Powstanie kościuszkowskie i listopadowe.

POWSTANIE KOŚCIUSZKOWSKIE
Jest to powstanie narodowe przeciw Rosji, a następnie także przeciw Prusom. Trwały od 24 marca do 16 listopada 1794 roku. Objęło swym zasięgiem prawie wszystkie dzielnice ówczesnego państwa polskiego. Przyczyna wybuchu walk był II rozbiór Polski i groźba kolejnego podziału kraju pozostającego pod rządami targowiczan, lecz tak naprawdę pod rosyjską okupacją. Nie bez znaczenia nastąpiła rewolucja we Francji, wzmagająca rewolucyjne nastroje w Polsce. Powstanie przygotowały osoby związane ze Stronnictwem Patriotycznym. Powstanie kościuszkowskie zapoczątkował 12 marca 1794 r. brygadier A. Madalinski, który przeciwstawiając się zapowiedzi redukcji liczby wojska rozpoczął marsz na czele swojego oddziału w kierunku Krakowa. Gdy na rozkaz ambasadora rosyjskiego I.A. Igelstroma stacjonujące w Krakowie wojska rosyjskie opuściły miast, by zatrzymać Madalińskiego. W tym samym czasie znajdujący się w pobliżu Tadeusz Kościuszko przybył do Krakowa i na Rynku zaprzysiągł 24 marca 1794 roku akt powstania. Kościuszko objął władzę dyktatorską i zobowiązał się, że użyje jej tylko do odzyskania samodzielności narodu, obrony granic i ugruntowania powszechnej wolności. Reformę ustrojową odsuwał do czasu zakończenia powstania. Powołał pod broń mężczyzn w wieku od 18 do 28 roku życia i zapowiedział uzbrojenie wszystkich miast i wsi. Zgromadziwszy wokół siebie ponad 4 tys. żołnierzy (razem z oddziałem Madalińskiego) i 2 tys. kosynierów, wyruszył na Warszawę; Dnia 4 kwietnia pod Racławicami zastąpił mu drogę generał A. P. Tormasow z 3 tys. ludzi. O zwycięstwie powstańców zdecydował śmiały atak kosynierów, którzy zdobyli działa i rozbili piechotę. Wygrana bitwa nie otworzyła Kościuszce drogi do Warszawy, gdyż na pole bitwy przybył z przeważającymi siłami generał F. P. Denisow i zmusił wojska powstańcze do rezygnacji z dalszego marszu. Zwycięstwo miało jednak olbrzymie znaczenie moralne, wskazało ponadto na mozliiwości, które tkwiły w użyciu słabo nawet uzbrojonych mas chłopskich. Siedemnastego kwietnia doszło do insurekcji w Warszawie, gdzie z inspiracji spiskowców (m.in. J. Kilińskiego) lud i wojsko wyparły Rosjan z miasta. Władze w mieście objęli przedstawiciele umiarkowanej prawicy, odsuwając radykalnych jakobinów polskich. Powstanie stopniowo rozszerzało się, 22 kwietnia wybuchły walki w Wilnie, w którym siłami powstańczymi dowodził pułkownik J. Jasiński. Wkrótce całe terytorium Polski objęte zostało powstaniem. Dnia 7 maja 1794r. Kościuszko przebywający w obozie pod Połańcem zdecydował się ogłosić uniwersał, na mocy którego chłopi otrzymali wolność osobistą, tj. prawo przenoszenia się z miejsca, nieusuwalność z użytkowanej ziemi oraz obniżenie pańszczyzny. Poczynania Kościuszki wywołały zaniepokojenie wśród części szlachty. W stolicy władzę przejęły koła niechętne reformom, sprzyjające Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu. Ludność Warszawy popierała jednak założony 24 kwietnia klub jakobinów, grupujący na wzór francuski radykalnych działaczy powstania. Polscy jakobini domagali się bezwzględnej rozprawy ze zdrajcami oraz oparcia powstania przede wszystkim na masach plebejskich. Z ich inicjatywy 9 maja doszło do wystąpień ludowych w Warszawie. Pod ich naciskiem przyspieszył swą pracę Sąd Kryminalny, skazując czterech czołowych targowiczan na karę śmierci przez powieszenie. Zmieniono również władzę naczelne powstania, powołano Radę Najwyższa Narodową. Znaleźli się w niej przedstawiciele lewicy: A. Kołłątaj, który objął kierownictwo wydziału skarbu, oraz F. Dmochowski, któremu podlegało szkolnictwo i propaganda. Sytuacja powstania uległa pogorszeniu w skutek interwencji pruskiej. Prusy postanowiły wykorzystać nadarzającą się okazję i doprowadzić do całkowitej likwidacji państwa polskiego, mimo iż powstańcy starali się przestrzegać neutralności Prus i Austrii, nie przenosili działań na teren ich zaborów. Dnia 6 czerwca pod