Agresja i przemoc

Relacje o przemocy wypełniają serwisy informacyjne całego świata. Jej ofiarą padają ludzie na wszystkich kontynentach, niezależnie od kultury, środowiska czy klimatu. Kroniki policyjne całego świata odnotowują nasilenie się częstotliwości występowania przemocy, oraz wzrost ilości przestępstw dokonanych z zastosowaniem przemocy. Z każdej strony pada pytanie: dlaczego tak się dzieje? Jakie są źródła przemocy? Poszukując odpowiedzi na te pytania należy poddać analizie dzieje ludzkości. Od początku są one przepełnione relacjami o aktach przemocy, a ich opisy zawarte są nie tylko w podręcznikach historii, ale również w literaturze, pieśniach czy w mitologii. Z całą pewnością XX wiek zapisze się w historii jako wiek gwałtów i przemocy. Niestety w kolejnym stuleciu nadal obserwowany jest powszechny wzrost przestępczości. Do przemocy nawołuje coraz więcej fanatycznych i fundamentalistycznych grup religijnych czy ideologicznych, dając jej moralne poparcie i aprobatę. Sądzić można, że problemy przemocy w społeczeństwie, mechanizmy jej powstawania i poszukiwanie sposobów jej ograniczania będą w XXI w. w dalszym ciągu aktualne.

1.1. Przemoc stanem frustracji

Przemoc ma swoje źródło w problemach i zmaganiach wewnętrznych człowieka, czyli może być spowodowana żalem, smutkiem, poczuciem krzywdy. Przemoc jest jednym z powszechnie spotykanych stanów frustracji. Według psycholog Anny Sowińskiej „frustracją nazywa się zmiany, jakie pojawiają się w działaniach człowieka pod wpływem zablokowania jego dążeń,” jako „bezpośredni efekt wystąpienia przeszkody, czyli przerwanie ciągu czynności ukierunkowanych na zrealizowanie celu (zaspokojenie potrzeby, rozwiązanie zadania)” . Natomiast Mietzel piesze, że „o frustracji mówi się wtedy, gdy człowiek stara się osiągnąć jakiś cel, lecz jego działania ukierunkowane na ten cel zostają zniweczone lub też osiągnięcie tego celu okazuje się niemożliwe” . A zatem frustracja to negatywne zmiany zachowania, które pojawiają się wówczas, gdy jednostka napotyka na trudności lub przeszkody, uniemożliwiające jej zrealizowanie swojego celu. Wszyscy doświadczają frustracji częściej lub rzadziej, ale w rzeczywistości trudno przeżyć bez niej chociażby kilka dni. Codziennie na ulicy można spotkać sfrustrowanych kierowców, którzy spiesząc się do pracy utknęli w porannym korku. Część z nich będzie się tylko irytować, trąbić, ale u niektórych może to wywołać zachowanie agresywne. Niektórzy badacze uważają, że agresja jest wskaźnikiem frustracji. Niemniej nie zawsze frustracja prowadzi do agresji.
Silne znaczenie w powstawaniu frustracji ma również tzw. deprawacja relatywna. Jest to „poczucie jednostki (albo grupy społecznej), że posiada mniej niż zasługuje lub mniej niż pozwolono jej oczekiwać, lub też mniej niż posiadają ludzie do niej podobni” . Wobec frustracji człowiek może przyjąć dwie różne postawy. Pierwsza z nich będzie miała charakter obronny, a druga zadaniowy, czyli frustracja nie tylko wyzwala u człowieka silne, ujemne emocje, ale również pobudza go do działania.

1.2. Zachowanie agresywne a natura agresji i czynniki ją wywołujące

Z całą pewnością agresja stanowi jeden z wielu sposobów reagowania na negatywne bodźce. Różne dziedziny nauki: psychologia, pedagogika, psychiatria, kryminologia itd. prezentują bardzo szeroką gamę zachowań agresywnych. „Psychologowie społeczni definiują działanie agresywne jako zamierzone zachowanie mające na celu spowodowanie cierpienia fizycznego lub psychicznego” . Z drugiej strony Mietzel uważa, że „o agresji można mówić wtedy, gdy człowiek (lub wiele osób) próbuje zaszkodzić albo rzeczywiście szkodzi drugiemu” . Dodaje do tego, „że jako agresywne określić można tylko takie zachowania, które pozwalają rozpoznać jawny zamiar zaszkodzenia innym” . Z tych dwóch definicji nasuwa się wniosek, że zachowaniem agresywnym jest zarówno przemoc fizyczna, jak i psychiczna a także, że agresją jest nie tylko spowodowanie czyjegoś cierpienia, ale również próba zaszkodzenia drugiej osobie. Jednocześnie, aby czyjeś zachowanie nazwać agresywnym, należy mieć pewność, że dana osoba miała zamiar komuś zaszkodzić. Można zaobserwować dwa rodzaje agresji: wrogą i instrumentalną. Agresja wroga jest działaniem agresywnym, które wynika z uczucia gniewu i ma na celu zadanie bólu. Natomiast agresja instrumentalna pomimo, że również w niej występuje zamierzenie wyrządzenia krzywdy innej osobie, służy jako środek do osiągnięcia innego celu niż ból.

