Tatrzański Park Narodowy

Stan środowiska naturalnego i problemy ochrony przyrody na obszarze TPN

Definicje
• Ochrona przyrody – zachowanie, właściwe wykorzystanie oraz odnawianie zasobów przyrody i jej składników, w w szczególności: dziko występujących roślin lub zwierząt; siedlisk przyrodniczych; siedlisk gatunków chronionych roślin lub zwierząt, zwierząt prowadzących wędrowny tryb życia; przyrody nieożywionej; krajobrazu

• Park narodowy – obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Park narodowy tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów.(wg Ustawy o ochronie przyrody z 2004)

• Otulina to wydzielony obszar ochronny wokół chronionego przyrodniczo terenu (zazwyczaj parków narodowych i krajobrazowych), zabezpieczający go przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych.

Plan
• Dane ogólne
• Historia powstania
• Walory przyrodnicze i pozaprzyrodnicze
• Antropopresja
• Dawne formy antropopresji
• Pasterstwo
• turystyka
5) Regulamin TPN, akty prawne....

Dane ogólne
a) powierzchnia parku 211,64 km2 (4 co do wielkości po Biebrzańskim, Kampinowskim i Bieszczadzkim)*średnia powierzchnia 137 km2
b) powierzchnia otuliny ochronnej 1,8 km
c) powierzchnia leśna 151,9 km2 – 72%
d) powierzchnia uprawna 1,7 km2
e) powierzchnia wodna 2,1 km2
f) trzy strefy ochronne:
- ścisła (54,4% z tego ½ to ekosystemy leśne)
- czynna (częściowa)
- Krajobrazowa*
g) dwa obręby ochronne (Wschodni i Zachodni)
h) obwody ochronne:
Morskie Oko; Łysa Polana; Kośne Hamry;
Zazadnia; Brzeziny; Gąsienicowa;
Strążyska; Kuźnice; Kościeliska; Chochołowska.
i) Struktura własnościowa: 87,6% Skarb Państwa, 12,3% osoby prywatne, reszta – kościół, gminy
dr inż. Paweł Skawiński – dyrektor TPN-u

Strefy ochronne
• Ochrona ścisła – całkowite zaniechanie ingerencji człowieka w stan ekosystemów i składników przyrody (w TPN piętro hal i turni, piętro kosodrzewiny i częściowo lasy górnego i dolnego regla)
• Ochrona czynna (częściowa) – czynna ochrona ekosystemów i składników przyrody w celu przywrócenia stanu naturalnego lub ich utrzymania w stanie zbliżonym do naturalnego (głównie lasy regla dolnego, silnie przekształconych w przeszłości przez gospodarczą działalność człowieka)
• Ochrona krajobrazowa - zrównoważony rozwój obszaru oraz zachowanie cech charakterystycznych krajobrazu

Historia TPN
1) 1868 rok – inicjatywa prof. E. Janoty i prof. M. Nowickiego ustawa ‘względem zakazu wytępiania zwierząt alpejskich właściwych Tatrom świstaka i dzikich kóz” (pierwsza na świecie parlamentarna ustawa o ochronie gatunkowej zwierząt)
2) 1873 rok – powstanie Towarzystwa Tatrzańskiego
3) międzywojnie: Park Przyrody w Tatrach – 8000 ha Lasów Państwowych
• 1925 – pierwsze próby utworzenia parku narodowego w Tatrach wspólnie ze Słowacją
• 1947 rok – Park Tatrzański
6) 30 października 1954 roku – rozporządzenie RM o utworzeniu TPN-u z mocą od 1 stycznia 1955 roku
7) 1993 rok - Tatrzański Park Narodowy i Tatransky Narodny Park uzyskały status Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery Man and Biosphere MAB.
8) 2 lipca 2003 r. – rozporządzenia ministra środowiska w sprawie nadania statutu Tatrzańskiemu Parkowi Narodowemu

Walory przyrodnicze
• ok. 10 000 gatunków roślin i zwierząt
• >1000 roślin naczyniowych, ok.600 gatunków mszaków, 700 porostów, ok.900 glonów
• Centrum endemizmu* (wiechlina szlachetna oraz granitowa, szarotka alpejska, ostróżka tatrzańska, dębik ośmiopłatkowy... )
• Piętra roślinno-klimatyczne
• Fauna – kozica, niedźwiedź brunatny, świstak, ryś, wilk, ptaki (orzeł przedni, sokół, pomurnik) ...

