Przemysł w Polsce
1. PRZEKSZTAŁCENIA STRUKTURALNE PRZEMYSŁU
Reforma systemu gospodarczego zapoczątkowana przemianami politycznymi w 1989 roku dała impuls do zasadniczych przekształceń polskiego przemysłu. Wprowadzenie zasad gospodarki rynkowej wywołało znaczny spadek produkcji przemysłowej. Spadek ten w mniejszym stopniu dotknął przemysł surowcowy i wytwarzający dobra inwestycyjne niż wytwarzający dobra konsumpcyjne. W okresie 1989-1991 spadek produkcji w gałęziach surowcowo zaopatrzeniowych ( sektor paliwowo energetyczny, metalurgia) wyniósł ok. 30%, natomiast branży konsumpcyjnej (przemysł lekki i spożywczy) był znacznie wyższy. Spadek sprzedaży wyrobów przemysłowych był wielorako uwarunkowany, ale jedną z głównych przyczyn była konkurencja towarów importowanych, które masowo pojawiły się na naszym rynku.
Od 1992 roku następuje poprawa sytuacji polskiego przemysłu. Przedsiębiorstwa, zwłaszcza prywatne, ale w pewnym stopniu również państwowe, poddane ostrej presji wolnego rynku, dostosowują swoją produkcję do wymagań konsumentów. Skutkuje to wzrostem wartości produkcji sprzedanej przemysłu, która w 1996 roku wyniosła 134% w stosunku do roku 1990 i 142% w stosunku do roku 1992. Globalny wzrost tej wartości był wypadkową dobrych wyników sektora prywatnego dalszego spadku produkcji sektorze państwowym.
Zmianom w dziedzinie metod wytwarzania i jakości produkcji towarzyszyły przekształcenia w strukturze przemysłu. Szybko rosła wartość sprzedana przemysłu paliwowo-energetycznego oraz spożywczego, malała natomiast produkcja przemysłu metalurgicznego. Wzrost produkcji nastąpił m.in. w przemyśle środków transportu (szczególnie szybko rośnie produkcja samochodów osobowych), w przemyśle poligraficznym, precyzyjnym, elektrotechnicznym i elektronicznym, odzieżowym, paliw płynnych. Wraz z przemianami strukturalnymi następuje wzrost udziału sektora prywatnego wartości produkcji sprzedanej przemysłu, rośnie również liczba zatrudnionych w przedsiębiorstwach prywatnych. Na zmiany proporcji miedzy udziałem sektora publicznego prywatnego przemyśle wpływa m.in. prywatyzacja majątku narodowego. W okresie od 1990 do 1996 roku różnymi formami prywatyzacji objęto 5591 przedsiębiorstw państwowych. państwowych nowych warunkach ekonomicznych zachodzi konieczność restrukturyzacji gospodarki oraz likwidacji przedsiębiorstw niedostosowanych do warunków gospodarki rynkowej. Dotyczy to wszystkich kopalń węgla kamiennego w Dolnośląskim Zagłębiu Węglowym i nierentownych Górnośląskim Zagłębiu Węglowym. Poważnym przekształceniom musi ulec również hutnictwo, energetyka i przemysł zbrojeniowy.
2. PRZEMYSŁ PALIWOWO-ENERGETYCZNY W POLSCE
Polska jest dużym producentem surowców energetycznych, aczkolwiek udział naszego kraju w światowej produkcji zmniejszył się z 1,9% w 1980 roku do 1,2% w 1996 roku., Pomimo znacznego udziału w światowej produkcji surowców energetycznych bilans handlu paliwami jest ujemny. Wiąże się to z importem prawie całej zużywanej ropy naftowej oraz ponad połowę gazu ziemnego. Polska gospodarka jest bardzo energochłonna. W krajach uprzemysłowionych na jednostkę wytwarzanego produktu krajowego zużywa się od 2-4 razy mniej energii niż w Polsce. Jest to w znacznej mierze następstwem przyjętej w przeszłości koncepcji rozwoju gospodarki, której podstawą był przemysł ciężki. Drugi istotny czynnik to zacofanie technologiczne naszej gospodarki.