Wielu psychologów, fizjologów, etologów czy filozofów zastanawiało się nad naturą agresji. Od wieków toczy się pomiędzy nimi spór o to, czy agresywność jest zjawiskiem wrodzonym, wyuczonym, czy też instynktownym.
Według Thomasa Hobbesa agresja jest zjawiskiem wrodzonym. W jednej ze swoich prac pt. „Lewiatan” uznał, iż człowiek w swojej naturze jest bestią, a nad jego naturalnym instynktem popychającym do agresji można zapanować jedynie poprzez zmuszenie go do przestrzegania prawa i porządku społecznego. W XX wieku pogląd Hobbsa rozwinął Zygmunt Freud. Jego zdaniem ludzie rodzą się z dwoma instynktami: życia (Eros) i śmierci (Thanatos). Według Freuda instynkt śmierci „działa w każdej żywej istocie, dążąc do jej zniszczenia i do sprowadzenia życia do stanu początkowego – materii nieożywionej” . Jeżeli nie uda się człowiekowi w jakiś sposób pozbyć tej energii, to będzie się ona kumulować i spowoduje chorobę. Uważał również, że społeczeństwo odgrywa bardzo ważną rolę w kontrolowaniu instynktu śmierci, gdyż pomaga w przekształceniu tej destrukcyjnej energii w zachowanie użyteczne lub przynajmniej możliwe do zaakceptowania.
Jan Jakub Rousseau był zwolennikiem teorii, która mówi, że agresja jest zjawiskiem wyuczonym. Stworzył on pojęcie ‘szlachetnego dzikusa’. Rousseau sugeruje, że ludzie w swojej naturze są łagodni i dobrzy, ale społeczeństwo poprzez swoje restrykcje wyzwala w nich wrogość i agresywność.
Natomiast brak jest rozstrzygających dowodów na to, czy agresja ma charter instynktowny, czy też nie. Według Berkowitza wrodzone wzorce ludzkiego zachowania są podatne na modyfikację oraz nieskończenie elastyczne. Ludzie mają skłonność do reagowania na prowokacyjne bodźce zaatakowaniem sprawcy. Jednakże ta skłonność nie zawsze musi znaleźć odzwierciedlenie w zewnętrznym działaniu, gdyż zależy ona od złożonego, wzajemnego oddziaływania pomiędzy wewnętrznymi tendencjami a różnymi reakcjami hamującymi oraz od szczególnego charakteru sytuacji społecznej.
Na podstawie powyższych teorii można wnioskować, że każdy człowiek jest zdolny do działań agresywnych. Agresja może być skutkiem frustracji, jeżeli wewnątrz człowieka powstanie gotowość do agresji. Taka gotowość bywa wywołana złością lub zdenerwowaniem, ale ważne są również bodźce wzrokowe w otoczeniu, które sygnalizują niebezpieczeństwo i pobudzają zachowanie agresywne. Takim bodźcem jest „przedmiot kojarzony potocznie z działaniami agresywnymi (np. rewolwer); sama jego obecność zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia aktów agresji” . Berkowitz, po swoim eksperymencie potwierdzającym powyższą tezę użył wręcz porównania, że to nie palec pociąga za spust, ale sam spust prowokuje ruch palca .
Agresję wywołuje nie tylko czyjeś zachowanie, ale również wiele innych czynników. Jednym z nich są procesy biologiczno – psychiczne. Kontrolę nad zachowaniem agresywnym zarówno zwierząt jak i człowieka sprawuje ciało migdałowate znajdujące się w rdzeniu kręgowym. Jego drżenie stymuluje zachowanie agresywne, natomiast w momencie zaniku drżenia ciałka – agresja znika. Skłonność do agresji wywołana drżeniem ciałka migdałowatego może zostać zmodyfikowana przez czynniki społeczne (np. przez to czy znajdujemy się w towarzystwie kogoś słabszego, niżej postawionego w hierarchii społecznej).
Duży wpływ na ludzką agresję ma testosteron. U kobiet i mężczyzn, którzy popełnili przestępstwa z użyciem siły, występuje wyższy poziom tego hormonu, niż u pozostałych. Stąd można wysnuć wniosek, że mężczyźni są bardziej agresywni niż kobiety, skoro ich testosteron jest na wyższym poziomie.
Ludzie bardzo często reagują agresją również na ból lub poczucie psychicznego dyskomfortu. Często zdarza się osobie narażonej na ogromny ból uderzyć w jakiś przedmiot. To samo dotyczy poczucia dyskomfortu – jeżeli człowiek czuje, że został „przyparty do muru”, może stać się agresywny.
Agresja ujawnia się również, jeżeli do poczucia dyskomfortu, długotrwałej frustracji dojdzie jeszcze jeden czynnik – ubóstwo. Przy czym ważny jest zarówno bezwzględny poziom ubóstwa, jak również pogorszenie się warunków życia. Kiedy człowiek znajduje się trwale w beznadziejnej sytuacji, łatwiej mu w niej żyć. Natomiast, jeśli co jakiś czas pojawia się, a potem znika choćby nikły promień nadziei – jego frustracja z istniejącego stanu staje się coraz większa i jeśli obejmuje większą grupę społeczeństwa, to może prowadzić do zamieszek lub rewolucji.