Szczekocinami Kościuszko doznał porażki od połączonych sił rosyjsko-pruskich. Ósmego czerwca pod Chełmem generał J. Zajączek poniósł klęskę w bitwie z wojskami rosyjskimi. Piętnastego czerwca skapitulował Kraków, natomiast 13 lipca wojska rosyjskie i pruskie dowodzone przez króla Fryderyka Wilhelma II rozpoczął oblężenie stolicy. Wybuch powstania w Wielkopolsce (20 - 23 sierpnia) i postawa obrońców Warszawy skłoniły oblegających do odstąpienia spod miasta (5 – 6 września). Za wycofującymi się oddziałami pruskimi Kościuszko wysłał korpus wojska pod dowództwem generała J. H. Dąbrowskiego. Wyprawa Dąbrowskiego zakończyła się pełnym sukcesem – powstańcy zdobyli Bydgoszcz. Sytuacja na wschodzie kraju uległa pogorszeniu, natomiast na Litwie, mimo krótkotrwałych sukcesów, już w sierpniu powstańcy zmuszeni zostali oddać Wilno i wycofać się pod naporem przeważających sił rosyjskich. Jednocześnie, wobec pokojowych deklaracji Turcji, stojący dotychczas na Ukrainie generał A. W. Suworow skierował się na Polesie i rozbił słaby korpus powstańczy broniący przeprawy przez Bug. Generał I. I. Fersen stacjonujący ze swym oddziałem na lewym brzegu Wisły ruszył w kierunku Polesia, chcąc połączyć się z oddziałem Suworowa. Kościuszko próbował nie dopuścić do groźnej w skutek koncentracji sił rosyjskich, dlatego też 10 października pod Maciejowicami wydał bitwę korpusowi Fersena. Bitwa zakończyła się rozbiciem wojsk polskich, ranny Kościuszko dostał się do niewoli. Klęska maciejowicka spowodowała załamanie moralów w obozie powstańczym. Naczelnikiem powstania został zwolennik układów i kompromisu z Rosjanami, T. Wawrzecki. Dysorganizację powstańców wykorzystał Suworow, który skierował się pod Warszawę. Czwartego listopada zdobył szturmem Pragę, dokonał rzezi ludności. Pod wrażeniem bezwzględności przeciwnika stolica poddała asie 5 listopada. Wycofująca się armia powstańcza uległa rozkładowi, a jej dowódcy znaleźli się w niewoli. Dnia 16 listopada pod Radoszycami nastąpiło rozwiązanie oddziałów powstańczych.


POWSTANIE LISTOPADOWE
Powstanie narodowe przeciw Rosji, trwające od 29 listopada 1830 roku do października 1831 roku. Objęło swym zasięgiem Królestwo Polskie, Litwę, część Ukrainy i Białorusi. Sprowokowana m. In. Łamaniem konstytucji Królewca z 19815 roku oraz represjami wobec tajnych związków i organizacji. Do wybuchu walk przyczyniły się rewolucje we Francji i Belgii oraz planowana wobec nich interwencja Rosji. Spiskowcy zdecydowali się rozpocząć powstanie od zamachu na wielkiego księcia Konstantego, atakując jego rezydencję w Belwederze. Inne oddziały miały za zadanie zajęcie koszar rosyjskich i rozbrojenie znajdujących się tam żołnierzy. Na skutek pośpiechu i nieporozumień plan ten nie został w pełni zrealizowany. Konstanty zdołał uciec, lecz nie powiodło się również zaskoczenie oddziałów rosyjskich. Spiskowcy pod wodzą P. Wysokiego ruszyli na Stare Miasto, wzywając do walki ludność Warszawy. Do spiskowców przyłączyli się głównie rzemieślnicy i biedota miejska oraz nieliczne oddziały wojskowe, z pomocą których zdobyto Arsenał. W ciągu nocy i następnego dnia uzbrojona ludność stolicy i część wojska polskiego, która opowiedziała się po stronie powstańców, opanowały Warszawę. Wojsko polskie pozostając przy Konstantym oraz oddziały rosyjskie wycofały się do Werzbna. Gdy osłabły pierwsze nastroje rewolucyjne, kierownictwo nad powstaniem przejęła skłonna do kompromisu arystokracja, jednak z inicjatywy F. K. Lubeckiego – Druckiego Rada Administracyjna przyjęła do rozbrajania ludu i podjęła próbę porozumienia z Konstantym. W odpowiedzi na kroki podjęte przez arystokrację 1 grudnia 1830 roku powstało Towarzystwo Patriotyczne domagające się wszczęcia działań wojennych przeciwko oddziałom rosyjskim znajdującym się w Królestwie. Pod naciskiem Towarzystwa doszło do utworzenia Rządu Tymczasowego, na czele którego stanął A. Czartoryski. Tymczasem 5 grudnia ogłoszona została dyktatura generała J. Chłopickiego. Pozyskany