Przemysł chemiczny w Polsce

Przemysł chemiczny zajmuje się przetwarzaniem m. in. węgla, ropy naftowej, gazu ziemnego, fosforytów, siarki i soli. Powstaje z nich ogromna ilość produktów: tworzywa sztuczne, włókna sztuczne, wyroby gumowe, kwas siarkowy, nawozy sztuczne, olej napędowy, benzyna, oleje silnikowe, amoniak, lekarstwa, środki piorące, kosmetyki i wiele, wiele innych.
Fabryki przemysłu chemicznego, które zużywają duże ilości krajowych surowców mineralnych, zbudowane zostały w sąsiedztwie ich złóż. Przykładami mogą tu być ogromne zakłady chemiczne w Tarnobrzegu przetwarzające siarkę wydobywana w Tarnobrzeskim Zagłębiu Siarkowym, czy też fabryki chemiczne Wyżyny Śląskiej przetwarzające wydobywany tam węgiel kamienny. Produkcja nawozów azotowych wymaga ogromnych ilości wody i energii elektrycznej. Dlatego największe fabryki nawozów azotowych zlokalizowane zostały nad dużymi rzekami, w pobliżu dużych elektrowni: w Puławach ( nad Wisłą, tuż obok dwóch elektrowni – w Puławach i Świerżu Górnym ) i Kędzierzynie-Koźlu ( nad Odrą, m.in. koło elektrowni Łaziskach i Kędzierzynie-Koźlu ). Ścieki, gazy i odpady tego przemysłu są agresywne dla ludzi i środowiska. Nieco inna była przyczyna lokalizacji fabryk wytwarzających nawozy fosforowe. Są one produkowane z fosforytów importowanych droga morską, dlatego wybudowane zostały w portach morskich lub w ich pobliżu – w Policach koło Szczecina oraz w Gdańsku. O lokalizacji rafinerii, przetwarzających głównie importowana ropę naftową, zdecydował jej sposób wwożenia na teren Polski. Jedna z największych rafinerii, w Płocku, znajduje się na trasie ropociągu dostarczającego ropę naftową z Rosji. Druga wielka rafineria, w Gdańsku, przerabia ropę naftową przywożoną droga morską. Na południu Polski znajduje się kilka niewielkich rafinerii przerabiających, niewielkie już, karpackie złoża ropy naftowej ( Jasło, Gorlice, Jedlicze, Trzebinia i Czechowice-Dziedzice ). Fabryki produkujące tworzywa sztuczne i włókna syntetyczne używają głównie półproduktów wyprodukowanych przez rafinerie, co zdecydowało o usytuowaniu takich zakładów niedaleko rafinerii. Zakłady przemysłu chemicznego wymagają licznej i wykwalifikowanej siły roboczej, I tak np. fabryki leków i chemii gospodarczej wybudowane zostały w dużych miastach: m.in. Warszawie, Wrocławiu, Krakowie i Bydgoszczy. W Polsce istnieją również dwie fabryki opon: w Olsztynie i Dębicy. Wzrost jakości produkowanych przez nie wyrobów to głównie efekt działań dwóch światowych gigantów: Michelina i Uniroyala.
Przemysł chemiczny jest silnie kapitałochłonny i mało pracochłonny, w którym olbrzymia większość procesów daje się zautomatyzować. . Przemysł ten zatrudnia ok. 200 000 osób. Przemysł ten cechuje bardzo duża produkcja półproduktów, które są później przerabiane przez inne działy przemysłu. W produkcji przemysłu chemicznego liczy się zaplecze naukowo-badawcze i wykwalifikowana kadra, których zasoby w Polsce są obecnie większe niż potrzeby. Przemysł chemiczny, jak wiadomo, należy do najbardziej dynamicznie rozwijających się gałęzi przemysłu na świecie. Wprawdzie Polska nie różni się pod tym względem od innych krajów, nie mniej jednak zarówno zakresie globalnej wielkości produkcji, jej struktury i poziomu technicznego, jak też produkcji na 1 mieszkańca wyraźnie jeszcze ustępujemy światowej czołówce.
Dynamicznemu rozwojowi przemysłu chemicznego sprzyja szybki postęp w technice i technologii wytwarzania. Przejawia się on m. in. w stosowaniu w procesach technologicznych coraz wyższych temperatur, zmniejszaniu jednostkowego zużycia surowców i energii, wprowadzaniu ciągłych procesów produkcji. Znamienną cechą nowoczesnego przemysłu chemicznego, związaną ściśle z postępem w technice i technologii produkcji, jest tendencja do budowy dużych jednostek produkcyjnych o w pełni zmechanizowanej i zautomatyzowanej produkcji. Nie pozostaje to bez wpływu na rozmieszczenie zakładów, bowiem możliwości wyboru lokalizacji zakładów dużych, dużych tym bardziej kombinatów, które cechuje stosowanie różnorodnych procesów wytwórczych, są poważnie ograniczone.
Przemysł chemiczny w Polsce, stanowił pod koniec 2003 r. 10,1% wartości sprzedaży przemysłu ogółem w Polsce. Przemysł ten cechuje stały, powolny wzrost produkcji i sprzedaży, który w ostatnich 20 latach był jednak zawsze niższy od średniego wzrostu całego przemysłu, co powoduje, że jego udział procentowy w całej produkcji krajowej systematycznie maleje

