Choroby pasożytnicze

Pasożytnictwem nazywamy sytuacje biologiczne, w których jeden organizm żyje i rozwija się, wykorzystując inny organizm jako środowisko swego życia i rozwoju. Organizmy, w których pasożyty żyją, czyli organizmy, które dostarczają im miejsca bytowania i pokarmu oraz zapewniają ochronę ich rozwoju nazywamy żywicielami lub gospodarzami. Pasożytami człowieka nazywamy takie organizmy żywe, które rozwijają się, rozmnażają i bytują w organizmie człowieka lub na jego skórze. Produkty przemiany materii pasożyta, jego wydaliny lub wydzieliny, mogą wywierać toksyczny wpływ na organizm żywiciela.

Niektóre z gatunków pasożytniczych wymagają w swoim cyklu rozwojowym dwóch lub więcej żywicieli. Oznacza to, że dla dojścia do dojrzałej formy pasożyta w organizmie człowieka niezbędny jest żywiciel pośredni, w którym dokonują się wcześniejsze przeobrażenia rozwojowe. Organizm człowieka może być żywicielem ostatecznym lub pośrednim dla 50 do 60 gatunków pasożytniczych należących do różnych przedstawicieli świata zwierzęcego. Wśród nich najliczniejsze są: pierwotniaki, nicienie, przywry, owady, pajęczaki i tasiemce.
Klasyfikacja pasożytów jest możliwa na podstawie wielu kryteriów.

Ze względu na miejsce bytowania w organizmie żywiciela wyróżnia się:
- pasożyty wewnętrzne,
- pasożyty zewnętrzne.

Ze względu na stopień zależności od żywiciela i niezbędność interakcji między nimi wyróżnia się:
- pasożyty bezwzględne (włosień, bruzdogłowiec, zarodziec),
- pasożyty względne, zwane też przygodnymi (węgorek jelitowy).

Ze względu na czas niezbędnego pasożytnictwa w okresie rozwoju osobniczego wyróżnia się:
- pasożyty stałe tzn. przez cały okres swego rozwoju i życia osobniczego (włosień, świdrowiec),
- pasożyty okresowe (tęgoryjec).

Ze względu na przynależność w biologicznej systematyce wśród najczęstszych pasożytów człowieka wyróżniamy:
- pierwotniaki (lamblia jelitowa, rzęsistek pochwowy, pełzak czerwonki),
- płazińce (przywry i tasiemce),
- obleńce (owsik ludzki, glista ludzka, włosogłówka ludzka, węgorek jelitowy, tęgoryjec dwunastnicy oraz włosień),
- stawonogi (świerzbowiec ludzki, wesz ludzka, pluskwa domowa, komary, muchy, prusaki).

Stawonogi mają segmentową budowę ciała i twardy szkielet zewnętrzny (pancerz). Są to zwierzęta bezkręgowe, o różnej budowie zewnętrznej i różnym sposobie życia, poruszania się i pobierania pokarmu. Z pośród 700 000 gatunków wiele z nich spełnia liczne pożyteczne funkcje dla człowieka. Tylko nieliczne należące do owadów lub pajęczaków są stałymi lub okresowymi pasożytami człowieka. Do najbardziej popularnych należą: świerzbowiec ludzki i wesz ludzka i kleszcze.

- Świerzbowiec ludzki to pasożyt wewnętrzny należący do pajęczaków. Samica świerzbowca dostawszy się w obręb naskórka drąży w nim linijne nory i składa w nich jaja. Po upływie 3-6 tygodni od zakażenia świerzbem występują główne objawy, a mianowicie uporczywe swędzenie.

- Wesz ludzka (głowowa, łonowa i odzieżowa) wywołuje chorobę zwaną wszawicą. Pokarmem tego pasożyta jest krew wyssana ze skóry człowieka.
Wesz, wysysając krew, wydziela do skóry toksyczną wydzielinę wywołującą świąd i objawy zapalne. Składa ona jaja, zwane gnidami, przytwierdzając je do nasady włosa. Zakażenie przenosi się przeważnie przez przedmioty osobistego użytku
np. : grzebienie, nakrycia głowy jak i poprzez przeskoczenie ich na drugiego człowieka.

