Reformacja w Polsce

W XVI wieku w Polsce istniało wiele religii, m.in.: rzymsko-katolicka, protestancka, prawosławna, islam, mistycyzm, judaizm i grekokatolicka (unicka). Spowodowane było to faktem, iż ziemie Korony i Litwy zamieszkiwało wiele narodów. Wśród nich byli: Polacy (50%), Litwini (10%), Niemcy, Rusini, Tatarzy, Żydzi, Ormianie, Anglicy, Szkoci, Grecy, Persowie, Francuzi, Włosi, Holendrzy i wiele innych. W Rzeczpospolitej Reformacja nie odniosła tak wielkich efektów jak to się działo w Niemczech. Większość ludności nadal zostawała przy wierze katolickiej. Nawet ci, którzy początkowo zjednali się z wyznawcami kalwinizmu, po jakimś czasie powracali do pierwotnej wiary. Dlatego też i kontrreformacja w Polsce odbyła się bez większych wyczynów. Spowodowana była głównie przez jezuitów, a w szczególności przez Piotra Skargę, kaznodzieja, który potępiał arian i protestantów, opublikował "Żywoty świętych" i "Kazania sejmowe". W drugim dziele krytykował ówczesny ustrój państwa. Ważną osobą reformacji w Polsce był biskup warmiński kardynał Stanisław Hozjusz, który opracował zasady dogmatyki katolickiej. Dzieło doczekało się trzydziestu dziewięciu wydań i przekładów na języki obce, a jej autor był kandydatem na papieża. Na szczególne uznanie zasługuje także Jan Łaski, który podjął próbę zjednoczenia wszystkich wyznań w Polsce w jeden Kościół narodowy.

Wyznania w Polsce

Polscy luteranie uzyskali głównie poparcie wśród mieszczan: pospólstwa i patrycjatu. Działali na terenie Wielkopolski i Pomorza. Pierwszy "jawny" zwolennik nauk Lutra pojawił się w 1518 roku w Gdańsku, który obok Torunia uważany była za jeden z największych ośrodków luteranizmu w Polsce, znajdowały się tam gimnazja luterańskie na bardzo wysokim poziomie. Z kolei w Królewcu masowo drukowano pisma i książki protestanckie. W polityce luteranie dążyli do wzmocnienia władzy królewskiej, zrównania praw mieszczaństwa i szlachty. Chcieli posiadać własnych przedstawicieli w sejmie i posiadać prawo do ziemi. Usiłowali opodatkować pozostałe grupy społeczne (szlachtę i duchowieństwo), nałożyć na nich cła. Pragnęli wolnego handlu (głównie zbożem) oraz wolnej żeglugi.

Przedstawicielami szlachty, głównie średniej stali się kalwiniści. Podzieleni byli na dwie grupy, ze względu na tereny urzędowania: kalwini z Małopolski i magnateria kalwińska z Litwy. Ci pierwsi chcieli wzmocnić pozycję króla kosztem magnaterii i Senatu oraz zwrotu królewszczyzny zagarniętej nielegalnie przez najbogatszą grupę szlachty. Dążyli też do zrównoważenia w prawach Senatu z Izbą Poselską. Druga grupa, z Litwy, przeprowadziła reformę armii (głównie przez zagrożenie ze strony Inflant). Tak jak pozostałe wyznania pragnęli, by król był najważniejszą osobą w kraju. Dążyli też do połączenia Korony i Litwy w jedno państwo. Kalwiniści polscy nie uznawali sądów kościelnych, nie płacili dziesięciny, zamieniali kościoły na zbory. Ponieważ według nauk Kalwina w świątyniach nie powinno być ani obrazów, ani relikwii, wyrzucano je stamtąd, co stało się przyczyną powstania przysłowia: "pusto jak w kalwińskim zborze".

Zamieszkujących ziemie polskie (głównie ziemię sandomierską i kielecką) antytrynitarzy nazywano arianami albo braćmi polskimi. Składali się z przedstawicieli szlachty średniej, mieszczaństwa i gołoty. Pragnęli równości wszytstkich stanów i równości ludzi wobec prawa. Byli za zniesieniem pańszczyzny i nadania chłopom ziemi. Głosili, ze każdy jest dla siebie bratem i dlatego nie można wyzyskiwać innych, należy żyć tylko pracą swoich rąk. Nie uznawali wojen, rozlewu krwi, walk zbrojnych, kar śmierci, kłamstw i oszustw i aby to podkreślić zamiast szabli, przedstawiciele ariańskiej szlachty nosili u boku drewniane miecze. Według braci polskich najważniejsze było życie ludzkie. Ich poglądy godziły często w szlachtę, która żyła z wyzysku chłopów i szczyciła się swoimi przywilejami. Ich poglądy jednak były zbyt radykalne, by mogły uzyskać szersze grono sympatyków. Dlatego też zwrócili się przeciwko nim katolicy i protestanci i pod zarzutem współpracy ze Szwedami w czasie potopu szwedzkiego, wygnali ich z kraju.