Kolejne czynniki wywołujące agresję to alkohol lub narkotyki. W momencie zażycia którejś z tych używek, człowiek przestaje w pełni panować nad swoim zachowaniem. Staje się odważniejszy, nie przestrzega panujących w jego otoczeniu norm i zasad. Nie jest to równoznaczne z tym, że po spożyciu alkoholu lub zażyciu narkotyków ludzie stają się od razu agresywni. To, czy człowiek zachowa się agresywnie czy też nie, zależy od jego predyspozycji psychicznej oraz od siły presji społecznej, na jaką jest wystawiony.
Nawet warunki pogodowe lub klimatyczne mogą mieć wpływ na zachowanie ludzkie. Jeżeli człowiek nie przyzwyczajony do wysokich temperatur przez dłuższy okres czasu będzie narażony na funkcjonowanie w upale, stanie się o wiele bardziej drażliwy, łatwiej będzie go wyprowadzić z równowagi. W czasie niepogody, gdy za oknem pada deszcz, jest szaro i ponuro, człowiek staje się przygnębiony i niezadowolony i to niezadowolenie może prowadzić do frustracji a w końcu do agresji.
Jednak wydaje się, że największe znaczenie mają warunki sytuacyjne. Jeżeli człowiek pozostaje anonimowy lub przebywa w tłumie, jego gotowość do agresji jest większa. Także w sytuacji, gdy ma on możliwość zepchnięcia odpowiedzialności na autorytety lub przełożonych, wzrasta skłonność do zachowań agresywnych, co potwierdził w swoim eksperymencie Stanley Milgram oraz Philip Zimbardo. Z ich eksperymentów można wysnuć wniosek, że bardzo wielu ludzi zrobi to, co karze im zrobić przełożony lub osoba uznana za autorytet, nie zwracając uwagi na cel nakazanego czynu oraz na własne przekonania.
Duże znaczenie mają również zmiany cywilizacyjne, które dotyczą przede wszystkim środowiska rodzinnego. Dziecko pojawia się w rodzinie, która nie jest już wielopokoleniowym rodem, ale często żyje w małym mieszkaniu w dużej, miejskiej aglomeracji. Rodzice dziecka pozostają sami z problemem jego wychowania, nie mając fizycznej pomocy ze strony starszych pokoleń, które nadal zajęte są pracą. W takiej sytuacji dziecko ma problemy z identyfikacją. Tzn. identyfikuje się jedynie z najbliższą rodziną, nie z całym rodem czy też społecznością. Takie niedobory w identyfikacji prowadzą do słabszego zespolenia z innymi, do powstania agresji wewnątrzgrupowej. Ta agresja charakteryzuje się tym, że jest nakierowana na członków tej samej grupy. I. Eibl-Eibesfeldt w swojej książce wskazuje na kilka elementów odpowiedzialnych za wzrost agresji wewnątrzgrupowej . Po pierwsze brak więzi emocjonalnych oraz zwiększona nieufność w stosunku do obcych ludzi, co powoduje, że hamulce agresji są znacznie słabsze. Po drugie rozwój technologiczny i rozwój poziomu kształcenia powodują zwiększony krytycyzm w stosunku do tradycji, kultury i autorytetów, co prowadzi do niepewności i konfliktu pokoleń. Po trzecie życie w przeludnionych aglomeracjach miejskich powoduje, że człowiek pozbawiony jest, tak ważnej dla jego spokoju ducha, przestrzeni, co wpływa na jego frustrację.
W dzisiejszych czasach jednym z najważniejszych zadań jest opanowanie agresji wewnątrzgrupowej. Z jednej strony bardzo ważny jest rozwój ekonomiczny miast, które powinny stać się głównymi ośrodkami pracy. Ludzie powinni po dniu pełnym pracy i stresów wracać do domów znajdujących się z dala od miejskiego zgiełku. Ważne jest również zapewnienie parków, skwerów czy ogrodów na terenie miast, w których ludzie mogliby odpocząć czy to po pracy, czy to wręcz w jej trakcie. Jednak najważniejsze wydaje się stwierdzenie, że wspólnota ludzka opiera się na miłości i zaufaniu, a jedno i drugie rozwija się w rodzinie. Dlatego najważniejsza jest rodzina i jej proces wychowania młodego człowieka, zaszczepienie mu miłości i zaufania do bliskich, które później młody człowiek przeniesie na społeczeństwo.
Bardzo często agresja jest swoistym wołaniem o pomoc. Osoba, która nie potrafi sobie sama poradzić ze swoimi problemami, chce za wszelką cenę zwrócić na siebie uwagę. Dotyczy to również całych grup społecznych, które czują się niezauważane. Ta agresja może przybierać różne formy - od demonstracji czy pikiety, aż do wojny.
Zdarza się, że agresja jest reakcją na wymierzoną karę za niewłaściwe zachowanie. Dorośli dając dziecku klapsa uważają, że jeśli dziecko otrzyma karę, to następnym razem ’dwa razy się zastanowi’. Okazuje się jednak, że surowa kara daje jedynie krótkotrwałe efekty. „Surowa lub restryktywna kara może być niezmiernie frustrująca” . Frustracja stymuluje zarówno do działania pozytywnego, czyli kara zastępuje agresję – co zapewne mają na celu osoby wymierzające karę – ale również możliwe jest, że wywoła ona jeszcze większą agresję.
Bardzo dużą rolę w wywoływaniu zachowania agresywnego przypisuje się także coraz większej ilości przemocy w środkach masowego przekazu.


