Przemysł elelkromaszynowy i chemiczny w Polsce

Przemysł elektromaszynowy

Charakterystyka ogólna

Przemysł elektro maszynowy, w skład którego wchodzą przemysły: metalowy, maszynowy, precyzyjny, środków transportu, elektro techniczny i elektroniczny, charakteryzuje wyjątkowo dużą różnorodność produkcji. Dostarcza on zarówno urządzeń i konstrukcji o dużych rozmiarach i wadze, do których produkcji zużywa się znacznych ilości surowców, jak i wyrobów niewielkich (gabarytowo i wagowo). Produkcja niektórych wyrobów, ze względu na dużą złożoność, wymaga wysokich kwalifikacji zawodowych od pracowników.

Bardzo charakterystyczną cechą przemysłu elektromaszynowego jest silnie wykształtowany i dalej postępujący proces specjalizacji i kooperacji produkcji. Wynika to z faktu, że w większości branż tej gałęzi proces technologiczny składa się z wielu ogniw i etapów o różnej specyfice. W początkowych ogniwach zaznacza się przewagą procesów polegających na obróbce termicznej, wiórowej, plastycznej, w końcowych zaś etapach przeważa montaż. Wieloetapowość procesu produkcyjnego, możliwości wytwarzania każdej, nawet najdrobniejszej części maszyn i urządzeń oddzielnie, stwarza potrzebę rozdzielania procesu produkcji między różne jednostki produkcyjne, niejednokrotnie samodzielnie i odrębnie zlokalizowane.

Stopień rozwoju specjalizacji i kooperacji w poszczególnych zakładach przemysłu elektromaszynowego, rodzaj i wielkość ich produkcji są istotnymi czynnikami wpływającymi na rozmieszczenie tej gałęzi przemysłu. Zakłady produkujące maszyny dla włókiennictwa lokalizuje się w dużych okręgach przemysłu włókienniczego, zakłady przemysłu elektronicznego – w ośrodkach posiadających wykwalifikowane kadry, silnie rozwinięte szkolnictwo, odpowiednie instytucje naukowe. Zakłady wytwarzające ciężkie maszyny i urządzenie lokalizowane są najczęściej w pobliżu rynków zbytu lub hut żelaza.

Wspólną cechą większości branż przemysłu elektromaszynowego jest duże zapotrzebowanie na wykwalifikowanych pracowników. Stały postęp techniczny w tej gałęzi przemysłu, wprowadzenie do produkcji na skalę masową wielu nowych wyrobów i ciągłe ich udoskonalanie, wymaga od inżynierów, techników i robotników coraz wyższych kwalifikacji. W tym samym kierunku działa na ogół mechanizacja i automatyzacja procesów produkcyjnych. Rola siły roboczej jako czynnika lokalizacji przemysłu elektromaszynowego jest także istotną ze względu na znaczną pracochłonność produkcji oraz z powodu znacznych rozmiarów zakładów, zwłaszcza montażowych (wiele naszych zakładów przemysłu elektromaszynowego zatrudnia od kilku do nawet kilkunastu tysięcy pracowników).

Lokalizacja zakładów, których produkcja wymaga zatrudnienia większej liczby wysoko wykwalifikowanych pracowników, jest o wiele bardziej korzystna w dużych okręgach przemysłu niż na terenach słabo gospodarczo zakwalifikowanych. Niedobór pracowników o odpowiednim wykształceniu ma, bowiem zasadniczy wpływ na efekt produkcji tego typu zakładów. W sytuacji, gdy są one zlokalizowane większych koncentracjach przestrzeganych przemysłu, mają możliwość skompletowania trzonu kadry wykwalifikowanej chociażby przez przepływ pracowników z innych zakładów. O wiele trudniej jest natomiast zebrać odpowiednią załogę w ośrodkach nieuprzemysłowionych, zwłaszcza mniejszych, ponieważ nie posiadają one zasobów odpowiednio wykształconej siły roboczej, a równocześnie – ze względu na małe możliwości wyboru miejsca pracy, niższy stopień rozwoju szeroko pojętych usług – są mało atrakcyjne dla osób mających na innym terenie lepsze warunki. Lokalizacja w dużych okręgach jest korzystna nawet wówczas, gdy występuje w nich deficyt siły roboczej. Może on być przezwyciężony przez napływ ludności, głównie nie przygotowanej do pracy w przemyśle, z innych terenów kraju. Napływowi pracownicy niewykwalifikowani są wówczas zatrudnieni w dużej liczbie zakładów we względnie niewielkich ilościach, w stosunkach do liczebności załóg. W konsekwencji nie wywiera to ujemnego wpływu na czynniki działalności ani starych, ani też nowych zakładów.

