Proces kształtowania granic Rzeczpospolitej po I wojnie światowej

W 1795r. dokonano III rozbioru Polski. Rzeczpospolita zniknęła wówczas z map Europy i świata. Przez 123 lata Polacy podejmowali liczne próby odzyskania niepodległości, jednak bez skutku. Starali się odzyskać swoją Ojczyznę zbrojnie, czego przykładem są powstania zorganizowane przez Polaków. Zrywy te nie były jednak przygotowane na tyle dobrze, aby mogły odnieść sukces, więc kończyły się klęską. Polacy próbowali odzyskać niepodległość również inną drogą, mianowicie przez wprowadzenie w życie pracy u podstaw i pracy organicznej. Dopiero I wojna światowa dała Polakom szansę, jakiej nie mieli nigdy przedtem. Jedyną wówczas możliwością odzyskania pełnej niepodległości było wykorzystanie sytuacji,
w której państwa zaborcze wystąpiłyby przeciwko sobie. Idealna okazja nastała w momencie wybuchu wojny Państw Centralnych ? II Rzeszy
i Cesarstwa Austro ? Węgierskiego z jednej, a Rosją carską z drugiej strony.
Przez pierwsze lata wojny sprawa polska na arenie międzynarodowej nie istniała. Dostrzeżono ją dopiero w sytuacji przeciągania się walk i coraz dotkliwszych braków w armiach po obu stronach konfliktu. Pierwszy poważniejszy krok wykonali władcy państw Centralnych. Akt Dwu Cesarzy
z dnia 5 listopada 1916 roku nadał polskiemu dążeniu do niepodległości charakter międzynarodowy. Zakładał on powstanie Królestwa Polskiego
w granicach zaboru rosyjskiego z drobnymi korektami na korzyść Austro
? Węgier i Niemiec. Nie miało jednak to być państwo całkowicie niepodległe, czego dowodem jest między innymi uzależnienie polityki zagranicznej Królestwa od Państw Centralnych. W rezultacie Aktu 5 listopada 14 I 1917 roku powstała w Warszawie Tymczasowa Rada Stanu z Wincentym Niemojowskim na czele, Komisją Wojskową miał kierować Józef Piłsudski.
Na reakcję Rosjan nie trzeba było długo czekać, bo już 25 grudnia 1916 roku car Mikołaj II wysunął propozycję utworzenia państwa polskiego połączonego z Rosją unią personalną. Zyskała ona jednak mniejsze poparcie, gdyż już kilka tygodni później straciła na znaczeniu przez wybuch rewolucji lutowej, w wyniku której car abdykował. Nowe ośrodki władzy rosyjskiej nadal podtrzymywały decyzję w sprawie Polski, lecz sytuacja wewnątrz Rosji i na froncie uniemożliwiała realizację prorosyjskiej opcji stworzenia niepodległej Rzeczpospolitej. Odpowiedź ze strony Ententy nadeszła również błyskawicznie. Już w grudniu 1916r. w parlamencie Włoch, postawiono wniosek w sprawie ?wskrzeszenia? Polski. W dniu 22 I 1917r. prezydent USA Woodrow Th. Wilson stwierdził, że w wyniku wojny powinna odrodzić się ?zjednoczona, niepodległa i samoistna Polska?. Oświadczenie to stało się jeszcze ważniejsze, gdy w kwietniu 1917 roku Stany Zjednoczone przystąpiły do wojny po stronie Ententy.