Rys. 1 Przemoc w telewizji a agresja

Źródło: E. Aronson, T. Wilson, R. Akert, Psychologia społeczna. Serce i umysł, Poznań 1997, s. 513.

Obserwacje ludzi wskazują, że częsty ich kontakt z brutalnością na ekranach telewizorów lub w kinie, powoduje wzrost tolerancji na takie zachowanie w rzeczywistym życiu. Powstaje pytanie dlaczego? Według Aronsona to przede wszystkim przyzwolenie – „jeśli inni mogą to robić, to ja też mogę”. Następnie pisze on, że „oglądanie agresywnych działań może dostarczyć pomysłów, jak ujawnić własne agresywne odczucia” oraz „sprawia, że lepiej uświadamiamy sobie swoją złość i szybciej uruchamiamy działania agresywne” . Ostatnio zaobserwować można wzrost przemocy nie tylko w filmach, ale już w bajkach dla dzieci, czyli następuje zobojętnienie względem agresji coraz to młodszych pokoleń.

Albert Bandura stworzył jedną z najbardziej znanych teorii agresji – teorię społecznego uczenia się . Według niego zachowania agresywne kształtują się, gdy dziecko czuje przyzwolenie na zachowanie agresywne ze strony swoich opiekunów. Takie przyzwolenie może mieć charakter bezpośredni lub pośredni. Przyzwolenie o charakterze bezpośrednim pojawia się, gdy rodzice pochwalą dziecko za to, że np. wygrał szkolną bójkę. Natomiast przyzwolenie pośrednie polega na wyciąganiu wniosków z obserwacji. Przykładowo dziecko oglądając filmy i programy telewizyjne, w których agresywni bohaterowie są atrakcyjni i sympatyczni, uczy się, że agresja może być właściwym sposobem rozwiązywania problemów. Dodatkowo w swoich badaniach Bandura stwierdził, że dzieci uczą się agresji na dwóch poziomach. Pierwszym poziomem jest poznanie nowych technik agresji. Po drugie dziecko uczy się reakcji otoczenia na agresję. Jeśli dziecko dostrzeże korzyść płynącą z zachowania agresywnego, to zapamięta, że agresja pozwala na rozwiązanie kłopotliwej sytuacji, czyli teoria społecznego uczenia się znajduje zastosowanie w agresji instrumentalnej.

Ogromne znaczenie w pobudzaniu do zachowania agresywnego mają również uprzedzenia, zniewagi oraz drobne kłótnie. Kłótnie często zaczynają się od drobnostek, a mogą skończyć się ostrą wymianą zdań lub doprowadzić do bójki. Jeśli kłótni towarzyszy uprzedzenie do drugiej osoby, lub uczucie zniewagi – człowiek szybciej traci panowanie nad sobą.

Jeszcze jednym bardzo istotnym czynnikiem wpływającym na zachowanie agresywne jest tzw. kultura honoru, czyli „zespół norm społecznych, w którym centralne miejsce zajmuje pogląd, że ludzie (zwłaszcza mężczyźni) powinni bronić swojego honoru, nawet uciekając się do krwawego odwetu” . Przejawia się ona w konfliktach rodzinnych, sąsiedzkich, koleżeńskich itp.

Niestety znana jest również przyjemnościowa motywacja agresji. W każdym społeczeństwie są ludzie, którzy znajdują przyjemność w zniszczeniu czyjegoś mienia, pobiciu kogoś lub wyrządzeniu mu trwałej krzywdy. Wynika to z jego temperamentu i z chęci podniesienia poziomu adrenaliny. Dobrze, jeżeli przyjemnościowa motywacja zostanie nakierowana w stronę zamiłowania do brutalnych sportów (np. boks), jak również zwykłej rywalizacji. Udział w przeróżnych turniejach lub zawodach wywołuje u uczestników zwiększony poziom adrenaliny we krwi. Zawodnicy właśnie poprzez duży wysiłek fizyczny lub psychiczny wyładowują swoją agresję, odreagowują frustrację.

1.3. Definicje przemocy, rodzaje oraz czynniki jej sprzyjające

Agresja jest bardzo często utożsamiana z pojęciem przemocy. Natomiast J. Pospieszyl uważa, że „celem agresji jest zaszkodzenie ofiarze”, podczas gdy celem przemocy jest „wywarcie pewnego wpływu” na ofiarę, aby zmusić ją do postępowania zgodnie z wolą agresora.
Światowa Organizacja Zdrowia formułuje oddzielną definicję dla przemocy, zgodnie z którą przemoc to „celowe użycie siły fizycznej, zagrażające lub rzeczywiste, przeciwko sobie, komuś innemu lub przeciwko grupie lub społeczności, co powoduje lub jest prawdopodobne, że spowoduje zranienie, fizyczne uszkodzenie, śmierć, ból psychologiczny, zaburzenie rozwoju lub deprawację” . Przemoc dzieli się zatem na trzy kategorie: przemoc skierowana do siebie samego, czyli autoagresja, przemoc interpersonalna oraz przemoc grupowa.
Na autoagresję składa się zarówno zachowanie samobójcze, jak i samouszkodzenie, przy czym zachowanie samobójcze to nie tylko samobójstwo dokonane, ale również jego usiłowanie lub samo myślenie o nim.
Przemoc interpersonalną można podzielić ze względu na osoby, na które jest ukierunkowana. Pierwszą grupę osób stanowią najbliżsi: dzieci, partnerzy, osoby starsze. Druga grupa składa się z osób niespokrewnionych, często nieznanych. Przemoc skierowana do tej grupy ma miejsce poza domem (w pracy, w więzieniach, w wojsku, w placówkach opiekuńczych, w szkołach) i często jest to przemoc zarówno fizyczna jak i seksualna.
Natomiast przemoc grupowa występuje wtedy, gdy jest stosowana przez ludzi, którzy są członkami grupy i jest nakierowana na członków innej grupy. Z taką przemocą mamy do czynienia np. podczas walk pseudokibiców lub osiedlowych gangów, które rywalizują o władzę na określonym terenie.

Przemoc dzieli się nie tylko w zależności od tego, kto jest jej adresatem i sprawcą. Można rozróżnić następujące formy przemocy: bezpośrednią i pośrednią, fizyczną, psychiczną, strukturalną, wyrażającą się we wpływie negatywnym, posiadającą swój przedmiot (obiekt) lub nie oraz jawną i ukrytą .

Przemoc bezpośrednia, czyli osobowa, jest nakierowana prosto na osobę, która jest ofiarą. Obejmuje zarówno przemoc fizyczną, jak i psychiczną. Przemoc pośrednia jest zazwyczaj przemocą psychiczną, mającą na celu emocjonalne pogrążenie lub zniszczenie drugiego człowieka bez bezpośredniego ataku na niego. Narzędziami tej przemocy są np.: plotka, pomówienie, fałszywe zeznanie, użycie przemocy fizycznej wobec bliskich tej osoby, której agresor chce wyrządzić krzywdę.

