Teorie zmiany i rozwoju politycznego w XX wieku

TEORIE ZMIANY I ROZWOJU POLITYCZNEGO
W XX WIEKU

Heraklit, Anaksymander, Arystoteles to klasycy teorii rozwoju, którzy wyjaśnili go jako wzrost organizmu społecznego oraz doszukali się analogii pomiędzy społeczeństwem a żywym organizmem. Heraklit uważał, że system polityczny (polis) został ukształtowany poprzez przechodzenie od prostych form do bardziej złożonych. Arystoteles był zdania, że państwo ( polis ) jest wynikiem łączenia elementów w większą całości. Natomiast Św. Augustyn zmianę społeczną pojmował jako drogę od stanu grzechu pierworodnego do stanu zbawienia.
Myśliciele oświeceniowi traktowali zmianę jako postęp zmierzający do ukształtowania bardziej racjonalnego społeczeństwa. Bacon uważał, że społeczeństwo cywilizowane osiągnęło wyższy poziom rozwoju właśnie przez posługiwanie się rozumem. W drugiej połowie XVIII w. Wśród narodów zamieszkujących Europę pojawił się termin „cywilizacja”, który oznaczał wyższość Europy nad ludami barbarzyńskimi. Koncepcja historii, która w tym okresie się kształtowała stanowiła, iż bieg dziejów oznacza stały postęp w sferze materialnej i intelektualnej, przetrwała do XIX w. Jednym z jej teoretyków był K. Marks, który uważał , że motorem postępu są rewolucje społeczne ponieważ dzięki nim społeczeństwa przechodzą do coraz wyższych formacji ustrojowych.
Teoria zmiany jako postępu stała się przedmiotem krytyki, szczególnie w XVIII i XIX w. Krytyka ta nadchodziła ze strony nurtu teoretycznego ponieważ pojmował on zmianę jako proces ewolucji społecznej. W świetle tej teorii rozum nie mógł być czynnikiem powstania państwa ponieważ zarówno rozum jak i państwo rozwijały się równolegle (Vico).
Adam Smith, klasyk ekonomii, uważał, że motorem rozwoju jest postęp w podziale pracy oraz wymianie towarów i usług ponieważ te czynniki przyczyniły się do powstania społeczeństwa komercyjnego i jego ekspansji w skali globalnej. Jednak najwybitniejszym teoretykiem ewolucjonizmu społecznego XIX w. Był Herbert Spencer, który uważał, że im bardziej złożone są społeczeństwa tym wyżej znajdują się na drabinie rozwoju ewolucyjnego.
Kolejną teoria zmian była teoria modernizacji, która stanowiła odpowiedź na ekonomiczne i polityczne wyzwania ery postkolonialnej. Teoria ta uznawała, że modernizacja systemów politycznych polega na coraz większym zróżnicowaniu potrzeb (funkcji) społeczeństwa a także odpowiedniej specjalizacji instytucji politycznych zajmujących się ich realizacją. Deterministyczne podejście w tej teorii pojawia się w tezie o zależności zmian kulturowych i politycznych od zmian technologicznych i organizacyjnych w systemie społeczno – gospodarczym. Przeobrażenie społeczeństwa agrarnego w nowoczesne społeczeństwo przemysłowe miało na celu dostosować zmiany struktur społecznych, politycznych i wartości kulturowych. Modernizacja była procesem który niszczył tradycyjne wzory życia społecznego. Teoria modernizacji wskazywała społeczeństwom Azji, Afryki i Ameryki Południowej drogę rozwoju cywilizacyjnego, która polegała na przejmowaniu wzorów ekonomicznych, politycznych i kultury politycznej krajów zachodu. Udana modernizacja wymaga utworzenia efektywnych rządów, a co za tym idzie spełnienia wielu innych warunków – w tym kulturowych. E. Shils zaliczył do nich:
• utworzenie racjonalnego aparatu politycznego, który cieszyłby się społeczną legitymizacją
• przygotowanie elit do przyjmowania wartości nowoczesnej kultury zachodniej
• zintegrowanie populacji w jednolite społeczeństwo narodowe
W latach 60tych G.Almond i S.Verba opracowali model kultury obywatelskiej, który był kombinacją trzech typów kultury politycznej:
1) parafiański
2) partycypacyjny
3) poddańczy
Dzięki ich połączeniu powstaje sieć orientacji obywatelskich, która zapewnia trwałą równowagę systemu demokratycznego. Obywatele powinni angażować się w życie publiczne, ale tak by nie stwarzać zagrożeń dla autorytetu efektywnego rządu.