Podstawową role w zaspokajaniu potrzeb energetycznych Polski odgrywa węgiel kamienny i brunatny. Paliwa te mają ponad 75% udziału w bilansie energetycznym kraju. W 1996 roku struktura zużycia nośników energii pierwotnej była następująca ( w %):
-węgiel kamienny 59,7%
-węgiel brunatny 12,2%
-ropa naftowa 13,7%
-gaz ziemny 9,5%
-inne 4,9 %
Struktura zużycia odzwierciedla wielkość posiadanych rezerw paliw.
W krajach Unii Europejskiej podstawowym surowcem energetycznym jest ropa naftowa przy znacznym udziale gazu ziemnego. Polska dysponuje znacznymi zasobami węgla kamiennego. Udokumentowane zasoby węgla w Zagłębiu Górnośląskim, Dolnośląskim i Lubelskim wynoszą ponad 58 mld ton, z tego zaledwie 12,8 mld ton, czyli 21% stanowią zasoby przemysłowe. Tak duże różnice wynikają z marnotrawnego zasobu eksploatacji. Stosowane maszyny nie pozwalają wydobywać pokładów cieńszych niż 1,5 metra, jeżeli pokład jest zbyt gruby, również nie jest w całości wydobywany.
Wydobycie węgla kamiennego w Polsce koncentruje się w Zagłębiu Górnośląskim, dostarczającym ok. 98% krajowego wydobycia. Granice Zagłębia wyznaczają miasta Tarnowskie Góry- Skawina- Ostrawa. Jego powierzchnia wynosi w przybliżeniu 5400 km2, z tego w granicach Polski 4500 km2. Seria węglowa sięga do głębokości 6000 metrów. Dominuje tam węgiel energetyczny o wartości opałowej 5000-6000 kcal.
Drugi od dawna eksploatowany obszar węglowy w Polsce to Zagłębie Dolnośląskie. Odznacza się ono małą miąższością pokładów, pokłady są potrzaskane i przemieszczone względem siebie. Utrudnieniem dla eksploatacji są również niekorzystne stosunki wodne oraz obecność metanu. Wydobywany tu węgiel ma dużą wartość gdyż jest to węgiel koksujący. Ze względu na wysokie kosztu eksploatacji prawie 3-krotnie wyższe niż w Zagłębiu Górnośląskim zaprzestano tu wydobycia.
Mało korzystne warunki wydobycie są również w Zagłębiu Lubelskim, ciągnącym się na krawędzi Wyżyny Lubelskiej i Polesia Lubelskiego. Pokłady są na ogół cienkie (ok. 1 m) i zalegają na dużej głębokości (poniżej 700m). Drążenie szybów jest niezwykle trudne ze względu na obecność tzw. kurzawki (silnie nawodnionych skal wodno-pylistych). Sprawia to, że kosztu wydobycia są znacznie wyższe niż na Śląsku. Czynna jest jedna kopalnia w Bogdance.
Wydobycie węgla w Polsce
Rok 1946 1950 1960 1970 1980 1990 1996
Mln ton 47 78 104 140 193 148 138
Węgiel jest w dalszym ciągu ważnym artykułem eksportowym sprzedawanym głównie do krajów Europy Zachodniej. Polska jest największym w Europie eksporterem węgla, w 1996 roku wyeksportowano prawie 29 mln ton węgla (ponad 20% wydobycia).
Zasoby węgla brunatnego szacuje się na 14 mld ton. Główne udokumentowane złoża znajdują się w środkowo-zachodniej i południowo-zachodniej części kraju. Wartość energetyczna tego paliwa, 1800- 2200 kg kcal jest trzykrotnie mniejsza niż węgla kamiennego. Wydobycie i spalanie węgla brunatnego ma bardzo niekorzystny wpływ na środowisko. Jest wydobywany w trzech miejscach. Znacznie ponad 50% całego wydobycia dostarcza uruchomiona w 1981 roku kopalnia Bełchatów. Jeszcze korzystniejsze warunki cechuje najstarsze eksploatowane w Polsce zagłębie węgla brunatnego w Turoszowie. Najmniej korzystne są warunki wydobycia w trzecim obszarze- Konin-Koło-Turek.