Do I Wojny Światowej istniały dwie główne koncepcje wytyczenia granic odradzającej się Rzeczpospolitej. Pierwsza z nich, koncepcja inkorporacyjna autorstwa Romana Dmowskiego zakładała utworzenie Polski na terenach, gdzie większość etniczną stanowili Polacy. Terytorialnie wyglądało to tak, że wschodnią granicę miały wyznaczać rzeki Zbrucz
i Dźwina, Litwa zostałaby częścią autonomiczną nowego państwa,
do którego przyłączono by również Prusy Wschodnie, Pomorze Gdańskie, Wielkopolskę, Górny Śląsk oraz Śląsk Cieszyński. Drugą koncepcję stworzył L. Wasilewski, a jedynie jej popularyzatorem był Józef Piłsudski. Wedle tej idei miała powstać federacja Polski z nowo powstałymi Litwą
i Ukrainą, które stanowiłyby barierę pomiędzy Rosją a państwem polskim.
Mimo kapitulacji na froncie zachodnim w XI 1918r. Niemcy nie zamierzały ustępować z Wielkopolski, Pomorza i Górnego Śląska. W dniach 3-5 XII 1918 roku obradował Sejm dzielnicowy zaboru pruskiego, który postanowił, że należy poczekać na werdykt konferencji pokojowej
z Niemcami. Gdy 26 XII do Poznania przybył Ignacy Paderewski, grupy żołnierzy niemieckich zaczęły atakować ludność polską i znieważać flagi polskie oraz alianckie. Reakcja polska zamieniła się w powstanie przeciwko Niemcom. Tam, gdzie Polacy dysponowali liczebną przewagą, usunięcie władz niemieckich odbyło się bez większych starć, natomiast ciężkie walki rozgorzały w Chodzieży, Inowrocławiu i Nakle. W dniu 8 I 1919r. Naczelna Rada Ludowa przejęła władzę na wyzwolonym obszarze. Wojskami powstańczymi dowodził mjr Stanisław Taczak, a od 16 I 1919r. gen. Józef Dowbor-Muśnicki. W połowie stycznia Niemcy zgromadzili większe siły
i przystąpili do kontrofensywy w Bydgoszczy i z rejonu Dolnego Śląska. Komisariat NRL podjął akcję dyplomatyczną za pośrednictwem Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu. Akcja ta doprowadziła do zawieszenia broni. Obszar wyzwolony znalazł się pod kontrolą NRL, jednak o jego losie rozstrzygnąć miała konferencja pokojowa.
Po zakończeniu wojny, na konferencji paryskiej główne mocarstwa
z obozu zwycięzców przedstawiły swoje propozycje, co do ?wskrzeszenia? Polski. Francja, wyraźnie antyniemiecka opowiedziała się za przyznaniem Wielkopolski, Pomorza i Górnego Śląska Polsce, natomiast nie zajęła stanowiska w sprawie granicy wschodniej. Prezydent USA Wilson stwierdził, że wschodnią granice powinno wyznaczać kryterium etniczne. Najbardziej niekorzystną opcję wobec nowych granic Polski forsowała Wielka Brytania, broniąca interesów niemieckich oraz dążąc do utworzenia Wolnego Miasta Gdańska. Powołano Komisję do Spraw Polski. Przedstawiła ona inną koncepcję granic: na zachodzie preferowano ideę Dmowskiego, natomiast wschodnie rubieże Rzeczpospolitej miały wyznaczać tereny, gdzie kończyło się panowanie Polaków jako większości etnicznej.
Ten pomysł został jednak odrzucony z powodu weta Wielkiej Brytanii.
Przekreślając lokalne porozumienie o linii demarkacyjnej, podpisane w listopadzie 1918r. przez polską Radę Narodową i czeski Narodn Vbor, 23 I 1919r. wojska czeskie weszły na Śląsk Cieszyński zajmując cały obszar dawnego Księstwa Cieszyńskiego aż po Wisłę. Ponieważ większość sił polskich skupiona była na wschodzie, obrona polska wypadła bardzo słabo. Na skutek mediacji zachodnich, 3 II ratyfikowano w Paryżu porozumienie o wytyczeniu nowej linii demarkacyjnej, dzielącej sporny obszar do momentu przeprowadzenia plebiscytu, przy czym po stronie czeskiej pozostały części powiatów cieszyńskiego i frasztyckiego
z przewagą ludności polskiej. W tym samym czasie od początku 1919r. trwały walki polsko-ukraińskie o Galicję Wschodnią. W rejonie Rawy Ruskiej około 20 tys. polskich żołnierzy walczyło z armią Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, podczas gdy na Wołyniu naprzeciw oddziałów gen. Rydza-Śmigłego stały dywizje Ukraińskiej Republiki Ludowej, które zostały szybko wyparte przez Polaków za linię Włodzimierz-Kowel z powodu bolszewickiej ofensywy ze wschodu.