Przemoc fizyczna to agresywne zachowanie skierowane przeciwko ciału ofiary, mogące prowadzić do bólu i fizycznych obrażeń. Przemoc ta może wystąpić w dwóch postaciach: czynnej i biernej. Forma czynna to poszturchiwania, szczypanie, popychanie i odpychanie, potrząsanie, ściskanie, szarpanie, gryzienie, kopanie, bicie przedmiotami oraz użycie broni. Natomiast forma bierna przejawia się w zakazach mówienia, chodzenia, załatwiania potrzeb fizjologicznych lub w zamknięciu w areszcie domowym.
W przemocy fizycznej występują różne stadia przemocy od tej najbardziej skrajnej, w której człowieka traktuje się jak rzecz i dąży się do jego zniszczenia, aż do przemocy fizycznej, w której występuje coraz więcej elementów natury psychologicznej pomiędzy stosującym przemoc i jego ofiarą .

Przemoc psychiczna to zazwyczaj przemoc werbalna, która wywołuje emocjonalny ból lub cierpienie, co często wynika z poczucia poniżenia i zagrożenia. W codziennym życiu spotyka się przemoc psychiczną stosowaną przez jednych ludzi w stosunku do innych. Wydaje się wręcz, że niektórzy ludzie posiadają większy ładunek tej energii psychicznej w porównaniu do pozostałych. Ci, którzy mają mniejszy ładunek ulegają, ponieważ pojawia się u nich lęk, poczucie winy lub inne stany psychiczne powodujące uległość .

Przemoc strukturalna polega na przemocy wywieranej przez niesprawiedliwe struktury społeczne .
Przemoc wyrażająca się we wpływie negatywnym z reguły powstaje w wyniku społecznego uczenia się. Dziecko wychowywane w atmosferze przemocy częściej sięga po nią w sytuacji zagrożenia lub jeśli chce rozwiązać problem bądź osiągnąć określony cel. Jeżeli w danym społeczeństwie, najbliższym środowisku lub w rodzinie istnieje prawne i moralne zezwolenie na przemoc, człowiek wyzbywa się wówczas hamulców i przemoc staje się jego podstawowym narzędziem w dążeniu do celu.

Czasem przemoc powstaje bez żadnego konkretnego powodu. Wystarczy, że ktoś znajduje przyjemność w zadawaniu bólu, zarówno fizycznego jak i emocjonalnego. Wówczas nie potrzebuje on przedmiotu, na którym mu zależy i który chce zdobyć za wszelką cenę. Jeśli jednak przemoc pojawia się z powodu jakiegoś przedmiotu (np. pieniądze w banku), to wówczas oznacza to, że przemoc jest środkiem w drodze do realizacji celu (np. napad na bank, aby ukraść pieniądze).

Przemoc jawna to przemoc grupowa lub interpersonalna, ale nakierowana na osoby obce. Ofiary przemocy zgłaszają się na policję, dlatego dostępne są dane o jej skutkach.

Natomiast z przemocą ukrytą można się spotkać przede wszystkim w domu. Często akty przemocy rodzinnej nie są rejestrowane i nie są zgłaszane do odpowiednich służb i instytucji.

Przemoc, tak jak agresja, potrzebuje pewnych czynników, które ją wywołują. W rozróżnieniu czynników, które mają wpływ na zachowanie i zwiększają ryzyko popełnienia przemocy lub bycia jej ofiarą, pomaga tzw. model ekologiczny , w którym czynniki zostały podzielone na cztery grupy: indywidualne, relacyjne, społeczne i socjologiczne.

Czynniki indywidualne są nieodzownie związane z jednostką. Są to czynniki biologiczne, związane z historią życia danej osoby, czynniki demograficzne, czyli wiek, edukacja, dochody, oraz czynniki psychologiczne, osobowościowe nieprawidłowości i indywidualna historia zachowań agresywnych lub doświadczania nadużyć.

Czynniki relacyjne dotyczą związków i relacji danej osoby z członkami rodziny, przyjaciółmi, partnerami. Relacje z tymi osobami, ich jakość lub rodzaj mogą zwiększać lub zmniejszać ryzyko bycia ofiarą lub sprawcą przemocy.

Do czynników społecznych należą te, które pozwalają na pojawienie się relacji społecznych np. szkoła, sąsiedztwo i miejsce pracy. Pewne cechy warunków i relacji społecznych mogą zwiększać ryzyko wystąpienia przemocy.

Do czynników socjologicznych zalicza się takie, które tworzą klimat do powstawania przemocy, (np. dostępność broni, normy kulturowe i społeczne) oraz czynniki związane ze zdrowiem, polityką ekonomiczną, społeczną i edukacyjną państwa.

Założeniem modelu ekologicznego jest to, że każda z grup czynników jest ściśle związana z pozostałymi i oddziaływują one na siebie wzajemnie. Model ekologiczny sugeruje, że przeciwdziałanie przemocy powinno się odbywać na kilku poziomach. Po pierwsze należy zlokalizować indywidualne czynniki ryzyka wystąpienia przemocy i spowodować zmianę ryzykownych zachowań. Po drugie należy wpływać na relacje interpersonalne, tworzyć zdrowe środowiska rodzinne oraz profesjonalnie pomagać i wspierać rodziny dysfunkcyjne. Przemoc powstaje jako skutek interakcji wielu czynników: biologicznych, społecznych, kulturowych, ekonomicznych i politycznych. Niezbędne jest monitorowanie miejsc publicznych i lokalizowanie problemów prowadzących do używania przemocy. Ważna jest także znajomość nierówności międzyludzkich, czynników kulturowych, społecznych i ekonomicznych oraz dążenie do zmiany nastawienia kulturowego i panujących zwyczajów w danej grupie.

