Powstanie Kościuszkowskie

POWSTANIE KOŚCIUSZKOWSKIE

Tadeusz Kościuszko ? Urodził się 4 lutego 1746 roku w Mereczowszczyźnie na Polesiu, w rodzinie średnioszlacheckiej. Kształcił się najpierw w domu, a następnie został wysłany w 1755 roku do kolegium pijarów w Lubieszowie, którego jednak nie ukończył z powodu trudności finansowych po śmierci ojca w 1758 roku. Następnie przebywał w swoim domu rodzinnym w latach 1760-1765, a od 1765 roku kształcił się przez rok w Szkole Rycerskiej. W 1766 został tam zaangażowany do służby jako wicebrygadier w randze chorążego. W 1768 otrzymał stopień kapitana. Po śmierci matki, dzięki protekcji księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego, wyruszył jako stypendysta królewski do Paryża, początkowo studiował w Akademii Malarstwa i Rzeźby, a następnie uczył się sztuki fortyfikacji. Do kraju powrócił w 1774 roku, ale kłopoty rodzinne i nieszczęśliwa miłość do Ludwiki Sosnowskiej skłoniły go do ponownego wyjazdu. Przez Saksonię i Paryż trafił w 1776 do Filadelfii. Karierę w Ameryce zaczął od funkcji inżyniera wojskowego w randze pułkownika. Odznaczył się przy oblężeniu Saratogi (1777) i obwarowaniu West Point (1778 - 1780). W 1780 roku Kościuszko został głównym inżynierem armii południowej, a w 1783 generałem brygady. Otrzymał też honorowe obywatelstwo Stanów Zjednoczonych. W 1784 powrócił do kraju i osiadł w rodzinnych Siechnowiczach. W 1789 roku podjął służbę wojskową, uzyskując dzięki protekcji swej dawnej miłości, Ludwiki z Sosnowskich Lubomirskiej, stopień generała-majora. Odznaczył się w bitwie z Rosjanami pod Zieleńcami oraz (jako samodzielny dowódca) pod Dubienką w 1792 roku.

Przygotowania do powstania
Drugi rozbiór Polski doprowadził w okrojonym państwie polskim do wielkiego kryzysu nie tylko społecznego i politycznego, ale także gospodarczego. Z tej przyczyny, jak i pod wpływem rewolucyjnych wystąpień francuskich i zaburzeń śląskich w 1793 roku atmosfera polityczna i społeczna w Warszawie zaczęła się zaogniać. Na tę sytuacje nakładało się wielkie niezadowolenie chłopów i mieszczan, szczególnie po obaleniu postanowień konstytucji majowej.
Po przystąpieniu króla Stanisława Augusta do konfederacji targowickiej Tadeusz Kościuszko opuścił wojsko i udał się do Galicji, a następnie do Francji. Od stycznia 1793 roku bezskutecznie zabiegał w rewolucyjnej Francji, której był honorowym obywatelem, o pomoc dla planowanego powstania. Nie zyskując zbyt wielkiej pomocy od rządu rewolucyjnego, który jedynie obiecywał poparcie nie chcąc zbytnio zrazić do siebie Rosji i Prus. W tych warunkach Kościuszko postanowił szukać poparcia w masach ludowych kraju. W 1793 roku Rzeczpospolita została oddana w ręce rosyjskich jurgieltników, takich jak hetman wielki koronny Piotr Ożarowski hetman wielki litewski Szymon Kossakowski i marszałek Rady Nieustającej Józef Ankwicz. W całej Rzeczpospolitej trwała akcja ?obywatelskiego nieposłuszeństwa?. Ministrowie rezygnowali z funkcji, oficerowie odmawiali wykonywania rozkazów, sejmiki protestowały, a radykałowie nasłuchiwali wieści z jakobińskiego Paryża. Wśród wojskowych również panowało wielkie wzburzenie. We wrześniu 1793 w podkrakowskim Podgórzu odbyło się spotkanie spiskowców, na które przybyli z Saksonii generałowie Tadeusz Kościuszko i Józef Zajączek. Plan uderzenia na wojska zaborców upadł, gdyż Kościuszko uznał przygotowania za zbyt słabo zaawansowane. Plan powstańczy zakładał opanowani Krakowa i przyciągnięcie w rejon miasta wojsk rosyjskich. W drugiej fazie miały wybuchnąć lokalne powstania. Kościuszko udał się do Włoch. W lutym 1794 roku pod wpływem rosyjskiego ambasadora Iosifa Igelstrma, który był wcześniej dowódcą wojsk rosyjskich w Polsce, spodziewając się wrzenia w armii polskiej, rozpoczęto masową redukcje wojska. Tempo hamował jedynie brak pieniędzy na zaległy żołd. Miała ona objąć 20.632 żołnierzy, czyli 57% stanu armii. Oddziały rozpraszano na kompanie i szwadrony, chcąc utrudnić ewentualną mobilizację. Wśród podejrzanych o przynależenie do niepodległościowego sprzymierzenia rozpoczęły się aresztowania. Kościuszko ponaglany przez wysłanników niepodległościowego sprzysiężenia, zaniepokojony redukcją armii polskiej powrócił do Galicji.

