Ekspansja światowa państw europejskich.
Nowe kolonie w pierwszej połowie XIX w. zdobywali już tylko Rosjanie, Amery-kanie ze Stanów Zjednoczonych, Anglicy i Francuzi. Hiszpania i Holandia spośród państw kolonialnych nie brały w XIX w. czynnego udziału w ruchu kolonialnym. Holan-dia zwiększyła wyzysk w posiadanych już koloniach, Hiszpania zaś pomimo utraty olbrzymich terenów w Ameryce, nie zmieniła swego systemu na pozostałych terenach. Portugalia posiadała część wybrzeża w Angoli, Mozambiku i w Indiach, a głównym towarem, który wywozili do połowy XIX w. byli murzyni.
Rosja.
Kolonizacja rosyjska miała przede wszystkim charakter polityczny, a względy ekonomiczne były stawiane na drugim miejscu. Już pod koniec VIII w. do Rosji należała cała Syberia aż po ocean Spokojny wraz z Kamczatką oraz Alaska. Tereny te zarzą-dzane były przez naczelników kręgowych mających niemal nieograniczoną władzę. Nie mogli oni jednak wszędzie dotrzeć, w skutek czego władztwo rosyjskie na Syberii ograniczało się do miast oraz punktów o znaczeniu handlowym lub strategicznym. Na Syberię wywożeni byli przestępcy i zesłańcy polityczni, którzy zmuszani byli do pra-cy w kopalniach lub do osiedlania się i gospodarowania w wyznaczonych rejonach.
Ze względu na słaby rozwój przemysłu maszynowego w Rosji i brak komunikacji, Rosjanie nie mogli wyzyskiwać w pełni bogactw naturalnych Syberii. W związku z tym w stosunku do ludów zamieszkujących te tereny nie był stosowany wyzysk ekonomicz-ny ani rusyfikacja.
Rosyjska ekspansja światowa szła w dwóch kierunkach, na tereny między Uralem a górnym Irtyszem (Azja Środkowa) oraz na Kaukaz.
W pierwszej połowie XIX w. opanowali Kazachstan, tworząc natychmiast liczne osiedla zamieszkałe przez Kozaków i chłopów rosyjskich. Wykorzystując niezgodę ludów kau-kaskich, poprzez przekupstwo, terror i przede wszystkim walce prowadzonej w ciężkich, górskich warunkach – rząd carski opanował przed 1830 r. Kaukaz.
Anglia.
Po 1815r. Anglia zdobywała nowe kolonie lub powiększała już istniejące.
W 1819 r. angielska Kompania Wschodnio-Indyjska kupiła od miejscowego sułtana wyspę Singapur, której stolica stała się ważnym punktem handlowym.
W latach 1839 – 1840 zagarnięto Aden, a Nowozelandzka Kompania handlowa dokona-ła aneksji Nowej Zelandii. Zaczęto też rozszerzać kolonię Kapland w Afryce, skąd wyco-fali się na płn.- wsch., tworząc republikę Natal osadnicy holenderscy (Boerzy). Ucisk miejscowej ludności przez Boerów dał Anglikom pretekst do wmieszania się w sprawy wewnętrzne Natalu, wskutek czego gubernator Kaplandu Harry Smith w 1843 r. anek-tował Natal.
Za największą swą kolonię Anglicy uważali Indie Wschodnie. Początkowo wła-dali oni tylko Bengalią i częścią wybrzeża wschodniego Indii Przednich u ujścia rzeki Godavari, przy czym kierowali się od początku zasadą władania „pośredniego”, tzn. zo-stawiali miejscowych książąt, ale zawierali z nimi traktaty, uzależniające je od Kampanii.