1.4. Patologizacja więzi międzyludzkich

Przemoc bardzo często jest obrazem patologizacji więzi międzyludzkich. Należy zaznaczyć, że więzi międzyludzkie z reguły utożsamia się z więziami emocjonalnymi. Oznacza to, że zawsze istnieją emocje do określonego obiektu, z którym łączą daną osobę więzi i że obiekt ten może działać jako czynnik aktywizujący emocje. Z tego powodu na ową patologizację należy patrzeć w kontekście tła społecznego. Wyróżnia się dwie kategorie grup, wewnątrz których dochodzi do rozwoju i patologizacji więzi międzyludzkich: grupy interakcyjne i nieinterakcyjne. Grupy interakcyjne to małe zespoły ludzi znających się i kontaktujących się ze sobą w sposób bezpośredni. Wyróżnia się w tutaj grupy formalne i nieformalne, grupy o charakterze mieszanym (np. rodzina) oraz grupy dwuosobowe (np. małżeństwo). Grupy nieinterakcyjne obejmują szerokie zbiorowości ludzi nie znających się nawzajem, co jest spowodowane liczebnym i szerokim terytorialnym zakresem grupy. W tych grupach jednostka identyfikuje się ze swoją zbiorowością poprzez działania i przeżycia skupione wokół wspólnych symboli i wartości.
Zarówno w grupach interakcyjnych jak i nieinterakcyjnych można mieć do czynienia z patologią więzi międzyludzkich. Wiąże się ona przede wszystkim z zaburzeniami występującymi u większej liczby osób i powstałymi w sferze postaw. Rozróżnia się tu dwie postawy: altruistyczną, czyli sprzyjającą pozytywnemu i harmonijnemu kształtowaniu się więzi międzyludzkich, oraz egoistyczną, która może wiązać się z patologizacją tych więzi. Na postawę altruistyczną składa się kilka, bardzo szczegółowych postaw, a mianowicie: postawa poszanowania czyjejś godności, poszanowania zdrowia i życia, tolerancji, współodczuwania i opiekuńczości, poszanowania własności, uczciwości oraz poszanowania autonomii jednostki. Jeśli chodzi o postawę egoistyczną to pociąga ona za sobą działania mające na celu zaspokojenie potrzeb danej jednostki oraz realizowanie jej celów kosztem innych. Do patologizacji więzi pomiędzy dwoma osobami dochodzi wtedy, gdy jedna z tych osób reprezentuje sobą postawę egoistyczną.

Generalnie można wyróżnić dwie postacie patologizacji więzi: postawę unikającą, wyrażającą się w utrzymaniu dystansu wobec drugiej osoby, oraz postawę odtrącającą, w której zaburzenia mają charakter przemocy słownej lub fizycznej. Obie te postawy przejawiają się w dwóch sposobach traktowania innego człowieka: traktowaniu reifikującym oraz traktowaniu wrogim.

Traktowanie reifikujące (urzeczowiające) polega na tym, że w „motywacji podmiotu inny człowiek bądź inni ludzie pełnią funkcję podobną do funkcji rzeczy materialnej” . Oznaczy to, że takie zachowanie traktuje drugiego człowieka jak rzecz i nie bierze pod uwagę jego ludzkich przeżyć. Takie zachowanie sprzyja postępowaniu w sposób instrumentalny z innymi ludźmi. Stają się oni wówczas tylko środkiem do realizacji celów, co określa się mianem dehumanizacji kontaktów międzyludzkich. Relacje zdehumanizowane są obiektywne, analityczne i pozbawione emocji. Dehumanizacja może być narzucona społecznie, stosowana w samoobronie, stosowana rozmyślnie dla autogratyfikacji albo jako środek konieczny do osiągnięcia celu.
Traktowanie reifikujące wywołuje nie tylko przemoc i dehumanizację stosunków międzyludzkich, ale sprzyja także występowaniu zachowań o charakterze manipulacyjnym. Charakterystyczną cechą takich zachowań jest stwarzanie dla manipulowanej osoby takich warunków zewnętrznych, które determinowałyby jej zachowanie. W psychologii taka manipulacja nosi nazwę machiawelizmu. Charakteryzuje się on względnym brakiem uczuć w relacjach interpersonalnych, nieprzywiązywaniem wagi do przyjętych zasad i norm moralnych oraz niewielkim poziomem pryncypalizmu. Człowiek jest gotowy do posługiwania się kłamstwem, oszustwem, podstępem czy pochlebstwem, aby tylko osiągnąć zamierzony cel. Można zaryzykować stwierdzenie, że tendencje mechiawelistyczne są obecne u wszystkich ludzi. Za to, czy się rozwiną czy też nie, odpowiedzialny jest sposób organizacji społecznej, który może premiować albo zwalczać zachowania manipulacyjne w relacjach międzyludzkich.

Jeżeli chodzi o traktowanie wrogie, to polega ono na tym, że postawa agresora wobec ludzi jest zdecydowanie wroga. Wrogie działanie wobec człowieka polega na świadomym niszczeniu elementów życia tego człowieka lub na jego poniżeniu. Efektem tego działania jest zdominowanie tej osoby. Z tym zachowaniem wiąże się nieodzowne uczucie nienawiści, któremu może towarzyszyć zawiść, gdy osoba zachowująca się wrogo wykazuje poczucie niższości wobec jednostki, lub uczucie pychy, jeśli osoba ta wykazuje poczucie wyższości.
Zaburzenia w relacjach międzyludzkich mogą być również wywołane przez takie zjawiska jak nietolerancja i niesprawiedliwość. Nietolerancja łączy się z uprzedzeniem, a tym dwóm zjawiskom towarzyszy zazwyczaj dyskryminacja.
Więzi międzyludzkie stanowią zatem bardzo ważny elementy w przeciwdziałaniu pojawienia się przemocy. Jeżeli na poziomie grup interaktywnych wśród ich członków dominować będzie postawa egoistyczna – powszechna będzie agresja i przemoc. Jeśli zaś rozwinie się postawa altruistyczna, łatwiej będzie zapobiec postawom unikających, odtrącających lub zdehumanizowanych.