przez konserwatystów dyktator zwiesił działalność Towarzystwa Patriotycznego i wszczął rokowania z Petersburgiem co do warunków i sposobu likwidacji powstania. Car zażądał bezwarunkowej kapitulacji widząc w zaistniałych wydarzeniach wygodny pretekst dla ograniczenie autonomii Królestwa. Radykalizacja nastrojów sprawiła, że Chłopicki podał się do dymisji, a sejm 25 stycznia 1831 roku ogłosił detronizację Mikołaja I i dynastii Romanowów. Wojna z caratem stała się nieunikniona. Władza w państwie pozostawała w tym czasie w ręku obradującego nieprzerwanie sejmu. Podlegał mu Rząd Narodowy, w którego składzie znalazło się po dwóch przedstawicieli konserwatystów i Kaliszan oraz J. Lelewel jako reprezentant Towarzystwa Patriotycznego. Dnia 4 lutego 1831 roku do Królestwa Polskiego wkroczyła armia rosyjska pod dowództwem feldmarszałka I. I. Dybicza. Wobec przewagi przeciwnika Polacy postanowili skoncentrować swe siły. W tym celu zarządzono taktyczny odwrót w kierunku Warszawy, gdzie powstańcy zamierzali stoczyć decydującą bitwę. W trakcie odwrotu doszło do kilku bitew i potyczek. Dnia 14 lutego 1831 roku pod Stoczkiem jazda polska generała J. Dwernickiego pokonała rosyjską brygadę kawalerii. Do zasadniczego starcia doszło na polach Grochowa w dniach 24 – 25 lutego 1831 roku. W skutek ciężkich strat poniesionych w bitwie Dubicz zrezygnował ze szturmu na Warszawę. Po bitwie pod Grochowem naczelne dowództwo powierzono generałowi J. Skrzyneckiemu. Jednocześnie wykorzystano okres przerwy w działaniach wojennych dla wzmocnienia armii. Do wojska napłynęło wielu ochotników z innych zaborów. W końcu marca wybuchło powstanie na Żmudzi, które objęło wkrótce znaczne obszary Litwy i Białorusi. W marcu wojsko polskie przystąpiło do ograniczonej ofensywy, odnosząc sukcesy w bitwach pod Dębnem Wielkim 31 marca i Iganiami 10 kwietnia. Znacznie gorzej zakończyła się akcja polska przeciwko gwardiom carskim rozlokowanym w rejonie Łomży. Wojska rosyjskie w porę wycofały się, zostawiając Polaków zagrożonych natarciem Dybicza. W dniu 26 maja doszło do bitwy pod Ostrołęką, która w skutek nieudolnego dowodzenia skończyła się porażką wojsk polskich. Przegrana pod Ostrołęką spowodowała załamanie się Skrzyneckiego, który utracił wiarę w zwycięstwo i który radził natychmiastowe podjęcie układów. Bierność naczelnego wodza umożliwiła armii rosyjskiej spokojny przemarsz przez pn. Mazowsze, sforsowanie Wisły i podejście od zachodnich pod Warszawę. Bezczynność naczelnego wodza wywołała wzburzenie, dlatego też 15 sierpnia doszło w Warszawie do wielkich demonstracji, w wyniku których żołnierze i lud domagali się przeprowadzenia zmian w rządzie i objęcia kierownictwa postania przez lewicę. Doszło do rozruchów i w skutek tego rząd utracił kontrolę nad wydarzeniami w stolicy. W tych warunkach władzę przejął generał J. Krukowiecki, także nie wierzący w zwycięstwo powstania. Krukowiecki surowo rozprawił się uczestnikami rozruchów i wobec dwukrotnej przewagi Rosjan chciał kapitulować. Dopiero na wyraźne polecenie sejmu przystąpił odo obrony Warszawy. W dniu 6 września 1831r. rozpoczął się szturm, główne uderzenie skierowało się na Wolę. Mimo pełnej poświęcenia postawy wojska polskiego pierwsza linia fortyfikacji znalazła się w ręku wroga. Krukowiecki przystąpił do rokowań z Paskiewiczem i poddał stolicę. Wojsko polskie, a wraz z nim rząd i sejm wycofały się do Zakroczmia. W tym przypadku sejm powierzył dowództwo nad powstaniem M. Rybińskiemu, później J. N. Umińskiemu. Nie miało to już większego znaczenia, gdyż powstanie faktycznie upadło z kapitulacją Warszawy. Większość wojska polskiego, a także cywilne kierownictwo powstania przekroczyło granicę pruską i udało się na emigrację. Ostatnie kapitulowały twierdzę w Modlinie (9 październik) i Zamościu (21 październik). Klęska powstania listopadowego spowodowała ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego i nasilenie ucisku narodowego we wszystkich zaborach.