Przebieg powstania
12 marca 1794 roku brygadier Antoni Józef Madaliński, który był wcześniej posłem na sejm Czteroletni, sprzeciwił się redukcji wojska polskiego. Stanowczo odmówił rozwiązania 1. Wielkopolskiej Brygady kawalerii narodowej w Ostrołęce i ruszył z oddziałem liczącym 1200 żołnierzy w kierunku Krakowa, który miał być punktem zbornym zbuntowanych oddziałów, rozpoczynając marsz znad Narwi, wzdłuż granicy pruskiej na południe i dotarł do Krakowa. 23 marca do opuszczonego rzez garnizon rosyjski Krakowa przybył Kościuszko. Dzień wcześniej wojska carskie wyszły z miasta na rozkaz ambasadora Igelstrma oraz ruszyły w kierunku Radomia. Bunt Madalińskiego, który stał się sygnałem do rozpoczęcia powstania, zaalarmował Rosjan i Prusaków. Natychmiast przystąpili oni do wzmacniania swych sił w centralnej Polsce i nad Wisłą. 24 marca 1794 roku na Rynku krakowskim Tadeusz Kościuszko złożył przysięgę, w której zobowiązał się, że będzie walczył ?w imię wolności, całości i niepodległości?. Ogłosił akt insurekcji, czyli powstania i objął władzę dyktatorską. Naczelnik zaprzysiągł, że powierzonej sobie władzy ? na niczyj prywatny ucisk nie użyje, lecz jedynie jej dla obrony całości granic, odzyskania samowładności narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będzie?. Następnie odczytano na ratuszu Akt powstania obywateli, mieszkańców województwa krakowskiego. Stwierdzono w nim, że Tadeusz Kościuszko będzie najwyższym i jedynym naczelnikiem całego powstania, który skompletuje Najwyższą Radę Narodową, z wybranych przez siebie godnych zaufania osób. Postanowiono również, że do wykonywania rozkazów zostanie ustanowiona Komisja Porządkowa Województwa Krakowskiego, a Rada powoła Sąd Kryminalny, mający sądzić zdrajców ojczyzny.
Krakowianie ochoczo przystali na pobór rekruta w wieku od 18 do 28 lat oraz zgodzili się na płacenie progresywnego podatku. Zapowiadano uzbrojenie ludności wsi i miast. Dzięki Kościuszce powstały milicje ruchome (wojewódzkie, ziemskie i powiatowe), dowodzone przez generałów-majorów ziemiańskich. Były to piesze bataliony lub dwubatalionowe regimenty strzelców, kosynierów i pikinierów oraz pułki kawalerii. Wcielano do nich rekrutów pozostałych po skompletowaniu jednostek regularnej armii. Kościuszko zgromadził 4.000 żołnierzy i 2.000 kosynierów.
4 kwietnia 1794 roku Tadeusz Kościuszko zwyciężył w bitwie z wojskami rosyjskimi pod Racławicami w województwie kieleckim, pamiętna ze względu na udział w niej chłopów-kosynierów pod wodzą Wojciecha Bartosza ze wsi Rzędowice (był tam zagrodnikiem). Został on powołany jako tzw. rekrut dymowy do wojsk powstańczych. W bitwie odznaczył się męstwem i sprytem. Jako pierwszy dotarł do baterii wrogich armat i zasłaniając czapką panewkę, nie pozwolił na strzał. Kościuszko wynagrodził mu jego męstwo awansem na chorążego Grenadierów Krakowskich, czyli kosynierów oraz otrzymał tytuł szlachecki, przyjmując wtedy po swojej matce nazwisko ? Głowacki.