Coraz większym zagrożeniem stawała się Rosja Radziecka, gdy z chwilą wypowiedzenia traktatu brzeskiego rozpoczęła parcie na zachód. Doprowadziło to do upadku narodowego rządu białoruskiego oraz
do wycofania Litwinów z Wilna. Dnia 1 I 1919r. bolszewicy proklamowali
w Mińsku Białoruską Socjalistyczną Republikę Rad, a po zdobyciu Wilna władze bolszewickie na Litwie i Białorusi połączyły się tworząc Litewsko
-Białoruską SSR. W lutym 1919 roku polskie siły pod dowództwem gen. Szeptyckiego podjęły kontrofensywę. W marcu zdobyto Pińsk, a 19 IV wkroczono do Wilna. Rada najwyższa konferencji pokojowej w Paryżu zatwierdziła projekt rozgraniczenia Polski i Litwy według linii Focha (Grodno-Wilno-Dyneburg), dzielącej Suwalszczyznę na zasadzie etnicznej
i pozostawiającej Wilno po stronie polskiej. Ofensywa na Białorusi doprowadziła do zajęcia przez Polaków Mińska. Pod koniec września front polsko-bolszewicki przebiegał wzdłuż linii Połock-Borysów-Bobrujsk
-Zasław-Zbrucz.
Po długich debatach 28 VI 1919 roku podpisano w Wersalu traktat pokojowy z Niemcami. Przyznał on Polsce Pomorze Wschodnie bez Gdańska i prawie całą Wielkopolskę. Przewidywał jednocześnie przeprowadzenie plebiscytów na Górnym Śląsku, Warmii i Mazurach. Gdańsk proklamowano wolnym miastem pod zarządem komisarza Ligi Narodów. Rzeczpospolita miała się zająć dyplomacją Gdańska, który został także włączony
do polskiego obszaru celnego. Kwestia jego obrony wojskowej pozostała jednak pod znakiem zapytania. Nadzór nad koleją powierzono Polsce, która uzyskała również skład celny na półwyspie Westerplatte.
Sukcesy armii polskiej na wschodzie zachęciły Piłsudskiego
do realizacji koncepcji federacyjnej, lecz jedynym ośrodkiem władzy skłonnym do jakiegokolwiek sojuszu był Dyrektoriat kijowskiej Ukraińskiej Republiki Ludowej, z którym podpisano umowę 21 IV 1920r.
Uznano niepodległość Ukrainy na wschód od dawnej granicy rosyjsko
-austriackiej. W tym samym czasie bolszewicy prowadzili intensywne przygotowania do wojny. Dla zamaskowania tych przygotowań 28 I 1920r. Rada Komisarzy Ludowych oświadczyła, że Armia Czerwona nie przekroczy linii demarkacyjnej i przestrzegała przed ?zbrodniczymi? planami agresji polskiej na Rosję. Pod koniec marca 1920r. wywiad polski wszedł
w posiadanie ustaleń narady wojskowej w Smoleńsku z 20 III, podczas której opracowywano założenia ataku na Polskę. Piłsudski zareagował szybko przez podpisanie umowy z Dyrektoriatem URL, reprezentowanym przez atamana Semena Petlurę, wedle której uznano niepodległość Ukrainy na wschód od Zbruczu, zrzekając się roszczeń do tego terytorium. Zawarto też sojusz wojskowy przeciwko bolszewikom.