ENDEMITY- gatunki roślin i zwierząt unikalne dla danego miejsca albo regionu, naturalnie nigdzie indziej nie występujące.

Walory kulturowe
• Kultura górali tatrzańskich (gwara, stroje, zwyczaje..)
• Dziedzictwo kulturowe (szałasy, kapliczki, kościółki...)
• Odrębny styl architektoniczny

Dziedzictwo kulturowe
Ponad 400 zidentyfikowanych śladów obecności i działalności człowieka:
- stanowiska archeologiczne i ryty naskalne
- obiekty gospodarki leśnej i dworskiej
- obiekty, zespoły, szlaki pasterskie - łącznie 170
- obiekty i relikty górnictwa i hutnictwa - łącznie 93 (zespół Zakopane I w Kuźnicach i Zakopane II w Starych Kościeliskach, sztolnie i szyby w dol.
Starorobociańskiej i Pyszniańskiej)
- obiekty, zespoły, ślady i relikty turystyki, taternictwa i sportów zimowych
- zabytki sakralne (krzyż na Giewoncie, Figurka w ścianie Zawratowej Turni, Kaplica Najśw. Serca Pana Jezusa w Jaszczurówce, kapliczka hawiarska ("zbójnicka"), figura Matki Boskiej w Wielkiej Turni)

Antropopresja
Ogół działań człowieka (zarówno planowych i przypadkowych) mających wpływ na środowisko przyrodnicze.
Każdy świadomy i nie, celowy lub przypadkowy bodziec pochodzący ze społeczeństwa ludzkiego, wywołujący reakcję ze strony środowiska przyrodniczego.
Czynniki antropopresji: różne formy działalności człowieka w środowisku np. zabudowania, uprawa ziemi, przemysł, komunikacja, hodowla, turystyka i inne.
Rodzaje antropopresji: konkretne oddziaływania człowieka na środowisko np. zanieczyszczenie wody, emisja hałasu, zaśmiecanie, wycinanie lasu, emisja zanieczyszczeń powietrza.
Skutkiem antropopresji są rozmaite przemiany środowiska, zwane ogólnie jego degradacją.

Dawne formy antropopresji
Gospodarcze wykorzystanie Tatr rozpoczęło się w XV wieku. Początkowo obejmowało niewielkie obszary. Już w XVII wieku pojawiły się pierwsze wiadomości o niekorzystnych zmianach w Tatrach.
• Osadnictwo
• Kłusownictwo, myślistwo
• Górnictwo i hutnictwo
• Pasterstwo
• Osadnictwo – początek osadnictwa w rejonie Tatr przypada na XIII wiek w celu poszukiwania zwierzyny i terenów nadających się do rolniczego zagospodarowania. Następna fala związana była z pasterstwem (ludność wołoska). W XVI i XVII wieku osadnictwo dotarło do Tatr. Początkowo były tzw. osady sezonowe (zamieszkałe tylko latem, gdy na pastwiskach, polanach i tatrzańskich halach wypasano owce). Z czasem, gdy obok gospodarki pasterskiej zaczęto uprawiać ziemniaki i owies, osady sezonowe przekształciły się w osady stałe.
Przyczyniło się ono do eksploatacji lasów, pasterstwa, a także myślistwa i górnictwa w późniejszym okresie.
• Myślistwo, kłusownictwo – duży problem w XVIII i XIX wieku. Świstaki przykładowo zabijano dla sadła, które leczy wybornie wszystkie choroby. Tępiono kozice, świstaki, cietrzewie, wydry. Pod koniec XIX wieku powstała straż myśliwska. Problem stracił na znaczeniu.
• Górnictwo – już w XV wieku znajdowano w Tatrach ślady złota, srebra, a także miedzi, jednakże eksploatacja ich nie opłacała się. Dopiero przełom XVIII i XIX wieku skierował zainteresowanie ówczesnych górników ku złożom rud żelaza. Wycinano wielkie obszary lasów dla potrzeb hut i kuźnic np.zakład hutniczy Zakopane I w Kuźnicach i Zakopane II w Dol. Kościeliskiej. W dużym stopniu zniszczeniu uległ dolnoreglowy las.