Czynnikami działającymi w kierunku koncentracji są również duże rynki zbytu, powstające w wielkich miastach i okręgach przemysłowych, korzystne warunki rozwoju kooperacji, a niekiedy także zaopatrzenia w surowce.

W Polsce przemysł elektromaszynowy najsilniej rozwinął się w okręgach warszawskim oraz katowickim, w których koncentruje się około 30% z pośród 1,5 mln osób zatrudnionych w tej gałęzi w kraju. Znaczną koncentracją przemysłu elektromaszynowego występuje również w okręgach bielskim i staropolskim, a kolejne znaczenie skupiska tego przemysłu tworzą: zespół miejski Gdańsk – Gdynia oraz Wrocław, Poznań i Łudź, a także już nieco mniejsze; Bydgoszcz, Szczecin, Kraków, Lublin, Bielsko – Biała.

W wymienionych okręgach i ośrodkach, z reguły już przed wojną mających silnie rozwinięty przemysł elektromaszynowy, pracuje blisko 60% ogółu zatrudnionych w tej gałęzi przemysłu w kraju. Jeżeli przyjmiemy uproszczone założenie, że w okresie do 1950r. przyrost zatrudnienie w przemyśle elektromaszynowym wiązał się z uruchomieniem produkcji we względnie mało zniszczonych zakładach, w następnych latach natomiast był on związany głównie z budową nowych i rozbudową uprzednio istniejących zakładów, to możemy stwierdzić, że największą dynamikę wzrostu spośród wymienionych okręgów i ośrodków wykazały Szczecin i Lublin a następnie Warszawa oraz Gdańsk, Wrocław i Kraków, najmniejszą natomiast – GOP.


Produkcja maszyn i urządzeń dla przemysłu

Jednym z najważniejszych rodzajów produkcji przemysłu elektromaszynowego jest wytwarzanie maszyn i urządzeń dla przemysłu, w tej dziedzinie produkcji skupia się około 1/6 ogółu zatrudnionych w przemyśle elektromaszynowym w kraju. W minionych latach produkcja maszyn i urządzeń dla przemysłu charakteryzowała się w Polsce dużą dynamiką wzrostu. Wysokie tempo rozwoju podyktowane było stale rosnącym popytem na maszyny i urządzenia w związku z budową, rozbudową i modernizacją wielu zakładów przemysłowych. Krajowa produkcja z trudem dostosowała się do rosnącego tempa inwestowania i konieczności równoważenia importu i eksportu. Powstawały poważne trudności w zrównoważeniu bilansu handlu zagranicznego, wydłużał się cykl inwestycyjny licznych zakładów, opóźniała się modernizacja naszego przemysłu.

Jedną z dziedzin przemysłu elektromaszynowego jest produkcja obrabiarek. Ma ona szczególnie duże znaczenie, gdyż obrabiarki stanowią podstawowe wyposażenie większości fabryk tej gałęzi przemysłu.