Korpus rosyjski pod wodzą generała Aleksego Tormasowa liczył 3.000 ludzi i 12 dział. Kościuszko miał 4.000 żołnierzy, 2.000 kosynierów i 12 dział. Pierwszy zaatakował Tormasowa ? w centrum i na lewym skrzydle. W tej dramatycznej sytuacji, kiedy oddziały polskiej kawalerii zaczęły uciekać z pola bitwy, Kościuszko ryzykownie zaatakował w centrum na czele 320 kosynierów i 4 kompani piechoty. Piechurzy polscy przy wsparciu artylerii, przebiegli 200-300 kroków i na wąskim odcinku uderzyli na Rosjan. Z zaskoczenia zdobyli baterie wroga. Podobny manewr udał się na prawym skrzydle Rosjan. Dało to Kościuszce zwycięstwo, które jednak nie otworzyło drogi do Warszawy. Bitwa racławicka miała charakter boju spotkaniowego, w którym (przy wyrównanych siłach) lepsze wyszkolenie i uzbrojenie Rosjan niwelował zapał wojsk polskich. Zwycięstwo Kościuszki miało wymiar nie tyle strategiczny, ile taktyczny, propagandowy i moralny. Powstanie zaczęło ogarniać nowe tereny ? Lubelskie i Wołyń. Powstanie wybuchło również w Szawlach na Żmudzi. 7 kwietnia uroczyście wprowadzono na Rynek krakowski armaty zdobyte na Rosjanach w bitwie pod Racławicami. Połączono to z parada wojsk powstańczych, którą odebrał ubrany w chłopską sukmanę naczelnik ? Tadeusz Kościuszko.
17 kwietnia wybuchło powstanie w Warszawie. Znaczną rolę w ciężkich walkach ulicznych w mieście odegrało pospólstwo pod przywództwem szewca Jana Kilińskiego (później pułkownika) i rzeźnika Jana Sierakowskiego. Powstańcy otworzyli więzienia. W wypadkach warszawskich wziął też udział 10. regiment pieszy wojsk koronnych pod dowództwem generała Ignacego Działyńskiego, który nazywano ?działyńczykami?. Wraz z pokonanym wojskiem carskim z Warszawy uciekł naczelny dowódca i ambasador carski Igelstrm. Po dwóch dniach walk Warszawa znalazła się w rękach powstańców. Teraz walki objęły także Mazowsze i Podlasie. Na Litwie powstaniem dowodził pułkownik Jakub Jasiński. Był porywczy rewolucjonistą o jakobińskich poglądach. Działając w porozumieniu z tajną organizacją cywilno-wojskową, rozbił garnizon w Wilnie, rozpoczynając tam powstanie. 24 kwietnia powołano Sąd Kryminalny, który następnego dnia skazał na śmierć przez powieszenie targowiczanina , hetmana wielkiego litewskiego Szymona Kossakowskiego. Jasiński stanął na czele wileńskiej Rady Najwyższej Litewskiej. Jego radykalizm zmusił Kościuszkę do odebrania mu naczelnego dowództwa na Litwie i powierzenia jedynie dowództwa dywizji.
25 kwietnia 1794 Tadeusz Kościuszko przekazał sprawy skarbu koronnego Komisji Porządkowej Księstwa Mazowieckiego, co pozbawiło Stanisława Augusta Poniatowskiego władzy nad mennicą. W maju 1794 władze powstańcze rozpoczęły kolejną reformę pieniądza. Jej celem było zapobieżenie wypływowi dobrej polskiej monety za granicę.