Nie czekając na atak Rosjan na Białorusi, 25 IV 1920 roku podjęto wspólną ofensywę na Ukrainie. Szybko zajmowano kolejne terytoria, gdyż Armia Czerwona wcześniej wycofała swe siły. Impet natarcia wyczerpał się jednak wraz ze zdobyciem Kijowa, gdzie wspólna akcja polsko-ukraińska nie spotkała się z entuzjazmem miejscowej ludności. Niedługo jednak utrzymano te pozycje, bo już 4 VII rozpoczęła się właściwa kontrofensywa bolszewicka frontu białoruskiego pod dowództwem Michaiła Tuchaczewskiego. W ciągu dwóch tygodni bolszewicy zajęli Mińsk, Wilno, Grodno i Pińsk. Na południu nacierała I Konarmia Siemiona Budionnego.
Już 10 VIII wojsko polskie na południu musiało wycofać się na linię Wisły
i Wieprzy. Śmiertelne niebezpieczeństwo zawisło nad Polską, gdy 4 Armia bolszewicka, nacierająca wzdłuż granicy z Prusami Wschodnimi, dotarła pod Mławę i Płock, chcąc odciąć siły polskie od Pomorza i połączyć się
z Niemcami.
Nastąpiła wielka konsolidacja społeczeństwa polskiego. Do armii wstąpiło ponad 100 tysięcy ochotników. Mnożyły się dobrowolne ofiary na Fundusz Obrony Państwa. W momencie największego zagrożenia, podczas konferencji w Spa państwa Ententy narzuciły Polsce niekorzystne warunki zakończenia wojny z Rosją. Wymagano przyjęcia linii Curzona, Wilno miało należeć do Polski, Śląsk Cieszyński miał zostać oddany Czechosłowacji, natomiast wschodnią granicę miały ustanowić Zachodnie mocarstwa.
Rząd Grabskiego uległ tym żądaniom i powołano w Polsce Rząd Obrony Narodowej Witosa. Rokowania polsko-bolszewickie zakończyły się fiaskiem, gdyż żądania komunistów praktycznie całkowicie obezwładniały Rzeczpospolitą, która wówczas stałaby się bezbronna wobec zagrożenia rewolucją.
Na początku sierpnia sytuacja wydawała się beznadziejna. Wszystkie ambasady, z wyjątkiem nuncjatury papieskiej wyniosły się z Warszawy. Mimo odcinania zaopatrzenia przez Niemcy i Czechosłowację polska armia rosła w siłę osiągając na północnym froncie stan 170 tys. żołnierzy, podczas gdy Rosjanie dysponowali już tylko około 130 tys. Plan polski obejmował związanie głównych sił bolszewickich pod Warszawą i koncentrację grupy manewrowej w sile około pięciu dywizji do wykonania decydującego uderzenia znad Wieprza na północ.
W dniach 12-15 VIII rozegrała się decydująca batalia o Warszawę. Najważniejsze walki rozgorzały o Radzymin, Zielonkę i Ossów.
O ostatecznym sukcesie zadecydowało uderzenie znad Wieprza, rozpoczęte 16 VIII. W ciągu kilku tygodni odrzucono Rosjan o kilkaset kilometrów, a na początku października linia frontu przebiegała od Dzisny przez Mińsk, rzekę Słucz, aż do Baru na Ukrainie. W tej sytuacji podjęto rozmowy pokojowe w Rydze. Trwały one pięć miesięcy. Bolszewicy byli
w stanie nawet oddać Mińsk, jednak obawiano się wchłonięcia zbyt dużej liczby ludności niepolskiej. Ostatecznie 18 III 1921r. podpisano traktat, według którego granicę stanowiła linia Dzisna-Dokszyce-Słucz-Ostróg
-Zbrucz.