Wydobycie ropy naftowej ma tylko marginesowe znaczenie. Niewielkie wydobycie ma miejsce w Zagłębiu Karpackim ( Sanok- Gorlice- Bochnia), w rejonie Kamienia Pomorskiego oraz na szelfie na północ od Rozewia. Polska rocznie importuje ok. 13 mln ton ropy naftowej. Część rurociągiem „Przyjaźń”, resztę drogą morską, głównie z krajów arabskich. Ropę przerabia się w kilku zakładach. Największe znaczenie mają: Mazowieckie Zakłady Rafineryjno Petrochemiczne w Płocku o zdolności produkcyjnej ok. 12 mln ton ropy rocznie.
Polska posiada znaczne zasoby gazu ziemnego szacowane na ok. 120mld m3. Gaz występuje w kilku obszarach. Najstarsze złoże znajduje się w rejonie Przemyśla- Jarosławia- Lubaczowa. Odkryto złoża w zachodniej Polsce: Ostrów Wlkp., Trzebnica, Zielona Góra. Wydobycie ze złóż krajowych jest zbyt małe zarówno stosunku do potrzeb jak i posiadanych zasobów gazu. W 1996 roku wydobyto 4,8 mld m3, a import z Rosji wyniósł 4,7 mld m3.
3. PRODUKCJA ENERGII ELEKTRYCZNEJ W POLSCE
Produkcja energii elektrycznej w Polsce od kilku lat utrzymuje się na zbliżonym poziomie, odpowiadającym potrzebom gospodarki narodowej. Podstawowym paliwem w polskich elektrowniach jest węgiel kamienny. Po uruchomieniu w 1981r. Bełchatowskiego Okręgu Paliwowo- Energetycznego wzrosło znaczenie węgla brunatnego. Pozostałe źródła, wykorzystywane do produkcji energii elektrycznej mają tylko uzupełniające znaczenie.
Produkcja energii elekt. W Polsce w TWh:
Rok 1960 1980 1990 1996
TWh 29,3 122,0 136,0 143,0
Lokalizacja polskich elektrowni jest w dużej mierze uzależniona od wykorzystywanych paliw. Elektrownie spalające węgiel brunatny oraz gorsze gatunki węgla kamiennego są rozmieszczone w pobliżu kopalń. Duże elektrownie- poza obszarem wydobycia węgla- są lokalizowane w pobliżu rynku zbytu. Lokalizację rynkową mają wszystkie elektrociepłownie. Największa w Polsce elektrownia „Bełchatów” ma moc 4300MW. Większość elektrownie koncentruje się na terenie GOP i w zagłębiach węgla brunatnego.
Uzupełniające znaczenia ma w Polsce hydroenergetyka. Z tego źródła pochodzi mniej niż 3% całej produkowanej energii elektrycznej. Rzeki polskie nie przedstawiają zbyt dużego potencjału energetycznego. Szacuje się że wszystkie nadające się do tego celu rzeki mogłyby dostarczyć ok. 13 mld Kw. Energii rocznie, co stanowiłoby kilka procent konsumowanej w naszym kraju energii.
Głównym odbiorcą energii w Polsce jest przemysł -62%; gospodarstwa domowe i gospodarka komunalna zużywają 15%, rolnictwo ok. 5%. Straty w sieci wynoszą ponad 9%. Pewną ilość energii (ok. 6%) eksportujemy, głównie do Austrii.