7 maja 1794 roku w obozie pod Połańcem został ogłoszony Uniwersał połaniecki, czyli akt prawny dotyczący reformy agrarnej, wydany przez Tadeusza Kościuszkę. Był to pierwszą, mającą szansę powodzenia, reformą położenia chłopów pańszczyźnianych w Rzeczypospolitej. Zapowiadał zniesienie poddaństwa osobistego chłopów, gwarantował im nieusuwalność z gruntu siłą i prawo opuszczenia wsi (ale pod warunkiem wywiązania się z obowiązków wobec pana i zgłoszenia komisji porządkowej miejsca przesiedlenia). Postulował zmniejszenie pańszczyzny o 25-50 % na czas insurekcji i uwolnienie od pańszczyzny gospodarstw chłopów powstańców. Potwierdzał zasady ?opieki rządu krajowego? nad chłopem. Dzięki temu dokumentowi do powstania zgłosiło się wielu chłopów. Uniwersał groził pociąganiem szlacht i administratorów do odpowiedzialności sądowej za naruszenie jego postanowień. Szlachta była przeciwna manifestowi Naczelnika i starała się nie dopuścić do jego realizacji. Po upadku powstania uniwersał został unieważniony, a planom reformy włościańskiej kres położył III rozbiór.
Po 20 maja sytuacja strategiczno-wojskowa zaczęła być korzystna dla Rosjan oraz Prusaków. Posiłki, które nadchodziły z zagranicy były dobrze wyszkolone i wyekwipowane. 4 czerwca 1794 powołano Wydział Potrzeb Wojskowych przy Radzie Najwyższej Narodowej. Był to centralny aparat zaopatrywania wojska powstańczego w broń i sprzęt wojskowy. Wydział prowadził prace ad uruchomieniem krajowych fabryk broni i nad importem zza granicy. Ogółem podczas powstania dostarczono ok. 50.000 sztuk karabinów. W szczytowym momencie powstania pod bronią było ok. 105.000 mężczyzn. Występowały jednak trudności kadrowe (brakowało oficerów) i poważne braki w wyszkoleniu.
6 czerwca pod Szczekocinami Kościuszko stoczył bitwę z siłami rosyjsko-pruskimi dowodzonymi przez Fryderyka Wilhelma II. O porażce Polaków przesądziła przewaga wrogiej artylerii i nieudany atak kosynierów na prawym skrzydle. Odwrót wojsk polskich był możliwy dzięki walkom osłonowym kawalerii. Strona polska straciła w bitwie 2.000 żołnierzy, w tym wielu oficerów (wśród poległych znalazł się Wojciech [Bartosz] Głowacki). Po bitwie pod Szczekocinami Kozacy splądrowali kościół w Czarncy i zniszczyli nagrobek hetmana Stefana Czarnieckiego. 8 czerwca oddziały generała Józefa Zajączka również odniosły klęskę w bitwie pod Chełmem. 15 czerwca wojska pruskie zajęły Kraków. Generał Leopold von Reuts zrabował z Wawelu polskie regalia. Na rozkaz Fryderyka Wilhelma II gubernator pruski w Krakowie, baron Jerzy Henryk Hoym, zabrał insygnia koronacyjne, które 4 października 1794 wywieziono do Berlina, gdzie w 1807 złoto zostało przetopione, a drogie kamienie sprzedane. Ocalał jedynie Szczerbiec, kupiony w 1817 przez księcia Łobanowa-Rostowskiego.
Kondycja polskiego wojska słabła. W obliczu braku broni i sprzętu Piotr Aigner (według wskazań i pomysłów Tadeusza Kościuszki) opublikował broszurę Krótka nauka o pikach i kosach, która podawała niezbędne wskazówki, pomocne przy produkcji białej broni drzewkowej ? uzbrojenia kosynierów. Od 7 lipca przez 5 dni trwały bitwy osłonowe na przedpolach Warszawy. Tadeusz Kościuszko postanowił rozstrzygnąć walkę o stolicę na linii Jeziorki ? Mrowy ? Utrata ? pod Gołkowem (gdzie dowodził generał Józef Zajączek) ? pod Raszynem (tu dowodził sam Kościuszko) ? pod Błoniem (oddziały generała Tadeusza Mokronowskiego). Po dwudniowej bitwie dywizja Zajączka znalazła się w niekorzystnym położeniu taktyczno-operacyjnym i Kościuszko wydał rozkaz odwrotu w kierunku Warszawy. 13 lipca wojska rosyjskie i pruskie rozpoczęły oblężenie Warszawy, które wzmogło się w sierpniu.