Sprawę przynależności Górnego Śląska rozstrzygnięto za pomocą zbrojnych powstań. Pierwsze z nich wybuchło na skutek niezadowolenia
z postanowień traktatu wersalskiego. Szybko jednak przerwano walki wobec widocznej przewagi wroga. Niepowodzeniem zakończyło się także drugie powstanie, które trwało jedynie osiem dni (20-28 VIII 1920r.). jesienią 1920r. kampania plebiscytowa weszła w decydującą fazę. Międzysojusznicza Komisja dopuściła do głosowania wszystkie osoby urodzone na obszarze plebiscytowym, co faworyzowało Niemców.
Plebiscyt odbył się 20 III 1921r. wzięło w nim udział 1.191 tys. osób.
Udział niemieckich emigrantów miał duży wpływ na wynik. Za Polską opowiedziało się 479 tys., natomiast za Republiką Weimarską 708 tys. osób. Po ogłoszeniu rezultatów nasiliły się zbrojne przygotowania POW i sił niemieckich. Gdy okazało się, że Polsce miały przypaść jedynie powiaty pszczyński i rybnicki oraz część katowickiego i tarnogórskiego, w nocy
z 2 na 3 V 1921 roku wybuchło III Powstanie Śląskie. Oddziały polskie były dobrze przygotowane, toteż zdobyto większą część obszaru plebiscytowego. Niemiecka ofensywa rozpoczęta 21 V przyniosła utratę Góry Św. Anny. Ostatecznie 5 VII podpisano zawieszenie broni,
a 12 X 1921r. Rada Ligi Narodów podjęła decyzję o podziale Górnego Śląska. Polsce przypadły powiaty: katowicki, lubliniecki, pszczyński, rybnicki, świętochłowicki i tarnogórski o łącznej powierzchni 3,2 tys. kilometrów kwadratowych, czyli 29% obszaru plebiscytowego, a także 996 tys. ludności, co stanowiło 46% zaludnienia tego obszaru.
Sprawę przynależności Warmii i Mazur również miał rozstrzygnąć plebiscyt. Rząd jednak w małym stopniu zaangażował się w agitację propolską, natomiast największy wpływ na klęskę tego plebiscytu miał jego termin - 11 VII 1920r. Armia Czerwona zbliżała się do Prus i wydawało się, że dni Rzeczpospolitej są już policzone. Polsce zostało przyznanych jedynie kilka miejscowości na Mazurach i nad Wisłą.
W trakcie ofensywy bolszewickiej doszło też do niekorzystnego dla Polski rozstrzygnięcia sporu o Śląsk Cieszyński. Na podstawie decyzji konferencji w Spa, 28 VII Rada Ambasadorów podjęła decyzję
o zaniechaniu plebiscytu i arbitralnym podziale tego regionu. Ze spornego obszaru Polska otrzymała 1000 km2 i 143 tys. ludności, Czechosłowacja zaś ? 1300 km2 oraz 284 tys. ludności.
Odrodzona Polska, której ostateczny kształt terytorialny powstał
w latach 1920-22, gdy przyłączono Górny Śląsk i Wileńszczyznę, liczyła 388,6 tys. km2, zajmując pod względem obszaru szóste miejsce w Europie. Granica z Niemcami na zachodzie i w Prusach Wschodnich wynosiła łącznie 1912 km, z Czechosłowacją ? 984 km, Rumunią - 347 km, ZSRR ? 1412 km. Granica z Litwą i Łotwą na północy wynosiła łącznie 753 km, a granica morska ? 140 km, z czego 68 km stanowiło wybrzeże Zatoki Puckiej.
Pod względem administracyjnym II Rzeczpospolita podzielona była na
17 województw. Należała ona do krajów średnio zaludnionych. Według spisu z 1921 roku ludność kraju wynosiła 27,2 mln osób, co stawiało Polskę na szóstym miejscu w Europie.

Damian Borowik, kl. Ig