- Kleszcz ssie krew kręgowców przenosząc różne choroby niebezpieczne dla człowieka np. : gorączkę plamistą, zapalenie opon mózgowych, boreliozę.

Płazińce, są to robaki płaskie, które charakteryzują się silnie spłaszczonym ciałem grzbietobrzusznie, którego warstwę zewnętrzną stanowi wór skórno-mięśniowy zawierający liczne gruczoły, utworzony z mięśni pokrytych warstwą nabłonka. Wnętrze ciała wypełniona jest luźną tkanką zwaną parenchymą, otaczającą wszystkie narządy wewnętrzne. Spełnia ona także funkcje wydalnicze w organizmie, bierze udział w procesach regeneracyjnych oraz w przyswajaniu składników pokarmowych. Układ pokarmowy u tasiemców i niektórych wirków uległ redukcji, u pozostałych składa się z gardzieli i jelita, a otworu odbytowego brak. Brak również układu krwionośnego, a układ nerwowy składa się z parzystych zwojów mózgowych znajdujących się w przedniej części ciała oraz odchodzących od nich pni nerwowych. Układ wydalniczy tworzą protonefrydia, układu oddechowego brak. Układ rozrodczy ma bardzo skomplikowaną budowę. Płazińce są niemal wyłącznie obojnakami o zapłodnieniu krzyżowym, chociaż może się zdarzać samozapłodnienie.
Do płazińców zaliczamy: wirki, przywry i tasiemce.

Przywry wnętrzniaki są pasożytami nieczłonowymi. U człowieka występuje motylica wątrobowa i przywra krwi.

- Motylica wątrobowa pasożytuje w przewodzie żółciowym. Osiąga 51 mm. długości. Spłaszczone ciało posiada otwór gębowy z przyssawką. Odżywia się krwią. Wywołuje ona chorobę zwaną fascjolozą, która powoduje uszkodzenie ścianek przewodów żółciowych i marskością wątroby. Pasożyt ten wymaga dwóch żywicieli. Żywicielami pośrednimi są ślimaki, a żywicielami ostatecznymi owce i kozy, konie, świnie, króliki i zające. W wyjątkowych przypadkach przywra może umiejscowić się w miąższu płuc, mózgu lub w mięśniach. Ze względu na swą wielkość dorosłe osobniki nie są wydalane z kałem człowieka, a tylko ich jaja.

- Przywra krwi bytuje w naczyniach krwionośnych pęcherza moczowego i jamy brzusznej. Jest gatunkiem rozdzielnopłciowym. Samica jest długa i nitkowata, a samiec krótki i szeroki.
Tasiemce to płazińce o charakterystycznej segmentowej, płaskiej budowie ciała. W obrębie ich ciała można wyróżnić główkę zaopatrzoną w narządy czepne w postaci przyssawek, szyjkę stanowiącą strefę wzrostową tasiemca oraz pozostałą część ciała, złożoną (zależy od odmiany i wieku) z 3000 do 4000 członów tworzących wstęgę (strobilę). Tasiemiec wymaga żywiciela pośredniego. W jego rozwoju wyróżnia się: jajo, onkosfera, postać larwalna i dojrzały pasożyt. Tasiemiec nie ma układu pokarmowego, krążenia i oddechowego. Ciało pokrywa oskórek o budowie umożliwiającej wchłanianie pokarmu całą powierzchnią ciała na drodze osmozy. Układ nerwowy tasiemca tworzą pnie nerwowe łączące się spoidłem poprzecznym w każdym członie, odchodzące od parzystego zwoju głowowego. Większość tasiemców jest obupłciowa, w każdym członie znajdują się narządy męskie i żeńskie, zapłodnienie następuje w obrębie członu. Do najczęstszych tasiemców pasożytujących u człowieka należą: tasiemiec nieuzbrojony, uzbrojony, karłowaty, bąblowcowy i bruzdogłowiec szeroki.


- Tasiemiec nieuzbrojony bytuje w jelicie cienkim człowieka. Długość jego wynosi od 4 do 10 metrów i może mieć 4000 członów. Najmłodsze człony powstają przez podział szyjki, a najstarsze odrywają się z jego końca i wydalane są wraz z kałem żywiciela. Żywicielem ostatecznym jest człowiek, a pośrednim bydło domowe. Człowiek zakaża się, spożywając niedogotowane mięso bydlęce (tatar) zawierające wągry z żywymi larwami, które w przewodzie pokarmowym człowieka pod wpływem soków trawiennych tracą otoczki, przyczepiają się do ściany jelita i rozpoczynają dalszy rozwój aż do dorosłego osobnika.