4. HUTNICTWO
Polska nie dysponuje złożami rud żelaza wystarczającymi do zaspokojenia potrzeb krajowego hutnictwa. Zasoby w Okręgu Częstochowsko- Wieluńskim, Łęczyckim i Staropolskim w zasadzie zostały wyczerpane. Polskie hutnictwo żelaza dysponuje dostateczną ilością paliwa. Większość polskich hut jest zlokalizowana w pobliżu zaopatrzenia w koks i energię ; do celów chłodniczych potrzebne są znaczne ilości wody. Największy polski zakład metalurgiczny Huta Katowice został zbudowany w latach siedemdziesiątych w Dąbrowie Górniczej. Drugi wielki zakład metalurgiczny Huta im. Sendzimira w Krakowie ma katastrofalny wpływ na jego środowisko. Trzecia pod względem wielkości huta o pełnym cyklu produkcyjnym znajduje się w Częstochowie.
Produkcja hutnicza w Polsce
Wyroby Jedn. miary 1980 1990 1996
Stal Mln ton 19,6 13,6 10,4
Cynk Tys ton 217 132 165
Ołów Tys ton 82 65 66
Miedź elekt. Tys ton 357 346 425
Stare tradycje ma w Polsce hutnictwo metali nieżelaznych. Już w XIII wieku wykorzystywano ołów zawarty w rudach cynku i ołowiu. Obecnie hutnictwo metali nieżelaznych dostarcza miedzi, cynku, ołowiu oraz aluminium.
5. PRZEMYSŁ ELEKTROMASZYNOWY W POLSCE
Według wartości produkcji na pierwszym miejscu wśród gałęzi przemysłu elektromaszynowego znajduje się przemysł środków transportu. W dalszym ciągu stagnację wykazuje najstarsza w naszym kraju branża tego przemysłu – przemysł taboru kolejowego. Największymi jego ośrodkami są:
Wrocław- produkcja lokomotyw elektrycznych
Poznań- wagony osobowe, lokomotywy spalinowe
Chorzów- wagony dla górnictwa oraz wagony tramwajowe
Zielona Góra- wagony towarowe
Ostrów Wlkp. – wagony chłodnie
Znacznie korzystniejsza jest sytuacja przemysłu motoryzacyjnego. Po drastycznym spadku produkcji samochodów latach 1989-1991, od 1992r. ponownie zaczęła ona rosnąc. Wszystkie polskie fabryki samochodów nawiązały współpracę z zagranicznymi koncernami. Przemysł samochodowy obejmuje dużą liczbę zakładów, natomiast produkt finalny powstaje w kilku ośrodkach: w Warszawie, Bielsku-Białej, Tychach, Wrocławiu, Nysie.
Przemysł elektroniczny i precyzyjny skupia się głównie w dużych ośrodkach przemysłowych. Wynika to z konieczności współpracy z zapleczem naukowo-badawczym i z zapotrzebowania na wysoko kwalifikowaną kadrę. Centrum przemysłu elektronicznego precyzyjnego stanowi Warszawski Okręg Przemysłowy. Produkuje się tu półprzewodniki, elektroniczną aparaturę pomiarową, telewizory, narzędzia i urządzenia medyczne. Ważne zakłady tej branży znajdują się również w Gdańsku, Wrocławiu, Łodzi, Krakowie i Bydgoszczy.
Podstawowe wyroby przemysłu elektrotechnicznego to silniki elektryczne, transformatory i kable. Do ważnych ośrodków tego przemysłu należą :Wrocław, Bielsko- Biała, Sosnowiec, Katowice, Ożarów koło Warszawy.
6. PRZEMYSŁ CHEMICZNY
Mimo że przemysł chemiczny w Polsce rozwijał się szybciej niż cały przemysł, to jednak w większości państw uprzemysłowionych tempo przyrostu produkcji tej gałęzi było jeszcze szybsze. Przemysł chemiczny grupuje się w dwa podstawowe działy:
- dział produkcji związków nieorganicznych
- dział produkcji związków organicznych
Przemysł związków nieorganicznych opiera swoją produkcję na kilku podstawowych surowcach: soli kamiennej, siarce, soli potasowej. Polska posiada duże zasoby soli kamiennej oraz siarki. Złoża soli kamiennej występują na Kujawach w Kłodawie, oraz w Wieliczce i Bochni, na pobrzeżu w rejonie Łeba-Wejherowo. Natomiast bogate złoża siarki znajdują się w rejonie Tarnobrzega, Grzybowa i Lubaczowa. Polska należy do największych w świecie producentów eksporterów tego surowca. Głównym źródłem siarki w Polsce jest siarka rodzima, ale pewną ilość kwasu siarkowego uzyskuje się także w procesie prażenia siarczków cynku i ołowiu.