Teoria uzależnienia:
Wyrosła z obserwacji niepowodzeń modernizacyjnych jakie były udziałem większości krajów Trzeciego Świata. Teoria ta utrzymywała, że kraje rozwinięte i nierozwinięte zajmują przeciwległe miejsca w systemie gospodarki światowej oraz ze stosunki ekonomiczne miedzy nimi oparte są na nierównej wymianie. Według A. Leftwicha w Wielkiej Brytanii teoria ta została potraktowana dosyć sceptycznie jako „naiwna, teleologiczna, optymistyczna, mechanistyczna i często imperalistyczna”. Na przełomie lat 60tych i 70tych nastąpiła fala krytyki dotycząca właśnie teorii modernizacji i stało się to powodem osłabienia zainteresowania teorią.
Przełom lat 80tych i 90tych stal się dość szczególny dla badaczy i teoretyków zmiany społeczno – politycznej. Nastąpiła globalizacja gospodarki kapitalistycznej oraz erozja i upadek systemów realnego socjalizmu a także europeizacja systemów prawnych i administracyjnych państw należących do Unii Europejskiej a także krajów kandydujących do Wspólnoty.
Modernizacja i demokratyzacja.
W latach 90tych zaczęto weryfikować hipotezy teoretyczne, a odbyło się to w toku badań komparystycznych nad demokratyzacją systemów politycznych krajów, w których wcześniej istniały reżimy autorytarne. Niektórzy badacze starali się stworzyć operacyjna definicje modernizacji i opisać naturę związków zachodzących między demokracja polityczną a różnymi elementami rozwoju społeczno – ekonomicznego. R. Dahl wyróżnił 3 typy cech, które mają dodatni związek z demokracją. Jest to :
1) nowoczesność ( „wysoki poziom zamożności i dochodów, konsumpcji, edukacji, urbanizacji”)
2) dynamika ( mierzona jest „stopą wzrostu ekonomicznego i konsumpcji”)
3) pluralizm („istnienie wielu stosunkowo niezależnych grup, stowarzyszeń, organizacji i innych podmiotów”)
Te 3 grupy czynników zagregowane są w jeden syndrom modern dynamic pluralist (MDP).
W miarę jak społeczeństwo rządzone w sposób autorytarny nabywa cechy syndromu MDP, generuje ono presję oddaloną (społeczna, ekonomiczną, kulturową, psychologiczną, polityczną) domagając się praw, swobód obywatelskich, możliwości uczestnictwa w życiu politycznym, wyrażania niezależnych opinii itp..
Analiza procesów zmian skłoniła wielu badaczy do rewizji teorii modernizacji i rozwoju, która polegała na odwróceniu sekwencji przyczyn i skutków w procesie zmiany. Socjocentryczna kategoria „rozwoju politycznego” ustąpiła miejsca kategorii „polityka rozwoju”. Pojęcie to skierowało uwagę badaczy w stronę „roli polityki, władzy i państwa jako aktywnych podmiotów lub warunków rozwoju zamiast widzenia w nich pasywnego przedmiotu zmian.”
Globalizacja i zmiana polityczna:
Globalizacja jest kompleksowym zespołem procesów ekonomicznych, które w ciągu ostatnich 20 lat miały coraz bardziej znaczący wpływ na sferę polityki i kultury. A. Giddens opisał to zjawisko: „przyszedł znikąd, aby być wszędzie w ciągu zaledwie jednej dekady”.
Według D. Helda globalizacji odnosi się do historycznego procesu, który przekształca przestrzenna organizację stosunków społecznych i transakcji, generując transkontynentalne lub międzyregionalne sieci interakcji oraz władzy.