Pasterstwo
• gospodarka pasterska od początku osadnictwa.
• wypasano zwierzęta, wyrabiano z ich mleka: bundz, bryndzę, oscypki
• od XV do XIX wieku intensywny rozwój pasterstwa oraz proces powiększania pastwisk kosztem lasów i kosodrzewiny
• lata 1961 – 80: akcja wykupu i wywłaszczeń gruntów - stąd objęcie ochroną rezerwatową również hal i polan użytkowanych dotychczas przez prywatnych właścicieli jako tereny wypasowe. Stąd PROTEST ludności Podhala.
Nadmierny wypas doprowadził do obniżenia górnej granicy lasu oraz zapoczątkował procesy erozyjne
• 1981 rok - rozporządzenie Rady Ministrów - prowadzenia wypasu kulturowego który rozpoczęto w 1982 r.

Wypas kulturowy
• przywrócenie tradycyjnego pasterskiego sposobu użytkowania polan - ograniczonego wymogami ochrony przyrody. Wypas górskiej rasy owiec i krów, przy pomocy psów owczarków podhalańskich z obowiązkiem zachowania przez baców i juhasów tradycyjnych obrzędów i obyczaju pasterskiego.
• Utworzono 6 tzw. cerkli wypasowych - sezon letni stały wypas i znajduje się czynny szałas.
• tereny przepaskowe dla baców, którzy prowadzą główny wypas oraz gospodarują w szałasach znajdujących się poza terenem Parku.
• Dozwolone 1000-2000 owiec (5/ha)

Zmiany środowiska przyrodniczego Tatr
Synantropizacja lasów (błędna gospodarka leśna – sztuczne monokultury świerkowe na siedliskach lasów bukowych i jodłowych)
Synantropizacja szaty roślinnej, to ogół zmian zachodzących w niej pod wpływem działalności człowieka, prowadzących do zacierania jej odrębności i różnorodności.
Synantropijne rośliny - gatunki dzikie, występujące na siedliskach wtórnych – powstałych po zniszczeniu przez człowieka pierwotnej roślinności naturalnej.
Przekształcenie roślinności
Zaburzenia i zniszczenia środowiska

Turystyka – informacje ogólne
Samo zwiedzanie Parku nastawione jest na ogólnokulturowe ubogacenie człowieka w tym: psychiczne i fizyczne odrodzenie uzyskiwane poprzez uprawianie turystyki pieszej na wyznaczonych w tym celu szlakach. Równie ważne jest ubogacanie duchowe oraz edukacja ekologiczna ☺ ☺
• 245 km szlaków pieszych, 160 km tras narciarskich, w tym 38km nartostrad
• 8 schronisk turystycznych
• 4 wyciągi narciarskie i linowa kolej kabinowa
• 4 parkingi
Schroniska turystyczne w Tatrach
W Polsce są 42 schroniska z czego 8 w TPN. Jest to drugie miejsce co do ilości schronisk po Karkonoskim Parku Narodowym, w którym jest ich 12.
Formy turystyki
• Piesza – 245 km szlaków
• Narciarstwo – 160 km tras (Kasprowy Wierch, Nosal, psie łączki, nartostrady)
• Taternictwo (kiedyś karta taternika)
• Taternictwo jaskiniowe
• Skoki narciarskie
• Paralotniarstwo