Produkcja związków organicznych bazuje przede wszystkim na pochodnych ropy naftowej oraz węgla kamiennego. Półproduktów pochodzących z przetwarzania ropy naftowej, dostarczają przede wszystkim Mazowieckie Zakłady Petrochemiczne w Płocku oraz rafineria w Czechowicach-Dziedzicach.
Do najważniejszych produktów przemysłu chemicznego należą tworzywa sztuczne. Zakłady tworzyw sztucznych znajdują się w Pionkach koło Radomia, w Wąbrzeźnie i w Pustkowie koło Dębicy. We Włocławku produkuje się polichlorek winylu. Produkcja tworzyw sztucznych utrzymuje się na poziomie 700-800 tys.ton.
Bardzo ważnym działem przemysłu chemicznego jest produkcja włókien sztucznych. Włókna sztuczne celulozowe produkuje się w Tomaszowie Mazowieckim, Sochaczewie, Łodzi, Szczecinie. Włókna syntetyczne wytwarzają zakłady w Gorzowie Wlkp., Toruniu i Łodzi.
7. PRZEMYSŁ WŁÓKIENNICZY I OBUWNICZY
Rozwój przemysłu włókienniczego na ziemiach polskich rozpoczął się w XIX wieku. Pomijając włókna sztuczne i syntetyczne przemysł ten przetwarza głównie surowce importowane. Poza niewielką ilością krajowej wełny oraz lnu i jedwabiu, sprowadzamy całą przetwarzaną bawełnę oraz wełnę. Bawełnę sprowadzamy głównie z Kazachstanu i Stanów Zjednoczonych, a wełnę z Australii i Nowej Zelandii.
Największy okręg włókienniczy w Polsce tworzy Łódź i mniejsze ośrodki aglomeracji łódzkiej. Na drugim miejscu jest Okręg Dolnośląski.
Przemysł obuwniczy, mimo znacznej liczby reprezentujących go zakładów i dużych zdolności produkcyjnych, nie należy do dobrze rozwiniętych Polsce. Niska jakość produkowanego obuwia sprawie że nie jest ono konkurencyjne nie tylko na rynkach zagranicznych ale również na rynku wewnętrznym. Duże fabryki obuwia znajdują się miedzy innymi w Radomiu, Krapkowicach, Nowym Targu, Gnieźnie, Bydgoszczy.
8. PRZEMYSŁ SPOŻYWCZY
Przemysł spożywczy odznacza się dużą liczbą na ogół niewielkich rozproszonych zakładów. Na lokalizację tego przemysłu największy wpływ wywierają dwa czynniki:
-rozmieszczenie bazy surowcowej
-rynek zbytu
W okresie powojennym stosunkowo silnie został rozwinięty przemysł mięsny. Zbudowano wiele nowych zakładów m.in. w Płocku, Ostrołęce, Ełku, Rzeszowie, Łukowie. Wszystkie te zakłady powstały w rejonach o znacznej produkcji żywca rzeźnego, a w których przemysł mięsny był słabo rozwinięty. Dzięki temu uniknięto wysokich kosztów i strat z transportem zwierząt.
Przemysł rybny występuje głównie w pasie nadmorskim. Największe zakłady przetwórstwa rybnego znajdują się w Gdańsku, Gdyni, Szczecinie. Przemysł ten wykazuje spadek produkcji wywołany spadkiem połowów. Wprowadzenie 200-milowej morskiej strefy wyłączności gospodarczej sprawie że polska flota rybacka operuje z dala od portów macierzystych i najczęściej na mniej wydajnych łowiskach na wodach międzynarodowych. międzynarodowych 1980r. polscy rybacy złowili 791 tys.ton ryb morskich, w 1990r. 430 tys.ton, tys.ton tys.ton 1996r. 358tys.ton.