- Tasiemiec uzbrojony jest najgroźniejszy spośród wszystkich tasiemców bytujących w organizmie człowieka. Osiąga on długość od 2 do 4 metrów i może mieć do 1000 członów. Główka jego poza czterema przyssawkami, ma jeszcze podwójny wieniec haczyków, którymi silnie przyczepia się do błony śluzowej jelita. Człowiek jest jedynym żywicielem ostatecznym tego tasiemca. Żywicielem pośrednim jest świnia lub dzik. Larwy uwolnione w żołądku człowieka z jaj mogą przeniknąć do naczyń krwionośnych i z prądem krwi dostać się do mózgu, gałek ocznych, wątroby lub mięśni.

- Tasiemiec karłowaty jest nieduży, ma 5 do 60 mm. Nie wymaga on żywiciela pośredniego, gdyż jego cały cykl życiowy odbywa się w organizmie człowieka. Pasożytuje również w jelicie cienkim. Cykl rozwoju tasiemca od wniknięcia jaja do powstania nowego pokolenia wydalającego jaja trwa cztery tygodnie. Jest groźny przez fakt iż przeważnie jest ich kilkadziesiąt sztuk równocześnie.

- Tasiemiec bąblowcowy zwany też jest wieńcogłowym. Podczas swojego rozwoju tworzy olbrzymie, niekiedy dochodzące do wielkości głowy dziecka i ważące kilku kilogramowe cysty, w obrębie których znajdują się tysiące larw przyszłych tasiemców. Żywicielem ostatecznym są zwierzęta mięsożerne (pies), a pośrednim owce, bydło, konie, świnie i człowiek. Długość jego wynosi od 3 do 8 mm. i składa się z główki, szyjki i trzech członów. Tylko w ostatnim członie znajdują się dojrzałe jajeczka. Człowiek zakaża się najczęściej drogą doustną, spożywając pokarmów bez umycia rąk po głaskaniu psa, na którego sierści zatrzymały się jajeczka. Wzrost osiadłej larwy, zwanej bąblowcem jest powolny, może trwać od kilku do kilkunastu lat.

- Bruzdogłowiec szeroki jest również pasożytem jelita cienkiego człowieka. Dochodzi do długości 15-20 metrów. Zbudowany jest z główki z podłużnymi bruzdami czepnymi po bokach, szyjki i z 3000 do 4000 członów. Od poprzednich tasiemców różni się tym, że dojrzałe jajeczka wydostają się z członów już w jelicie i wraz z kałem wydalane są na zewnątrz organizmu ludzkiego. Dla dalszego rozwoju muszą przeniknąć do wody, aby dostać się kolejno do dwóch żywicieli pośrednich (raczek oczlik - szczupak, okoń). Człowiek zaraża się przez spożycie zakażonej niedogotowanej, niedosmażonej lub niedowędzonej ryby. Larwy bruzdogłowca przekształcają się w dorosłe pasożyty w ciągu 5-6 tygodni i produkują po kilkaset tysięcy jaj dziennie.