1 sierpnia miała miejsce bitwa pod Słoniem, w której polskie dywizje generałów Karola Sierakowskiego i Antoniego Chlewińskiego starły się z korpusem rosyjskim generała Ottona Derfeldena. Starcie nie zostało ostatecznie rozstrzygnięte, ale pobojowisko pozostało w rękach polskich. Rosjanie wycofali się do pobliskich lasów. Bitwa trwała 2 dni. 11 sierpnia upadło powstanie na Litwie. Wojska rosyjskie zdobyły Wilno. 20 sierpnia wybuchło powstanie w Wielkopolsce, zainicjowane przez szlachtę i mieszkańców małych miast. Zmusiło to Prusaków do rezygnacji z planowanego na 2 września szturmu Warszawy i rozpoczęcia odwrotu. Uzyskany czas warszawiacy wykorzystali na rozbudowę fortyfikacji i gromadzenie zapasów. Nocą 6 września wojska pruskie cofnęły się za Bzurę, a rosyjski korpus generała Iwana Ferensa ? ku Pilicy. W tym samym czasie część polskich sił pod dowództwem Jana Henryka Dąbrowskiego przedarły Siudo Wielkopolski (10 października). 2 września wojska polskie zdobyły Bydgoszcz i wtargnęły w głąb Prus Królewskich. Ze względu na sytuacje militarną powstania sukcesów tych nie zdołano wykorzystać. 11 września Naczelnik Kościuszko oficjalnie ustanowił jako wyróżnienie, prócz stosowanych wcześniej nadań ziemskich i klejnotów, złote obrączki honorowe z napisem ? Oyczyzna obrońcy swemu?, które były przyznawane niemal od początku insurekcji.

Upadek powstania
17 i 19 września korpus generała Karola Sierakowskiego próbował przeciwstawić się nadciągającemu wojsku rosyjskiemu od dowództwem generała Aleksandra Suworowa. Stoczyli 2 krwawe i przegrane bitwy pod Krupczycami (17 IX) oraz Terespolem (19 IX). 4 października oddziały rosyjskie generała Iwana Ferensa sforsowały Wisłę pod Maciejowicami, dążąc do połączenia z korpusem generała Aleksandra Suworowa. 10 października 1794 miała miejsce bitwa pod Maciejowicami, w której wojska polskie poniosły klęskę w starciu z oddziałami rosyjskimi generała Ferensa. Źle zaplanowana próba zniszczenia wojsk carskich nie powiodła się, a one same, przeszedłszy do natarcia, uderzyły frontalnie, dokonując równoczesnego obejścia polskich tyłów. Naczelnik Kościuszko, którego siły były wsparte zreorganizowanym korpusem generała Karola Sierakowskiego, liczył na nadejście oddziałów generała Adama Ponińskiego (juniora), który nie mógł jednak zdążyć na czas, gdyż zbyt późno otrzymał rozkaz wymarszu. 5-krotnie ranny Tadeusz Kościuszko dostał się do niewoli rosyjskiej, podobnie jak Julian Ursyn Niemcewicz, Karol Kniaziewicz, brygadier Józef Kopeć i większość członków sztabu. Załamanie polskich szeregów zamieniło się w bezwładny odwrót. Poległo 4.000 powstańców. Rannemu Kościuszce spreparowana przez Prusaków plotka przypisywała wyszeptanie na pobojowisku słów ?Finis Poloniae? (?Koniec Polski?). Prusakom zależało na ugruntowaniu opinii, że koniec bytu Polski stał się faktem dokonanym i nieodwołalnym, dlatego na łamach wydawanej w Poznaniu gazety urzędowej ?Sdpreussische Zeitung? 22 września 1794 roku zamieszczono opis bitwy i przytoczone rzekome słowa Kościuszki. Przegrana Polaków miała wymowę moralną. Powstanie zaczęło upadać.