Większość zakładów produkujących obrabiarki koncentruje się w dużych okręgach i ośrodkach przemysłowych, głównie ze względu na duże zapotrzebowanie na personel inżynieryjno – techniczny i wysoko wykwalifikowanych robotników, a także ze względu na konieczność współpracy z pracownikami naukowo – budowniczymi oraz biurami konstrukcyjnymi. Największymi ośrodkami obrabiarek są: Poznań, Poręba koło Zawiercia, Warszawa, Łódź, Kuźnia Raciborska, Wrocław, Pruszków. Ponadto do dużych należą zakłady znajdujące się w Andrychowie, Dąbrowie Górniczej oraz zlokalizowane poza dużymi okręgami przemysłowymi w Ostrzeszowie, Pleszewie, Chocianowie i Elblągu.

Poważne osiągnięcia ma przemysł maszyn i urządzeń dla górnictwa. Jego znaczenie wynika z roli górnictwa w naszej gospodarce. Dostarcza on kombajnów do urobku węgla, wrębiarek, transporterów, urządzeń szybowych i innych dla kopalń węgla kamiennego a także niektórych maszyn i urządzeń dla górnictwa ród metali.

Zakłady wytwarzające maszyny i urządzenia dla górnictwa skupione są w GOP – ie oraz w Katowicach, Rybniku, Sosnowcu, Mikołowie, Mysłowicach, Zabrzu, a więc w okręgach stanowiących wielki rynek zbytu dla tego rodzaju.

Dobry poziom reprezentują wytwarzane u nas urządzenia dla przemysłu odlewniczego, w których Polska specjalizuje się w ramach RWPG i są one przedmiotem eksportu. Zakłady produkujące maszyny i urządzenia dla odlewni znajdują się w Krakowie, Nowej Soli i Skierniewicach.

Urządzenia i aparaturę dla przemysłu chemicznego produkują zakłady w Nysie, Krakowie, Skierniewicach, Gliwicach, Kielcach, Wyrach koło Mikołowa, Tarnowskich Górach, Katowicach, Rawiczu, Toruniu oraz warsztaty remontowe największych zakładów przemysłu chemicznego np. blachowni Śląskiej, Kędzierzynie, Oświęcimiu, Tarnowie.

Na dużą skalę rozwinęła się natomiast produkcja urządzeń dla energetyki a przede wszystkim produkcja turbin i kotłów. Umożliwiło to znacznie unowocześnienie naszej gospodarki energetycznej.

Producentem turbin o dużej mocy są zakłady mechaniczne w Elblągu. Produkcja kotłów, urządzeń kotłowych i palenisk skoncentrowana jest w GOP – ie i jego sąsiedztwie – w Raciborzu, Sosnowcu, Mikołowie, Katowicach i Gliwicach. Związane jest to w pewnej mierze z występującym tam dużym rynkiem zbytu, także z dogodnymi warunkami zaopatrzenia w surowce pochodzenia hutniczego.
Do ważnych rodzajów wytwórczości należy również produkcja maszyn i urządzeń dla
innych gałęzi, jak np. dla przemysłów materiałów budowlanych (wraz ze szklarskimi i porcelanowym), drzewnego, papierniczego.
Maszyny i urządzenia dla zakładów ceramiki budowlanej produkowane są w
Gniewkowie i w Radomsku; dla hut szkła – w Jaroszowcu, Piotrkowie Trybunalskim i Pieńsku; dla zakładów prefabrykatów budowlanych – w Solcu Kujawskim; do produkcji kruszyw – w Aleksandrowie Kujawskim; dla cementowni (piece) – w Bydgoszczy.
Maszyny i urządzenia dla przemysłu drzewnego i papierniczego produkowane są
w Cieplicach Śląskich, Wrocławiu, Lambinowicach koło Nysy, Koźlu oraz w Bydgoszczy. Zakłady w Bydgoszczy i Wrocławiu dostarczają obrabiarek do drewna, z Koźla i Łambinowic natomiast pochodzi wyposażenie dla zakładów, płyt pilśniowych i wiórowych.
Stosunkowo silnie rozwiną się w Polsce przemysł maszyn włókienniczych. Jego
rozmieszczenie wskazuje bardzo silne powiązanie z rozmieszczeniem przemysłu włókienniczego. Największym producentem maszyn włókienniczych jest okręg łódzki, w którym duże zakłady znajdują się w Łodzi, mniejsze zaś w Zduńskiej Woli i Zgierzu, a także wielki ośrodek włókiennictwa – Bielsko-Biała. Produkcja maszyn włókienniczych rozwinęła się również na Dolnym Śląsku (w Dzierżoniowie, Kamiennej Górze), a także w Kaliszu.
Wytwórczość maszyn i urządzeń dla przemysłu spożywczego rozwinęła się nie tylko
w zbyt małym zakresie, lecz także dosyć jednokierunkowo. Ponad 1/3 całej produkcji, w ujęciu wartościowym, stanowią urządzenia dla cukrowni. Najwięcej zakładów wytwarzających maszyny i urządzenia dla przemysłu spożywczego znajduje się w Polsce centralno – zachodniej, gdzie wytwórnie zlokalizowane są w Bydgoszczy, Toruniu, Żninie, Nakle nad Notecią, Gnieźnie, Poznaniu, Wronkach, Pleszewie, Ostrowie Wielkopolskim,. Wśród ośrodków położonych na innych terenach na uwagę zasługują Gdynia, Gdańsk i Pruszcz Gdański, Warszawa, Łódź, Cieszyn, Kraków, Białystok i Żary.