Obleńce są to robaki obłe, bezkręgowce, wolno żyjące, jak i pasożytnicze. Ciało obleńców jest wydłużone, cylindryczne lub workowatego kształtu, okryte oskórkiem wchodzącym w skład wora skórno - mięśniowego stanowiącego zewnętrzną warstwę. U niektórych gatunków ciało pokryte jest rzęskami. Jelito przednie, środkowe oraz tylne tworzą przewód pokarmowy, zakończone odbytem. Układ nerwowy składa się ze zwoju mózgowego, zwanego też okołogardzielowym, oraz pni nerwowych. Układ wydalniczy jest różny u poszczególnych gatunków np. w postaci protonefrydiów, gruczołu wydalniczego, kanalików, bądź nie występuje w ogóle. Obleńce zamieszkują środowiska wilgotne lub wodne. Robaki te są rozdzielnopłciowe, rozmnażanie następuje na drodze płciowej. Do obleńców należy sześć gromad: wrotki, brzuchorzęski, ryjokrętki, nitnikowce, kolcogłowy oraz nicienie. Do najważniejszych należą: nicienie (80 000 gatunków) i wrotki
(1500 gatunków).
Nicienie mają kształt silnie wydłużony. W zależności od gatunku osiągają od 0, 2mm. do 1 metra długości. Ciało nicieni tworzy wór skórno - mięśniowy, wewnątrz którego znajduje się pierwotna jama ciała wypełniona płynem. Przewód pokarmowy składa się z otworu gębowego, gardzieli, jelita (komórki jego zawierają glikogen) i jelita tylnego. Układ wydalniczy tworzą dwa przewody posiadające wspólne ujście. Układ nerwowy składa się z dwóch ośrodków połączonych kilkoma pniami nerwowymi biegnącymi wzdłuż linii ciała. Posiadają gruczoły wydzielające lepką substancję, umożliwiającą im uczepienie się w danym miejscu. Nicienie są z reguły rozdzielnopłciowe, u licznych gatunków występuje dymorfizm płci (zróżnicowanie budowy osobników odmiennej płci). Większość nicieni jest jajorodna, a tylko nieliczne jajożyworodna. Przedstawicielami nicieni uważanych za pasożytów człowieka są: owsik ludzki, glista ludzka, włosień kręty, włosogłówka ludzka, tęgoryjec dwunastnicy, węgorek jelitowy.

- Owsik ludzki pasożytuje głównie w jelicie grubym, wyrostku robaczkowym oraz końcowym odcinku jelita cienkiego. Dorosłe osobniki wydostają się z kałem na zewnątrz żywiciela. Robaki te są widoczne jako niewielkie, ruszające się, o barwie szaro - białawej. Samce mają 3-5 mm. długości i 0, 1-0, 2 mm. grubości, samice 9-12 mm. długości i 0, 3-0, 5 mm. grubości. W przedniej części obłego ciała ma otwór gębowy z trzema kurczliwymi wargami, którymi przyczepia się do błony śluzowej jelita. Żywi się on wyssaną treścią oraz substancjami zawartymi w jelitach. Dojrzałe samice mają ok. 10 000 jajeczek. Wędrują one do odbytu i tam na skórze składają jajeczka, a same giną. Złożone jaja zawierają zarodek we wczesnym stadium rozwoju. Dopiero w ciągu 6-8 godzin przebywania na zewnątrz przewodu pokarmowego rozwój zarodka postępuje tak daleko, że powstała w nim larwa po wniknięciu - przeważnie drogą doustną - wędrując w górę jelita, może dać początek rozwojowi nowego osobnika.
Pełny cykl rozwoju owsika trwa 3-4 tygodnie. Inwazje pasożytnicze nie są pojedyncze ale mnogie, u jednego żywiciela mogą być tysiące owsików.

- Glista ludzka ma ciało walcowate o zwężonych końcach, zaopatrzone w otwór gębowy. Samce mierzą od 15 do 35 cm. samice zaś od 20 do 50 cm. długości. Pasożyt ten bytuje w jelicie cienkim człowieka przeważnie przyczepiony do błony śluzowej przewodu pokarmowego. Żywi się nabłonkiem niszczonej ściany jelita i substancjami zawartymi w treści jelitowej. Dojrzała samica składa 100 000 do 200 000 jaj na dobę. Wydalane są one z kałem na zewnątrz organizmu i rozprzestrzeniane w otaczającym człowieka środowisku. Wydostanie się jajeczka na zewnątrz umożliwia rozwój postaci larwalnej, gdyż może się ona rozwijać tylko w obecności tlenu, wilgoci i temp. 36 o C. Rozwój jajeczka przebiega początkowo w ziemi lub w wodzie (40 dni). Ze spożytych z wodą lub z produktami spożywczymi jajeczek przez człowieka, wydostają się z nich w jelicie cienkim larwy. Wędrują poprzez błonę śluzową do światła naczyń, następnie z prądem krwi poprzez wątrobę, pęcherzyki płucne, oskrzeliki i oskrzela przedostają się do jamy gardłowej, przełyku i żołądka, a stąd do miejsca ostatecznego bytowania
tj. do jelita cienkiego. W jelicie cienkim człowieka glista może przeżyć od 1 do 1, 5 roku. Dojrzałość płciową żeńskie osobniki glisty ludzkiej osiągają w ciągu 60-80 dni od zakażenia i wówczas rozpoczynają składanie jaj.