W 1849 r. całe Indie były już pod panowaniem brytyjskim, sprawowanym przez kilkuset emirów i radżów, w kilku zaś krajach bezpośrednio przez Kompanię Wschodnio-Indyjską i przez generalnego gubernatora. Do szkół wprowadzono obowiązek uczenia się języka angielskiego, co przyczyniło się do zjednoczenia kraju, ponieważ pomimo wielu różnic, wszyscy mieszkańcy mogli się porozumiewać między sobą. Proces zjed-noczenia ułatwiło także wprowadzenie pieniędzy Kompanii oraz wspólna, choć obca władza naczelna. Stosując metody wyzyskiwania sporów i walk książąt oraz różnice kulturowe, językowe i religijne, dzięki przekupstwu, groźbom, niedotrzymywaniu umów i terrorowi – garstka Anglików (około 100 tys.) rządziła blisko 200 mln krajem. Ludność Indii musiała płacić podatki, stanowiące w sumie olbrzymi dochód, który umożliwiał Anglii w znacznej mierze walkę z Francją oraz utrzymywanie olbrzymiej floty i panowa-nie na morzu. Poza tym Indie dostarczały tanich surowców (bawełna, jedwab, metale szlachetne, siarka, trzcina cukrowa i korzenie), a nadto stały się świetnym rynkiem zby-tu. Dla większej chłonności tego rynku zaczęto niszczyć dobrze prosperujący przemysł indyjski, likwidowano klasę rzemieślników indyjskich, zabroniono wywozu wyrobów przemysłowych do Anglii. Starano się nadać krajowi charakter wyłącznie rolniczy, popierając przy tym wielkich właścicieli ziemskich, traktowanych przeważnie jako dzier-żawców własności angielskiej.
W wyniku takiej polityki Indie były „perłą” korony brytyjskiej, bogaciły Anglię, stając się jednocześnie krajem, w którym rozwój gospodarczy i kulturalny został zahamowany, w którym głodowały miliony ludzi i dochodziło do częstych rozruchów głodowych i po-wstań.
Inne kolonie Wielka Brytania uważała za mniej cenne. Były one dwojakiego rodzaju: takie, w których zamieszkiwała liczna ludność biała (Kanada, Indie Zachodnie, Kapland, Australia) i takie, w których tylko wojskowi i urzędnicy należeli do rasy białej. Oprócz tych koloni wielka Brytania posiadała liczne wyspy na Oceanie Spokojnym, Gujanę i część Antyli w Ameryce, a nadto wiele stacji handlowych lub wojskowych w Afryce.
Francja.
Podczas wojen z Anglią Francja utraciła większość swych koloni. Ocalało jej tylko kilka wysp w archipelagu Antyli i na Oceanie Indyjskim oraz Gujana i parę stacji han-dlowych na wybrzeżu Senegalu i Gwinei.
Rząd francuski został wciągnięty w sprawy kolonizatorskie głównie za sprawą armato-rów, kupców i misjonarzy. Właściwa ekspansja kolonialna zaczęła się w 1830 r. od za-jęcia miasta Algieru i jego okolicy. Algier był bardzo dobrze rozwinięty rolniczo - główny importer zboża w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Poza tym dostarczał tanie su-rowce (wełna, jedwab, bawełna), a zarazem był bliskim rynkiem zbytu. Spowodowało to systematyczny podbój całego Algieru. 22 lipca 1834 r. król Ludwik Filip ogłosił Algier posiadłością francuską. Stało się to możliwe dzięki zajęci części kraju i ugodzie z emi-rem plemion arabskich, który uznał króla Francuzów za suwerena kraju. Żadna ze stron porozumienia nie dotrzymała, co doprowadziło w 1835 r. do kolejnych walk. Zbrojny podbój trwał do 1847 r. Prawie cały Algier dostał się pod panowanie francuskie, tylko w paru miejscach stawiano jeszcze zbrojny opór aż do 1857 r.
Kolonializm w drugiej połowie XIX w.
Polityka kolonialna drugiej połowy XIX w. różni się od polityki pierwszych 50 lat tego stulecia. Państwa europejskie, Stany Zjednoczone i Japonia, rozpoczęły walkę o podział świata: zajmowano tereny bezpańskie ( np. w Afryce Środkowej), podbijano kra-je słabe i niezdolne do obrony.
W 1876 r. do państw europejskich należała jedna dziesiąta część Afryki i wielkość ta cały czas wzrastała (na początku XX w. cała Afryka oprócz Etiopii i Liberii, była posia-dłością europejską).
Tereny azjatyckie były znacznie odporniejsze, w związku z czym panowanie europej-skie rozszerzało się tam bardzo powoli.
Powyższe dane nie obejmują tzw. półkolonii, czyli państw formalnie niepodległych, ale pod względem gospodarczym, a co za tym idzie i politycznym uzależnionych od mo-carstw europejskich czy też od Stanów Zjednoczonych.