Rozmieszczenie przemysłu elektromaszynowego

a) metalowy: Białystok, W-wa, Radom, Olkusz, Lublin, Wrocław, Myszków, Kraśnik, Poniatowa, Włocławek, Kraków, GOP, Częstochowa

b) maszynowy: GOP, Warszawa (Ursus), Pruszków, Poznań, Bydgoszcz, Elbląg, Brzeg, Grudziądz, Mielec, Kraków, Kutno, Lublin, Płock, Strzelce Opolskie, Słupsk, Bielsko-Biała, Gorlice, Nowa Dęba, Racibórz, Nowa Sól.

c) elektroniczny:
elektrotechniczny: Wrocław, W-wa, Nowy Sącz, Piaseczno, Gdańsk, Białystok, Mława, Cieszyn, Września, Dzierżoniów; (maszyny biurowe, komputery, sprzęt radiowy, telewizyjny, komunikacyjny); przemysł jest wrażliwy na współprace międzynarodową, często angażuje się kapitał zagraniczny, np. Alcatel, Siemens, Curtis

d) środków transportu: W-wa (Daewoo – FSO), GOP, Bielsko-Biała (Volkswagen), Lublin, Sanok (Autosan), Laskowice (Jelcz), Szczecin, Wrocław (Volvo), Gliwice (Opel), Starachowice (Star), Gdynia, Gdańsk, Świdnik, Nowy Sącz, Dębica, Olsztyn, Słupsk; połowa przedsiębiorstw to własności prywatne

e) okrętowy: Szczecin, Gdynia, Gdańsk; posiada 3% światowych zamówień; to strategiczny sektor gospodarki narodowej

f) kolejowy: Wrocław (Parfag), Świdnica, Poznań (Zastal-Wagony), Chorzów, Ostrów Wielkopolski.



