Stres

Psychologiczno genetycznie zakodowana zdolność organizmu do reagowania na obciążenia fizjologiczne i psychiczne zakłócające jego równowagę i wzbudzające stan napięcia emocjonalnego.
Zjawisko stresu zostało opisane w latach 30. naszego stulecia dzięki badaniom laboratoryjnym H. Selyego nad fizjologicznymi mechanizmami przystosowania do życia. W psychologii po raz pierwszy użyli tego pojęcia 1945 R.Grinker i J. Spiegel. W Polsce największy wkład do badań wnieśli m.in.: A. Frączek, M.Kofta, T. Maruszewski i J. Reykowski.
Stres wyzwala w organizmie mechanizm mobilizujący energię obronną przeciwko czynnikom (stresorom) zewn. lub wew., przyjemnym lub przykrym, które zagrażają jego równowadze. W przebiegu stresu występują 3 charakterystyczne stadia: 1) alarmowe, kiedy to procesy obronne ulegają mobilizacji, a odporność organizmu jest zmniejszona; 2) odporności, w którym organizm mobilizuje swoje zasoby energetyczne wraz z mechanizmami obronnymi do skutecznego zwalczania zagrożenia lub przystosowania się do zwiększonych wymagań; 3) wyczerpania, pojawiające się po długotrwałym działaniu stresorów i prowadzące na skutek osłabienia możliwości energetycznych i obronnych organizmu do nieodwracalnych zmian (uszkodzeń) czy wręcz śmierci. Wśród stresorów wyróżnia się m.in.: różnego rodzaju urazy, wstrząsy i szoki, infekcje i zatrucia, przewlekłą chorobę, hałas, pośpiech, tłok, ludzką nieżyczliwość, przemęczenie, strach, niemożność sprostania stawianym wymaganiom, złe stosunki w pracy, stany silnego podniecenia.
Ze względu na stopień nasilenia s. J. Reykowski wyróżnia: 1) fazę reakcji instrumentalnych, która jest ukierunkowana na pokonanie trudności; polega ona na zwiększonej mobilizacji organizmu do przezwyciężenia powstałego napięcia nawet w przypadku niepowodzenia, co sprzyja realizacji zadań przy umiarkowanym obciążeniu systemu regulacji; 2) fazę krytyczną, wynikającą ze zmniejszonej odporności organizmu na stres, która przejawia się w nieadekwatnych do bodźców reakcjach emocjonalnych, zaburzeniu procesów orientacyjnych oraz zmniejszonej zdolności przewidywania celów i skutków działania; 3) fazę reakcji obrony przed stres, która polega na wzmożonym pobudzeniu emocjonalnym, przeciążającym system regulacyjny organizmu. Najczęstszymi reakcjami w tej fazie są: irytacja, agresja lub zachowania obronne (ucieczka, regresja, fantazjowanie, tłumienie). Jeżeli nie doprowadzą one do rozładowania silnego napięcia emocjonalnego, mogą przekształcić się w stan nerwicy.
Działanie stres zaczyna się od nagłego wydzielenia się adrenaliny oraz hormonu ACTH, w następstwie czego zostaje pobudzona zewn. korowa część nadnerczy, wydzielająca kortykoidy. Jednym z nich jest kortyzon, który powoduje skurczenie grasicy i porażenie immunologiczne wraz z innymi następstwami, jak np. wytwarzanie cukru. Wśród objawów długotrwale przeżywanego stres wyróżnia się: zmiany fizjologiczne (skurcze i tiki twarzy, zaburzenia rytmu i przyspieszenie akcji serca, nacisk do częstszego oddawania moczu, wzrost napięcia mięśni szkieletowych, nadmierne pocenie się, zaburzenia apetytu, biegunki, trudności z trawieniem, suchość w ustach, bezsenność, spadek wagi ciała, bóle i kłucia w klatce piersiowej), zmiany psychologiczne (trudność w koncentracji uwagi, zapominanie i pomyłki, tendencja do skrajnego oceniania i przesadnych wypowiedzi, niepokój ruchowy), zmiany emocjonalne (poirytowanie, depresja, podekscytowanie, drażliwość, nagłe wybuchy płaczu czy śmiechu), problemy zdrowotne (utrata odporności organizmu na infekcje, spotęgowanie procesu odkładania się blaszek miażdżycowych, owrzodzenie żołądka, choroby serca i układu krążenia, bóle krzyża). Częste i długotrwałe przeżywanie stresu prowadzi do fizjologicznego wyczerpania ogólnej energii przystosowawczej jednostki i do załamania, kończącego się chorobą psychosomatyczną.
Przy chwilowym, zwiększonym obciążeniu organizmu, stres przechodzi w tzw. eustres, czyli w czynnik pozytywny dla życia osobnika, dodający mu sił i pozwalający na adaptację do trudnych warunków. Umiarkowany stres jest bowiem mechanizmem naturalnego wyzwalania w organizmie energii obronnej, niezbędnej do zachowania życia. Stąd też nie wszystkie sytuacje stresowe prowadzą do chorób czy zaburzeń funkcjonowania człowieka. Negatywnym skutkom stresu znacząco może przeciwdziałać zainteresowanie się własną tzw. inteligencją emocjonalną, w tym rozwijanie zdolności empatii, podniesienie samoświadomości, skuteczniejsze panowanie nad przykrymi uczuciami, współpraca, nawiązywanie i podtrzymywanie poprawnych stosunków z innymi, zmiana nastawienia wobec życia czy też stosowanie różnych odmian treningów relaksacyjnych.

H. SELYE Stres życia, Warszawa 1960; J. REYKOWSKI Funkcjonowanie osobowości w warunkach stresu psychologicznego, Warszawa 1966; G.S. EVERLY, R. ROSENFELD Stres. Przyczyny, terapia i autoterapia, Warszawa 1992; P.G. ZIMBARDO, F.L. RUCH Psychologia i życie, Warszawa 1997. BOGUSŁAW ŚLIWERSKI

Wyjaśnienie pojęcia stres:
[ang.], fizjologiczny stan organizmu zwierzęcia lub człowieka wywołany działaniem bodźca (stresora), np. bodźca bólowego, środowiskowego (wysoka lub niska temperatura otoczenia), szkodliwego (infekcji, urazu), socjalnego (zagęszczenie populacji, izolacja, naruszenie dominacji w grupie); długotrwały stres może prowadzić do zaburzeń czynnościowych, a nawet do chorób organizmu, np. choroby wrzodowej, wieńcowej, urazów psychicznych.