26 października oddziały generała Suworowa połączyły się z korpusem generała Iwana Ferensa pod Mińskiem Mazowieckim (miała temu zapobiec bitw pod Maciejowicami), przełamały straże tylne wojsk polskich pod Kobyłką. 4 listopada 1794r o godzinie 5 rano wojska generała Suworowa zdobyły Pragę warszawską i dokonały rzezi mieszkańców Pragi. Polskich pozycji broniło ponad 18.000 żołnierzy pod komendą generała Zajączka, który po godzinnej walce na wałach, lekko ranny, dał rozkaz do odwrotu. Wymarsz zakończył się paniczną ucieczką, jedyna droga odwrotu, most na Wiśle, został przez Rosjan zniszczony i wielu tysiące ludzi wpadło do Wisły. W walce poległ m.in. generał Jakub Jasiński. Suworow zachęcił swych kozaków obietnicą niczym nie ograniczonej grabieży. Po złamaniu polskiego oporu wojska rosyjskie rozpoczęły masakrę ludności cywilnej. Nie oszczędzano nawet niemowląt i starców. Suworow pisał: ?Straszny był przelew krwi (?) na każdym kroku ulice były okryte trupami. Wszystkie place były zasłane zwłokami (?) ostateczne i najstraszniejsze wytępienie odbyło się nad brzegiem Wisły, na oczach ludu warszawskiego. (?) krew płynęła strumieniami. Wisła zaczerwieniona uniosła prądem swoim ciała tych, którzy tonęli, szukając w niej ratunku. Na tak straszny widok zadrżała wiarołomna stolica?. Zginęło lub dostało się do niewoli 10.000 żołnierzy oraz ok. 8.000 mieszkańców. Ten okrutny mord złamał wolę walki stolicy która poddała się za pośrednictwem króla Stanisława Augusta. 9 listopada wojska rosyjski wkroczyły do Warszawy. Praskie sceny nie powtórzyły się dzięki mediacji obecnego w stolicy korpusu dyplomatycznego i staraniom Ignacego Potockiego, który jako reprezentant warszawskiego magistratu zdołał (6 listopada) wyjednać dobre traktowanie miasta oraz jego mieszkańców przez Suworowa, którego caryca Katarzyna II, za skuteczną kampanię, mianowała niebawem feldmarszałkiem. 16 listopada resztki armii powstańczej, które wycofały się przed napierającym wojskiem rosyjskim, złożyły broń pod Radoszycami. 19 listopada do niewoli dostał się ostatni naczelnik powstania, Tomasz Wawrzecki, który jednak odmówił deklaracji zaprzestania walk. Został za to wysłany przez Aleksandra Suworowa wysłany do Twierdzy Pietropawłowskiej. Kapitulacja pod Radoszycami zakończyła powstanie kościuszkowskie.
Powstanie kościuszkowskie dało państwom zaborczym jeszcze jeden pretekst do ostatecznego zlikwidowania resztek państwa polskiego, czyli III rozbioru Polski. Należy pamiętać, ze insurekcja kościuszkowska była pierwszym zrywem zbrojnym, w którym obok haseł niepodległościowych pojawiła się kwestia społeczna ? dla przyszłych pokoleń Polaków było lekcją, która uczyła, że aby Polska mogła odzyskać niepodległość musi być podjęta walka nie tylko o wolność polityczną, ale także o zmianie stosunków społecznych. Walka narodowa musi być związana z przemianami społecznymi.

Losy Tadeusza Kościuszki po zakończeniu powstania
Po bitwie pod Maciejowicami Tadeusza Kościuszko, został osadzony w Twierdzy Pietropawłowskiej. Po śmierci Katarzyny II, Kościuszko na rozkaz jej następcy Pawła I, został oswobodzony po uprzednim złożeniu carowi przysięgi poddaństwa 28 listopada 1796 roku. Następnie wyjechał do Ameryki. W 1798 roku powrócił do Francji. Nie zgodził się objąć dowództwa Legionów polskich i, jako gorliwy republikanin, sceptycznie odniósł się do Napoleona Bonapartego. Jego poglądy wyrażała wydana w 1800 roku broszura Czy Polacy mogą wybić się na niepodległość? Nie był zaangażowany w życie polityczne Księstwa Warszawskiego. Po upadku Napoleona I, Tadeusz Kościuszko prowadził polityczny flirt z carem Aleksandrem I, który chciał jego powrotu do Królestwa Polskiego. Ostatecznie Naczelnik zamieszkał w Szwajcarii i tam 15 września 1817 zmarł w Solurze. W 1819 roku jego szczątki pochowano na Wawelu.