1.5. Zapobieganie przemocy

W modelu ekologicznym zawarte są również wskazówki dotyczące zapobiegania przemocy . W zależności od tego, czy prewencja dotyczy czasu przed pojawieniem się przemocy, jest stosowana zaraz po jej zaistnieniu czy długoterminowo, prewencję rozpatruje się na trzech poziomach. Prewencja pierwszego stopnia to wszystkie działania, które dążą do przeciwdziałania przemocy zanim się ona pojawi. Prewencja drugiego stopnia skupia się na natychmiastowej reakcji na przemoc. Natomiast prewencja trzeciego stopnia skupia się na długotrwałym procesie idącym w ślad za aktami przemocy.

Istnieje jeszcze jedno podejście do zagadnienia prewencji, które skupia się na grupach docelowych. To podejście dzieli prewencję i interwencję na działania uniwersalne, selektywne i konkretne.
Działania uniwersalne dotyczą całej populacji i polegają na programach prewencyjnych w szkołach lub kampaniach medialnych itp. Działania selektywne są skierowane do osób i grup podwyższonego ryzyka, gdzie występuje w tym samym czasie kilka czynników sprzyjających powstawaniu przemocy. Są to takie działania, jak np. programy psychoedukacyjne dla rodziców samotnych, rodziców żyjących w ubóstwie.
Z kolei działania konkretne są skierowane prosto do osób, które są sprawcami przemocy i polegają przede wszystkim na bezpośredniej interwencji wobec tych osób.

Na podstawie tych dwóch podejść do prewencji można założyć, że program prewencyjny powinien być realizowany na czterech poziomach: indywidualnym, związków interpersonalnych, społeczności lokalnych i całego społeczeństwa. Prewencja na poszczególnych poziomach musi współpracować z wieloma sektorami i być realizowane na szeroką skalę: zarówno w szkole, miejscach pracy, innych instytucjach, jak i przez cały system sprawiedliwości.

Prewencja na poziomie indywidualnym skupia się na dwóch kwestiach. Pierwsza polega na promowaniu zdrowych postaw i zachowań u dzieci i młodzieży w celu ochrony ich przed byciem ofiarą przemocy lub wręcz agresorem. Natomiast druga polega na dążeniu do zmiany postaw i zachowań u tych osób, które już doświadczyły albo stosowały przemoc. Na tym poziomie istnieją cztery programy prewencyjne: edukacyjne, rozwijające funkcjonowanie społeczne, terapeutyczne i naprawcze. Program edukacyjny jest skierowany do młodzieży i ma na celu namówienie jej do kończenia szkół średnich lub przynajmniej kursów zawodowych. Zalicza się tu również program informujący o skutkach nadużywania narkotyków. Programy rozwijające funkcjonowanie społeczne dążą do wzmocnienia więzi społecznych poprzez rozwijanie u dzieci i młodzieży umiejętności społecznych, pomoc w radzeniu sobie ze złością i rozwiązywaniem konfliktów oraz wzmacnianie wartości moralnych. Programy terapeutyczne to przede wszystkim poradnictwo dla osób dotkniętych przemocą, osób podatnych na autoagresję, za pośrednictwem różnych grup wsparcia oraz terapii behawioralnej dla osób cierpiących na depresję i inne choroby psychiczne mogące prowadzić do autodestrukcji. Programy naprawcze polegają na farmakologicznym leczeniu osób cierpiących na choroby psychiczne oraz na prowadzeniu zajęć grupowych mających na celu nauczenie uczestników kontrolowania złości i podejmowania odpowiedzialności za własne czyny.

Drugi poziom – prewencja na poziomie związków interpersonalnych – koncentruje się na wpływie relacji ofiary i sprawcy na ludzi, z którymi te osoby pozostają w interakcji. Duże znaczenie mają tutaj konflikty małżeńskie, brak dyscypliny i nadzoru nad dziećmi oraz inne negatywne zjawiska. Na tym poziomie występuje pięć typów oddziaływań interpersonalnych, które mają przeciwdziałać przemocy: trening dla rodziców, programy mentorskie, terapia rodzin, interwencje i wizyty domowe oraz trening umiejętności interpersonalnych. Treningi dla rodziców mają na celu wzmocnienie więzi emocjonalnych łączących dzieci z rodzicami. Treningi te zachęcają rodziców do stosowania konsekwencji jako metody wychowawczej, pomagają w kontrolowaniu swoich zachowań w stosunku do dzieci. Programy mentorskie polegają na tym, że osoba spoza rodziny konkretnego młodego człowieka podejmuje się opieki nad nim. Staje się ona modelem właściwych postaw i zachowań dla swojego podopiecznego, który jest szczególnie narażony na rozwój zachowań antyspołecznych. Terapia rodzin ma na celu poprawę komunikacji i interakcji w rodzinie oraz udzielenie pomocy w rozwiązywaniu sytuacji problemowych. W interwencjach i wizytach domowych kluczową rolę odgrywają pielęgniarki środowiskowe lub inni profesjonaliści. Te interwencje i wizyty domowe są skierowane do rodzin wymagających wsparcia i przewodnictwa w procesie wychowania dzieci, szczególnie tam, gdzie istnieje duże prawdopodobieństwo wystąpienia przemocy. Taka interwencja polega na udzielaniu porad oraz informowaniu o źródłach przemocy. Podczas treningu umiejętności interpersonalnych tworzy się grupy mieszane, tzn. składające się zarówno z kobiet jak i mężczyzn, które pod opieką trenera rozmawiają o przemocy oraz o problemach dotyczących interakcji przedstawicieli obu płci.