Ważnym punktem w historii arian jest założenie Akademii Rakowieckiej. Szkoła rakowska słynęła z wysokiego poziomu naukowego i nowoczesnych metod nauczania. Oprócz Akademii bracia polscy założyli w Rakowie także własną drukarnię, w której drukowano dzieła uczonych i nowe podręczniki dla młodzieży. Wydawnictwa ariańskie były cenione w całej Europie. Poza tym ze znakomitej znajomości swojej sztuki słynęli rzemieślnicy rakowscy, a kupcy z tego miasta - z uczciwości.

Zasady wiary antytrynitarzy

» Bóg jest jeden, w jednej postaci.
» Nie istnieje coś takiego jak Trójca Święta (Bóg Ojciec, Syn Boży i Duch Święty) - stąd też wzięła się ich nazwa.
» Sprzeciwiają się wojnie, walkom zbrojnym, oszustwom, kłamstwu, karze śmierci, rozlewowi krwi.
» Równość wszystkich ludzi.

Zgoda sandomierska

Zgoda sandomierska została zawarta w 1570 roku w Sandomierzu między działającymi w Polsce odłamami protestanckimi - kalwinami, luteranami i braćmi czeskimi - w celu skutecznej obrony przed kontrreformacją i przeciwstawienia się braciom polskim. Przewidywało m.in. organizowanie wspólnych synodów, wzajemne uznanie sakramentów i urzędu kaznodziejskiego.

Unia brzeska

Ziemie polskie zamieszkiwało także wielu wyznawców prawosławia. Mimo iż zerwali oni z Rzymem w XI wieku, część z nich pod koniec XVI wieku zdecydowała się uznać zwierzchnictwo papieża. Powstały nowy Kościół osiągnął całkowite równouprawnienie z katolickim w parwo-politycznej strukturze państwa. Warunki te zostały przyjęte przez przedstawicieli prawosławia i w końcu 1595 roku podpisali akt unii z Kościołem katolickim w Brześciu Litewskim. Wśród wyznawców nastąpił podział. Unii sprzeciwiali się biskupi, bractwa cerkiewne, mieszczanie, chłopi i znaczna część prawosławnej szlachty z księciem Konstantym Wasylem Ostrogskim na czele. Nie byli oni przekonani do tych zmian ani na nie przygotowani. Chociaż zwolenników unii było znacznie mniej, Zygmunt III Waza uznał powstały w jej wyniku Kościół grekokatolicki, zwany także unickim, za jedyną legalną wspólnotę chrześcijaństwa wschodniego w Rzeczpospolitej, co zmusiło pozostałych przy prawosławiu oddać państwu swoje majątki ziemskie. Sytuacja na wschodnich ziemiach Rzeczpospolitej znacznie się pogorszyła, szczególnie po wystąpieniach Kozaków przeciwko władcy.

Konfederacja Warszawska

W przeciwieństwie do innych państw europejskich, w Polsce nie było prześladowań ani wojen na tle religijnym. Jako iż był to kraj wielonarodowy i wielowyznaniowy, panowała w nim zgoda wszystkich wyznań. Chociaż Zygmunt I Stary i Zygmunt II August wydawali zarządzenia skierowane przeciwko nowym wyznaniom religijnym, to nie uniemożliwiało to ich rozpowszechniania nawet na dworze królewskim. Reformacja miała wielu sojuszników wśród najbliższego otoczenia monarchy oraz wśród dostojników państwowych.

Szlachta polska nie dążyła absolutnie do działań przeciwko innowiercom, a wręcz przeciwnie na obradach sejmu i sejmików współpracowali ze sobą katolicy, protestanci i prawosławni. Wyrazem zgody była także uchwalona w 1573 roku konfederacja warszawska, w której szlachta gwarantowała poszanowanie wszystkich religii w kraju. Dlatego też nigdy w Rzeczpospolitej nie dochodziło do krwawych prześladowań któregoś z wyznań. Akt konfederacji rozsławił w Europie imię Rzeczpospolitej jako "kraju bez stosów".