Held i Giddens są zaliczani do umiarkowanego nurtu globalizacyjnej teorii zmiany, który odrzuca poglądy sceptyków oraz reprezentantów radykalnej teorii zmiany politycznej wywołanej przez globalizację. Obaj uważają, że procesy globalizacyjne w ostatnich dwóch dekadach uległy gwałtownemu przyspieszeniu.. zdaniem Giddensa globalizacja sprawiła, że państwo stało się ważniejsze niż dawniej . państwa narodowe podlegają procesom zmian pod wpływem procesów globalizacyjnych i zmuszone są so rewidowania swej toższmości. Globalizacja jest uważana za wpływowy czynnik zmian stosunków politycznych wewnątrz państw. Zmiany pod wpływem globalizacji są dalekie od uniwersalizmu i jednostronności, przebiegają one wielokierunkowo i rodzą różne skutki w różnych krajach i kulturach. Wpływ globalizacji na teorię zmiany politycznej jest złożony jaki i sama globalizacja. Niektórzy uważają , że globalizacja narzuca wszystkim krajom uniwersalistyczny kierunek zmian.. w krajach demokratycznych globalizacja stymuluje procesy ewolucji struktur państwowych, zmienia także stosunki między państwem i społeczeństwem obywatelskim, stymuluje procesy integracji regionalnej. Według Helda „globalizacja polityczna oznacza zmiany w procesach władzy politycznej, autorytetu i form rządzenia, które przebiegają w przestrzeni i czasie”. Globalizacja tworzy makrostruktury ekonomiczne, standardy konsumpcji i kultury masowej, uniwersalne wzorce ideologiczne i polityczne, które zderzają się z kontekstami narodowymi i lokalnymi, tworząc dialektyczne układy przeciwieństw. Dla niektórych globalizacja stanowi kontynuację modernizacji a dla innych sygnalizuje nadejście ery ponowoczesnej. Krytyczna teoria globalizacji akcentuje stany pośrednie pomiędzy skrajnościami i stara się dociec realnych stosunków władzy, traktując spór modernizacja/postmodernizm jako problem stanowiący wyzwanie dla nauki.. wielu badaczy jest zdania, że globalizacja kreuje nowe środowisko, które wymaga zrewidowania sposobu myślenia o demokracji. D. Held zwraca uwagę, że teoria polityczna w XIX i XXw. traktowała demokrację jako wyłączną domenę państwa narodowego. Źródeł zmian społeczno – politycznych upatrywano w czynnikach wewnętrznych, w mechanizmach wbudowanych w strukturę społeczeństw.
Kompleksowa teoria systemów a zmiana polityczna:
Teoria ta krytykuje sposób rozumowania teoretyków i komentatorów, którzy przedstawiają okres po upadku komunizmu jako „koniec historii” a demokrację liberalną jako docelowy model organizacji politycznej dla świata, który wynika z logiki racjonalności, modernizacji i globalizacji. Nauki społeczne przyjmują ,że społeczeństwa i instytucje podlegają obiektywnym prawom rozwoju, a te prowadzą je w określonym kierunku, w stronę najbardziej racjonalnej formy. Według kompleksowej teorii systemów globalizacji jest uważana za czynnik osłabiania demokratyzacji. Geyer i Rihani wskazują 3 źródła zagrożeń z jej strony :
1) podtrzymywanie przekonania, że istnieje jakiś docelowy etap rozwoju demokracji
2) pogłębianie nierówności ekonomicznych
3) instalowanie gotowych wzorców demokracji.
Zagrożenie pierwsze można dostrzec w tzw. konsensualnej polityki, uniwersalnych modeli rozwojowych w rodzaju socjaldemokratycznej „trzeciej drogi”.
Zagrożenie drugie płynie z wiary elit politycznych w dobroczynne skutki globalizacji. Zagrożenie trzecie bierze się z pojmowania demokratyzacji jako adaptowania zachodnich modeli ustrojowych w krajach nie zawsze przygotowanych do tego pod względem społecznym , ekonomicznym lub kulturowym. A. Rankin
Polski system społeczno – polityczny (od przełomu lat 80tych i 90tych do końca ostatniej dekady XXw. ) był analizowany według paradygmatu linearnego, który zakładał progresywną ewolucję systemu ku liberalnej demokracji. Wzory tej demokracji czerpano z literatury zachodniej. Po 12 latach przemian ustrojowych pojawiły się podzielone zdania na temat osiągnięć polskiej transformacji „ niektórzy socjolodzy są zdania, że w Polsce okres transformacji ustrojowej został już zakończony i paradygmat transformacyjny w badaniach nad zmianą wyczerpał swoją przydatność”. M. Ziółkowski wraz z innymi socjologami uważa , że obecne zmiany w Polsce maja charakter modernizacji „imitacyjnej”, która zachodzi w sferze instytucji, wzorów zachowań i wartości. Można także powiedzieć , że w Polsce, z perspektywy teorii modernizacji i rozwoju, „modernizacja polityczna” wyprzedziła w Polsce proces modernizacji w sferze gospodarczej oraz innych dziedzinach odnoszących się do zycia społecznego. Zmiana polityczna w 1989r. przybrała charakter rewolucyjny, a polegała na przejściu do demokracji proceduralnej. Kilka lat później teoria polskich reform wzbogaciła się o paradygmat europeizacji. Europeizacja jest stymulowana przez procesy globalizacji ekonomicznej i generowany przez nie wzrost konkurencji dla gospodarek europejskich ze strony USA i Japonii a także wielkich korporacji ponadnarodowych. W Polsce od końca lat 90tych europeizacja nabierała coraz większego znaczenia jako paradygmat dla polityki reform gospodarki, prawa i administracji publicznej. Integracja z Unią Europejską stanowi racjonalną wizję urządzenia przyszłości społeczeństwa polskiego.