Na poziomie społeczności lokalnych występuje kilka celów w zakresie prewencji przeciwko przemocy, takich jak zwiększenie świadomości i wiedzy na temat przemocy, organizowanie lokalnych debat, stymulowanie i programowanie akcji społecznych, określenie przyczyn przemocy w środowisku lokalnym oraz zapewnienie bazy organizacji oraz placówek pomocy i wsparcia dla ofiar. W ramach tej prewencji podejmowane są następujące działania: kampanie edukacyjne, modyfikacje i usprawnienia w środowisku miejskim i naturalnym, zajęcia dodatkowe dla młodzieży, szkolenie policji, służby zdrowia i instytucji edukacyjnych, polityka społeczna nastawiona na partnerstwo pomiędzy policją a różnymi grupami społecznymi, specyficzne programy dla organizacji i instytucji mające na celu zmianę środowiska instytucjonalnego oraz skoordynowanie działania społecznego, które aktywizuje wiele sektorów i instytucji jednocześnie w celu poprawienia np. systemu pomocy dla ofiar przemocy. Kampanie edukacyjne mają na celu dotarcie do całego społeczeństwa lub do pewnych grup odbiorców poprzez media. Modyfikacje i usprawnienia w środowisku miejskim i naturalnym dążą do odpowiedniego oświetlenia ulic, tworzenia bezpiecznych dróg do szkoły. Zajęcia dodatkowe dla młodzieży to aktywizujące i rozwijające młodych ludzi zajęcia sportowe, teatralne, plastyczne i muzyczne. Celem szkolenia policji, służby zdrowia i instytucji edukacyjnych powinno być ćwiczenie i usprawnianie umiejętności rozpoznawania przemocy oraz reagowania na nią.
Na tym poziomie bardzo ważna jest wymiana informacji pomiędzy różnymi instytucjami, organizacjami i służbami społecznymi np. urzędnikami miejskimi, pracownikami pomocy społecznej, szkół, policji, służby zdrowia itp. Ważne jest, aby powyższe resorty potrafiły ze sobą współpracować w tworzeniu programów przeciwdziałania przemocy.

Działania na poziomie całego społeczeństwa skupiają się na czynnikach kulturowych, socjalnych oraz ekonomicznych i polegają na poprawkach legislacyjnych oraz na usprawnianiu funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości, na działaniach międzynarodowych (konwencje i akty prawne zmierzające do przeciwdziałania przemocy), na zmianach polityki (zmierzających do redukowania ubóstwa, nierówności społecznych i poprawy sytuacji rodziny jako podstawowej jednostki społecznej), na wysiłkach zmierzających do zmiany norm kulturowych (szczególnie pod względem przekonań rasistowskich czy dyskryminacji płci) oraz na wdrażaniu programów rozbrajających i demobilizujących (zwłaszcza w krajach, które doświadczyły konfliktów zbrojnych). Poprawki legislacyjne polegają przede wszystkim na wprowadzaniu w prawie zmian dotyczących kar wobec sprawcy przemocy w stosunku do dzieci, partnerów i osób starszych. Wprowadza się również obowiązek zawiadamiania policji i wymiaru sprawiedliwości o przypadkach przemocy oraz wypracowaniu procedur postępowania w sytuacji stwierdzenia przemocy.
Sam człowiek także ma szansę redukcji swoich agresywnych zachowań, przemocy. Od najmłodszych lat uczy się panować nad swoim zachowaniem, redukować zachowanie niepożądane. Pomaga w tym przede wszystkim społeczeństwo wyznaczając ramy i normy ludzkiego zachowania. Dużą rolę odgrywa w tym społeczny dystans pomiędzy ludźmi. Chodzi tutaj nie tylko o oddalenie w przestrzeni, ale przede wszystkim o oddalenie pod względem społeczno – emocjonalnym. Osoba, która lepiej rozumie drugiego człowieka, jest w stanie postawić się w jego sytuacji, rozumie i rozpoznaje jego uczucia i potrafi na nie odpowiednio zareagować. Dzięki empatii nie jest ona skłonna do agresywnego zachowania.

Śmiech jest równie ważnym czynnikiem hamującym zachowanie agresywne. Powoduje on stan rozweselenia, czyli taki stan emocjonalny, którego nie można pogodzić z przemocą.
Człowiek wcale nie musi używać przemocy, zachowywać się agresywnie, ponieważ jeśli tylko leży to w jego interesie, potrafi stłumić w sobie takie zachowanie.
Na ograniczeniu przemocy powinno zatem zależeć zarówno państwu i reprezentującym go instytucjom, jak i wszystkim, żyjącym w tym kraju i w określonej społeczności lokalnej. Wzrost gospodarczy Polski jest jedyną szansą na zmniejszenie bezrobocia, a w konsekwencji ograniczenia ubóstwa i zmniejszenia panującej w społeczeństwie frustracji, apatii oraz zniechęcenia. Bogatsze państwo, to również większe środki przeznaczone na edukację, a w konsekwencji dążenie młodych ludzi do rozwoju i osiągania coraz wyższego poziomu wykształcenia oraz doskonalenia zawodowego. Wraz ze zdobywaniem wykształcenia rozwija się kultura całego społeczeństwa, a więc również indywidualne panowanie nad swoimi emocjami, złością oraz ponoszenie odpowiedzialności za swoje czyny. Koniecznym jest również, aby nikt nie był obojętny na akty przemocy mające miejsce w jego otoczeniu, ponieważ „przemoc karmi się milczeniem” i jeśli nikt nie zareaguje, to przemoc pozostanie bezkarna.