Przemysł chemiczny

Charakterystyka ogólna

Przemysł chemiczny, jak wiadomo, należy do najbardziej dynamicznie rozwijających
się gałęzi przemysłu na świecie. Wprawdzie Polska nie różni się pod tym względem od innych krajów, nie mniej jednak zarówno zakresie globalnej wielkości produkcji, jej struktury i poziomu technicznego, jak też produkcji na 1 mieszkańca wyraźnie jeszcze ustępujemy światowej czołówce.
Dynamicznemu rozwojowi przemysłu chemicznego sprzyja szybki postęp w technice i
technologii wytwarzania. Przejawia się on m. in. w stosowaniu w procesach technologicznych coraz wyższych temperatur, zmniejszaniu jednostkowego zużycia surowców i energii, wprowadzaniu ciągłych procesów produkcji. Znamienną cechą nowoczesnego przemysłu chemicznego, związaną ściśle z postępem w technice i technologii produkcji, jest tendencja do budowy dużych jednostek produkcyjnych o w pełni zmechanizowanej i zautomatyzowanej produkcji. Nie pozostaje to bez wpływu na rozmieszczenie zakładów, bowiem możliwości wyboru lokalizacji zakładów dużych, dużych tym bardziej kombinatów, które cechuje stosowanie różnorodnych procesów wytwórczych, są poważnie ograniczone. Większość tego typu zakładów wykazuje znaczny stopień zależności lokalizacji od dużych źródeł poboru wody, odpowiednich warunków dla odprowadzania ścieków, zasobów wykwalifikowanych pracowników fizycznych, część zaś – od bazy surowcowej i energetycznej.

Baza surowcowa:

- siarka – wydobywa się ją na obszarach: tarnobrzeskim, grzybowskim i lubaczowskim. Wydobycie odbywa się metoda odkrywkowa lub otworową, polegającą na podziemnym roztapianiu siarki za pomocą tłoczonej gorącej wody. Polska należy do największych w świecie producentów siarki, jednak ostatnio jej wydobycie spadło.

- sól kamienna – Podkarpacie (Bochnia, Wieliczka), Kujawy ( Inowrocław, Mogilno)

- sól potasowa i magnezowa (Kłodawa, Zatoka Pucka)

- gips, anhydryt – Niecka Nidziańska



ZRÓŻNICOWANIE PRODUKTÓW PRZEMYSŁU CHEMICZNEGO:

- bezpośrednia konsumpcja ( leki, kosmetyki, kleje itd.)

- środki produkcji



PODZIAŁ PRZEMYSŁU CHEMICZNEGO:

- chemia nieorganiczna

przemysł kwasu siarkowego – zlokalizowany w pobliżu dużych odbiorców tego produktu - Tarnobrzeg, Janików ,Police

przemysł sodowy – Inowrocław, Janików, Kraków

przemysł nawozów sztucznych

# nawozy azotowe – Tarnów, Puławy, Kędzierzyn Koźle, Chorzów, Włocławek

# nawozy fosforowe – Police, Gdańsk ( ze względu na import fosforytów)


- chemia organiczna

przemysł włókienniczy ( Gorzów Wielkopolski, Tomaszów Mazowiecki, Włocławek) tworzyw sztucznych ( Toruń, Łódź)

przemysł farmaceutyczny – rozwinął się w dużych miastach – Kraków, Poznań, Jelenia Góra, Pabianice, Warszawa, Rzeszów

przemysł gumowy

# opony – Dębica, Olsztyn, Sanok, Bydgoszcz

# farby, lakiery – Cieszyn, Wrocław ( Polifarb), Włocławek (Nobiles)

przemysł środków czystości, kosmetyków, perfumerii – skupia się w
dużych miastach. Przemysł ten dobrze się rozwija dzięki aktywizacji sektora prywatnego i obcemu kapitałowi.



Przemysł chemiczny: ma ponad 11% udziału w ogólnej wartości przemysłowej

a)farmaceutyczny: W-wa, Poznań, Kraków, Kutno, Rzeszów, Pabianice, Jelenia Góra, Grodzisk Mazowiecki, Starogard Gdański; reprezentowany jest przez 14 przedsiębiorstw Polfa, ponad 65% naszego rynku kontrolują zachodnie koncerny
b)nawozów sztucznych: Tarnów-Mościce, Puławy, Włocławek, Police, Gdańsk, Tarnobrzeg, Luboń, Wrocław, Kędzierzyn Koźle
c)gumowy: Olsztyn, Sanok, Wolbrom, Grudziądz, Dębica, Bydgoszcz
d)tworzyw sztucznych: Gorzów Wielkopolski, Tomaszów Mazowiecki, Pionki, Toruń, Szczecin, GOP, Oświęcim, Sochaczew