Przyczyny tak wielkiego natężenia ekspansji kolonialnej są ściśle związane z rozwojem kapitalizmu. Kapitalizm od wolnej konkurencji przechodzi do systemu mo-nopolistycznego, a jego dążenia ekspanistyczne osiągają punkt szczytowy.
Kolonie potrzebne są państwom kapitalistycznym jako:
1) Źródła surowców.
Rozwój przemysłu, produkcja nowych wytworów i wynalazczość ludzka, zwiększyły zapotrzebowanie uprzemysłowionych krajów na surowce poprzednio nie używane i nie-potrzebne. Np. wynalezienie maszyn do obróbki bawełny uczyniło z niej jeden z naj-ważniejszych towarów w międzynarodowych obrotach handlowych. Zastosowanie gu-mowych opon doprowadziło do masowej eksploatacji kauczuku.
Wyzyskanie źródeł surowców możliwe było tylko, gdy znajdowały się one we własnych koloniach czy protektoratach. Prowadziło to do silnej rywalizacji i konfliktów pomiędzy państwami kapitalistycznymi o posiadłości i kolonie.
2) Rynki zbytu.
Stosowanie barier celnych tak przez państwa europejskie jak i Stany Zjednoczone, znacznie ograniczyły eksport poszczególnych krajów.
Kolonie i półkolonie pomimo, że prymitywne i zacofane gospodarczo, przedstawiały dla przemysłu interesujący i ważny rynek zbytu. Otóż do kolonii wywożono towar najgor-szy, często z brakami, nie nadający się do sprzedaży nigdzie indziej.
3) Wywóz kapitałów.
Chętnie lokowano kapitał w krajach gospodarczo zacofanych, gdzie była tania siła robocza, gdzie znajdowały się zarazem duże bogactwa naturalne, a protekcja państwa imperialistycznego mogła zapewnić uprzywilejowane stanowisko. Nadmiar kapitału kie-rowano nie ku rozwojowi rodzinnego życia gospodarczego, lecz ku łatwym i szybkim zyskom.
4) Bazy wojskowe.
Istniały liczne terytoria, które popadły w zależność wyłącznie z uwagi na swe zna-czenie strategiczne. Najlepiej widać to na przykładzie posiadłości angielskich. Gibraltar, Malta, Cypr, Suez, Aden, Somali, Singapur to punkty węzłowe zabezpieczające drogę z Anglii do Indii, Australii i na Daleki Wschód. Wyspy Midway, Wake, Guam to droga Stanów Zjednoczonych przez Ocean Spokojny do Azji. Niemieckie kolonie w Afryce i na Oceanie Spokojnym, ubogie w bogactwa naturalne, miały dla Rzeszy większe zna-czenie jako punkty wyjściowe w walce o nowy podział świata niż jako źródło dochodów.
Ekspansja kolonialna płynąc zawsze z tych samych przyczyn i dążąc do tych samych celów przybierała zależnie od okoliczności różne formy. A więc najpierw eks-pansja kolonialna w swej pierwotnej postaci, następnie protektoraty rozciągane nad słabszymi i mniejszymi państwami pozaeuropejskimi, a wreszcie tworzenie półkolonii w większych a gospodarczo zacofanych państwach, czyli tzw. pokojowe przenikanie.
W dziedzinie stosunków międzynarodowych polityka kolonialna wywołała liczne, nieraz ciężkie powikłania. Obok „sprawy wschodniej” od dawna zaprzątającej uwagę świata politycznego, wyłoniła się również „kwestia afrykańska”, różne „kwestie azjatyc-kie”, „kwestia Pacyfiku”. Partnerami sprawy afrykańskiej były wielkie mocarstwa euro-pejskie, z wyjątkiem Rosji i kilku mniejszych państw europy (Portugalia, Belgia). W Azji Środkowej rywalizowały ze sobą jedynie Rosja i Wielka Brytania. W kwestii Dalekiego Wschodu i Oceanu Spokojnego obok partnerów europejskich wystąpiły Stany Zjedno-czone i Japonia, a nawet dominia brytyjskie Australia i Nowa Zelandia.
Konflikty kolonialne były jedną z głównych przyczyn wybuchu pierwszej wojny światowej.