności z dużej samodzielności finansowej; realizują swój program przy pomocy własnych środków, przy współudziale, a nie za pośrednictwem państw; mogą w nich uczestniczyć państwa nie będące członkami ONZ.

Organizacje wyspecjalizowane ONZ Rok założenia Siedziba
Światowa Organizacja Własności Intelektualnej (WIPO – World Intellectual Property Organization) 1970 Genewa
Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (IAEA – International Atomic Energy Agency) 1956 Genewa
Międzynarodowa Morska Organizacja Doradcza(IMCO – International Maritime Consultative Organization) 1958 Londyn
Światowa Organizacja Meteorologiczna(WMO – World Meteorological Organization) 1947 Genewa
Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny(ITO – Internaltional Telecommunication Union) 1865 Genewa
Powszechny Związek Pocztowy(UPO – Universal Postal Union) 1875 Berno
Międzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego(ICAO – International Civil Aviation Organization) 1944 Montreal
Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju(IDA – International Development Association) 1959 Waszyngton
Międzynarodowe Towarzystwo Finansowe(IFC – International Finance Corporation) 1956 Waszyngton
Międzynarodowy Fundusz Walutowy(IMF – International Monetary Fund) 1944 Waszyngton
Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD – International Bank for Reconstruction and Development) 1944 Waszyngton
Międzynarodowa Organizacja Pracy(ILO – International Labour Organization) 1919 Genewa
Organizacja do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa(FAO – Food and Agriculture Organization) 1945 Rzym
Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO – UN Education, scientific and Cultural Organization) 1945 Paryż
Światowa Organizacja Zdrowia(WHO – World Haelth Organization) 1946 Genewa

ONZ uczestniczyła w rozwiązywaniu wielu konfliktów międzynarodowych, ale w praktyce nigdy nie brała udziału w konfliktach z udziałem mocarstw-stałych członków Rady Bezpieczeństwa. Z biegiem czasu przerodziła się w miejsce prestiżowej rywalizacji pomiędzy supermocarstwami USA i ZSRR.
Aktualnie ONZ ma ogromne zadłużenie, a państwa członkowskie nie płacą składek, zwłaszcza USA, które żądają gruntownej reformy tej organizacji. Jedną z przyczyn kryzysu jest rozbudowana biurokracja. Ostatnie spektakularne akcje ONZ, jak wojna
w Zatoce Perskiej czy akcja w Somalii, w niczym nie zmieniły sytuacji. Wypadki w byłej Jugosławii wyraźnie wskazują na niedowład wielu organów i agend ONZ.



Bibliografia:
M. Toporek „Historia powszechna 1945-2000”
Wyd. Naukowe PWN „Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie”
Marek Chmaj, Wojciech Sokół, Janusz Wrona „Historia dla kandydatów na studia prawnicze, administracyjne, socjologiczne, historyczne”.