- Włosogłówka ludzka pasożytuje w jelicie grubym człowieka. Długość pasożyta waha się od 30 do 50 mm. Część przednia tych pasożytów jest nitkowata i nią właśnie dorosłe osobniki wnikają w błonę śluzową jelita ślepego lub grubego i stamtąd pobierają pożywienie. Dojrzałe włosogłówki żeński składają dziennie od 2000 do 5000 jajeczek, które wraz z kałem żywiciela wydostają się na zewnątrz. Rozwój ich przebiega w środowisku zewnętrznym. Po około 10 dniach w jajeczku rozwija się larwa. Po ponownym dostaniu się do przewodu pokarmowego człowieka larwa włosogłówki pozbywa się otoczki jajowej i wędruje do jelita grubego, w którym w ciągu 4-5 tygodni osiąga dojrzałość płciową. Bytuje on w większych grupach nawet do 1000 osobników.

- Włosień kręty wywołuje chorobę zwaną włośnicą lub trychinellozą. Pasożyt ten w postaci dorosłej występuje w jelicie, a w postaci larwalnej w mięśniach prążkowanych człowieka, zwierząt domowych i dzikich. Włosień jest nicieniem małym, długość samca wynosi 1, 4 do 1, 6 mm. , a samicy od 3 do 5 mm. Człowiek zaraża się nim poprzez spożycie zakażonego mięsa. Do organizmu człowieka dostaje się on w formie larwalnej. Soki żołądkowe rozpuszczają otoczkę, a oswobodzona larwa przedostaje się do jelita cienkiego i tam wnika do kosmków błony śluzowej, gdzie w ciągu 1-3 dni osiągają dojrzałość płciową.
Samce po zapłodnieniu giną, a samice wdrążają się w ścianę jelita, gdzie przebywają 7-8 tygodni, produkując w tym czasie od 1000 do 1500 larw. Nie składają jajeczek lecz rodzą od razu żywe larwy, które przenikają do naczyń chłonnych i krwionośnych organizmu człowieka. Następnie z prądem krwi lub chłonki roznoszone są one po całym ciele. Najczęściej można je spotkać w przeponie, mięśniach międzyżebrowych, języku, krtani, mięśniach grzbietu. W mięśniach larwy włośnia otorbiają się tworząc tzw. wągry. Larwy mogą przetrwać żywe nawet do 40 lat.

- Tęgoryjec dwunastnicy występuje bardzo rzadko i wywołuje chorobę zwaną ankylostomatozą. Pasożyt ten jest niewielki ok. 15 mm. długości. Samica składa do 10 000 jajeczek, z których rozwijają się larwy. Po 5-6 dniach życia w ziemi larwy te dostają się na skórę człowieka, do naczyń chłonnych i krwionośnych. Następnie z krwią wędrują do serca i narządu oddechowego po czym przez tchawicę i jamę ustną dostają się do przewodu pokarmowego. Robaki te przyczepiają się do błony śluzowej jelita, uszkadzając ją i powodując przewlekłe krwawienia. Żywią się krwią, jeden pasożyt wypija dziennie ok. 1 ml krwi. Jeżeli w organizmie człowieka przebywa kilka tysięcy osobników dochodzi wtedy do niedokrwistości.

- Węgorek jelitowy to nieduży triploidalny pasożyt jelita cienkiego. Pasożytują wyłącznie samice. Występuje on głównie w krajach tropikalnych.

Aby uniknąć zakażenia tymi wszystkimi pasożytami musimy rygorystycznie przestrzegać higieny osobistej, dokładnie myć warzywa i owoce przed spożyciem, nie jeść mięsa nie badanego, nie dogotowanego, nie dowędzonego lub surowego oraz należy unikać wody nie przegotowanej pochodzącej z nietypowego źródła.



Bibliografia:
„Zoologia dla techników leśnych”, wyd. II poprawione, Warszawa 1963, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne;
„Biologia 1” W. Lewiński, J. Prokop, G. Skirmuntt, J. Walkiewicz;
„Encyklopedia multimedialna PWN edycja 99”
Internet.