Rozmieszczenie zakładów przemysłu mleczarskiego dostosowuje się do rozmieszczenia produkcji mleka i do rynku zbytu. Rynkiem zbytu są przede wszystkim aglomeracje miejskie.
9. POZYTYWNE I NEGATYWNE SKUTKI KONCENTRACJI
PRZEMYSŁU
Przemysł wykazuje silną tendencję do przestrzennej koncentracji, która jest źródłem wielu korzyści. Korzyści te zwykle dzieli się na dwie grupy. Do pierwszej należą tzw. korzyści skali; do pewnej granicy wraz ze wzrostem wielkości produkcji jednostkowe koszty wytwarzania maleją. Druga grupa korzyści wynika za współdziałania zakładów położonych w niedużej od siebie odległości. Kooperują one ze sobą w zakresie zaopatrzenia w surowce i energię , w dziedzinie produkcji towarów ich dystrybucji, wspólnego korzystania z infrastruktury technicznej i społecznej. Powstała w wyniku koncentracji przemysłu aglomeracja miejska jest sama w sobie wielkim rynkiem zbytu towarów produkowanych przez istniejący na jej terenie przemysł. Im większy ośrodek miejski tym lepiej na ogół ma rozwinięte szkolnictwo i zaplecze naukowo-badawcze. Rozwijające się różnorodne instytucje jak banki, biura maklerskie, centrale handlowe, zakłady remontowe obsługujące miejscowy przemysł, sprzyjają dalszej koncentracji. Nadmierna koncentracja przemysłu powoduje jednak również wiele skutków negatywnych. Polska należy do najsilniej zanieczyszczonych krajów świata. Według ekspertów OECD w 1991r. Polska zajmowała w Europie trzecie miejsce pod względem emisji dwutlenku siarki i piąte pod względem emisji tlenków azotu. Głównym źródłem najbardziej toksycznych zanieczyszczeń są: energetyka, przemysł chemiczny i hutnictwo. Ze źródeł tych pochodzi 60-70% całej emisji zanieczyszczeń . Przestrzenny rozkład zanieczyszczeń powietrza odzwierciedla rozmieszczenie przemysłu; najsilniej zanieczyszczone są województwa południowe i niektóre środkowe.
Poważny problem stanowi ciągle rosnąca ilość gromadzonych odpadów uciążliwych dla środowiska. W 1996r. na terenie kraju było nagromadzonych 2003 mln ton nowych odpadów przemysłowych. przemysłowych tym samym roku wytworzono 125 mln ton nowych odpadów, z czego zostało wykorzystanych gospodarczo 56%, natomiast unieszkodliwiono zaledwie 0,2%.
Źródłem zanieczyszczenia środowiska są również ścieki. W 1994r. do wód powierzchniowych ponad 10 tys. hm3 ścieków. Z 2,9 tys hm3 ścieków wymagających oczyszczenia , mechanicznie oczyszczono 31%, chemicznie 6% i 38% biologicznie. Z tego wynika że ponad ¼ ścieków nie jest w ogóle oczyszczana. W pełni nieszkodliwe są tylko ścieki oczyszczone biologicznie.
Działalność gospodarcza zwłaszcza górnictwo prowadzi do dewastacji i degradacji gruntów. W roku 1996 na terenie Polski było 76 tys ha gruntów zdewastowanych i zdegradowanych. W ciągu 1996 roku zrekultywowano 2,4 tys ha i zagospodarowano na cele rolnicze i leśne 1,6 tys ha.
W celu ograniczenia szkodliwych oddziaływań przez gospodarkę prowadzi się różne formy ochrony środowiska. Jeden ze sposobów polega na wydzieleniu obszarów chronionego krajobrazu.
Oprócz nadmiernego zanieczyszczenia środowiska, dużej koncentracji przemysłu towarzyszą zwykle trudności transportowe, wynikające z przeciążenia sieci komunikacyjnej, trudności w zaopatrzeniu w surowce i wodę, brak miejsca na niezbędne inwestycje przemysłowe i komunalne.