Wśród działów przemysłu chemicznego wyróżnia się:
1. Tzw. wielką chemię - produkty tanie i masowo stosowane w wielkich ilościach - Zalicza się do nich:
a. przemysł petrochemiczny - oparty na przetwórstwie ropy naftowej Płock, Gorlice, Jedlicze, Jasło, Czechowice-Dziedzice, Trzebinia, Gdańsk
b. przemysł sodowy - opiera się na soli kamiennej i wapieniach; skoncentrował się w rejonie kujawskich złóż soli kamiennej, między innymi w Inowrocławiu i Janikowie oraz w Krakowie, wykorzystując sól Wieliczki i Bochni
c. przemysł kwasu siarkowego - wytwórnie kwasu siarkowego zwykle kooperują z zakładami przemysłu nawozów fosforowych, w których jest największe zużycie tego związku; zakłady znajdują się m. in. w Tarnobrzegu
d. przemysł nawozów sztucznych - zakłady nawozów fosforowych zlokalizowano w Gdańsku i Policach koło Szczecina, ze względu na dogodną dostawę fosforytów drogą morską; mniejsze zakłady nawiązują do rynku zbytu, np. Luboń koło Poznania i we Wrocławiu; produkcja nawozów azotowych - duże zakłady znajdują się we Włocławku, Puławach, Kędzierzynie-Koźlu i Tarnowie-Mościcach
e. przemysł tworzyw sztucznych - skoncentrowany głównie wokół zakładów petrochemicznych
f. przemysł włókien sztucznych - włókna sztuczne - syntetyczne, jak elana, anilana, stilon produkowane są odpowiednio w zakładach w Toruniu, Łodzi, Gorzowie Wielkopolskim i in.
2. Chemię niskotonażową - produkty kosztowne i stosowane w niewielkich ilościach:
a. przemysł farmaceutyczny - nawiązuje głównie do rynku zbytu, ale też do dużych miast zapewniając kadrę specjalistów i rynek zbytu, np. Warszawa, Warszawa-Tarchomin, Poznań, Łódź, Kraków, Pabianice, Jelenia Góra, Rzeszów, Starogard Gdański, Kutno, Grodzisk Mazowiecki, Lublin, Wrocław, Bolesławiec, leki weterynaryjne: Drwalew, Gorzów Wielkopolski
b. przemysł kosmetyczny - zarówno półprodukty jak i finalne produkty kosmetyczne (Pollena Ewa, Nivea Polska S.A. w Poznaniu i wiele innych)
c. przemysł środków pomocniczych - środki czystości, higieniczne, pielęgnacji roślin itp. (Pollena, Unilever, Henkel, Lakma i wiele innych)
3. Przetwórstwo chemiczne - które na bazie produktów wielkotonażowych wytwarza produkty końcowe:
a. przemysł gumowy - największe znaczenie ma produkcja opon samochodowych w Olsztynie i Dębicy; wzrostowi produkcji posłużyły inwestycje koncernów Michelin i Uniroyal. Wyroby gumowe produkują też ośrodki: Poznań (Stomil), Łódź , Grudziądz i Sanok
b. przemysł przetwórstwa tworzyw sztucznych - wiele rozproszonych, średnich i małych zakładów
c. przemysł farb i lakierów - Włocławek , Dębica , Cieszyn , Wrocław, Zgierz
d. dystrybucja i handel odczynnikami - (POCh Gliwice , Aldrich Polska, Merck Polska. ICL Polska).

Lista 20 największych pod względem przychodu przedsiębiorstw przemysłu chemicznego (dane z końca roku 2003)

1. Polski Koncern Naftowy ORLEN S.A. Płock (paliwa, tworzywa sztuczne, oleje i inne) - przychód ok. 41 188 000 tys. zł (niemal połowa całego przychodu polskiego przemysłu chemicznego)
2. Grupa "Lotos" S.A. (dawna Rafineria Gdańska) (paliwa, asfalt i oleje) – ok. 5 000 000 tys. zł
3. Polimex-Mostostal (dawniej Polimex-Cekop) (generalne wykonawstwo, dystrybucja) – ok. 1 850 000 tys. zł
4. Zakłady Azotowe "Puławy" S.A. (nawozy) – ok. 1 600 000 tys. zł
5. Zakłady Chemiczne "Police" S.A. (nawozy) – ok. 1 440 000 tys. zł
6. Zakłady Azotowe "Anwil" S.A. Włocławek (tworzywa sztuczne)- 1 262 000 tys. zł
7. Rafineria "Trzebinia" (paliwa i oleje) - 1 130 000 tys. zł
8. Zakłady Azotowe Kędzierzyn S.A. Kędzierzyn-Koźle (nawozy) – ok. 1 126 000 tys. zł
9. Zakłady Azotowe "Tarnów" w Tarnowie-Mościcach S.A. (nawozy) – ok. 885 000 tys. zł
10. Firma Chemiczna "Dwory" S.A. Oświęcim (tworzywa sztuczne)ok. 808 000 tys. zł
11. Zakłady Chemiczne "Zachem S.A." Bydgoszcz (wielka chemia organiczna) – ok. 790 000 tys. zł
12. Polifarb Cieszyn-Wrocław (farby i lakiery) – ok. 634 000 tys. zł
13. Zakłady Włókien Chemicznych "Stilon" S.A. Gorzów Wielkopolski (włókna i tworzywa sztuczne) – ok. 485 000 tys. zł.
14. Zakłady Chemiczne "Organika-Sarzyna" S.A. Nowa Sarzyna (tworzywa sztuczne, wielka chemia organiczna) – ok. 332 000 tys. zł
15. Rafineria Nafty "Glimar" S.A. Gorlice (paliwa, oleje) - 470 000 tys. zł
16. Rafineria Nafty "Jedlicze" (paliwa oleje, tworzywa sztuczne) - 482 000 tys. zł
17. DEC sp. z.o.o. (dystrybucja) – ok. 282 000 tys. zł
18. TBD S.A. (Polifarb Dębica i inne) (farby i lakiery) – ok. 185 000 tys. zł.
19. ICL Polska (dystrybucja)- ok. 170 000 tys. zł.
20. Zakłady Tworzyw Sztucznych ERG S.A.(Pustków) (tworzywa)-ok. 147 000 tys. zł

Jak widać z powyższej listy, działami polskiego przemysłu chemicznego, dającymi największe przychody są petrochemia, tworzywa sztuczne i nawozy. Znaczy udział w przychodach posiadają też producenci farb i lakierów oraz wielka chemia organiczna. Pozostałe działy mają znaczenie drugorzędne. W zasadzie żaden z działów przetwórczych i niskotonażowych nie odgrywa w ogólnej produkcji polskiej chemii większego znaczenia. Odróżnia to zdecydowanie Polskę od krajów wysokouprzemysłowionych, w których znacznie większy udział w przychodach posiadają przemysł farmaceutyczny i kosmetyczny.