Ruch turystyczny
- 78% turystów w okresie letnim, a 22% w zimowym
- około 2 mln 700 tys. Turystów rocznie
- Morskie Oko – 6-7 000 os./dzień
- Giewont – 5 000 os./dzień
- Dolina Kościeliska 4-5 000 os./dzień

Morskie Oko
Liczba turystów w wybranych parkach narodowych w 2003 roku
TPN odwiedziło najwięcej turystów (1/4 wszystkich w Polsce). Pod względem gęstości ruchu turystycznego TPN zajął 6 miejsce. Liczba turystów przypadających na 1 ha jest prawie 4- krotnie wyższa od średniej krajowej.
Wpływ turystyki na środowisko przyrodnicze
Infrastruktura turystyczna (schroniska, szlaki, kolejki, wyciągi, nartostrady) wpływa na:
• Erozję turystyczną
• Hałas
• Synantropizacja fauny
Synantropijne zwierzęta – zwierzęta żyjące stale lub okresowo w siedliskach człowieka w poszukiwaniu pokarmu, schronienia, miejsc gniazdowania
• Zanieczyszczenie itp.

Ochrona środowiska wodnego
Większość obiektów w granicach TPN jest wyposażona w oczyszczalnie ścieków. Te które nie posiadają powodują zanieczyszczenia środowiska (Dol. Pięciu Stawów Polskich oraz Murowaniec - brak). Największy wpływ na zmianę jakości wód ma schronisko na Ornaku - zmiana jakości wody z I klasy czystości na III oraz na Hali Gąsienicowej - z I na II klasę czystości.
Od roku 1997 r. instaluje się przy szlakach turystycznych bezpłatne kabiny sanitarne.

Ochrona gleb
Ochrona gleby na terenie TPN to:
• usuwanie odpadów stałych ze szlaków turystycznych oraz ich otoczenia;
• inwentaryzacja zjawisk erozji turystycznej oraz narciarskiej;
• organizowanie akcji - Sprzątanie Świata - Sprzątanie Tatr;

Regulamin TPN
• Na terenie parków narodowych nie wolno:
• polowania, wędkowania, rybołówstwa, chwytania dziko żyjących zwierząt, płoszenia ich i zabijania, zbierania poroży zwierzyny płowej, niszczenia nor i legowisk zwierzęcych oraz gniazd ptasich i wybierania z nich jaj;
• niszczenia lub uszkadzania drzew i innych roślin;
• pozyskiwania drzew i innych roślin poza miejscami do tego wyznaczonymi;
• wysypywania, zakopywania i wylewania odpadów lub innych nieczystości, innego zanieczyszczania wód, gleby oraz powietrza;
• dokonywania zmian przedmiotów ochrony i obszarów objętych ochroną;
• używania, użytkowania, uszkadzania oraz zanieczyszczania przedmiotów oraz obszarów objętych ochroną
• zmiany stosunków wodnych, regulacji rzek i potoków, jeżeli służą one innym celom niż ochrona przyrody;
• wydobywania skał i minerałów;
• niszczenia gleby lub zmiany sposobu jej użytkowania;
• palenia ognisk, wyrobów tytoniowych, używania źródeł światła o otwartym płomieniu poza miejscami wyznaczonymi;
• prowadzenia działalności wytwórczej, handlowej, a także rolniczej, hodowlanej lub chowu zwierząt;
• zbioru poza miejscami wyznaczonymi dziko rosnących roślin, grzybów oraz ich części;
• ruchu pieszego, rowerowego, narciarskiego, jazdy konnej wierzchem poza szlakami do tego wyznaczonymi;
• wprowadzania psów;
• wspinaczki, eksploracji jaskiń lub zbiorników wodnych poza miejscami do tego wyznaczonymi;

Regulamin c.d.n.
• ruchu pojazdów poza drogami do tego wyznaczonymi;
• umieszczania tablic, napisów, ogłoszeń reklamowych i innych znaków nie związanych z ochroną przyrody, z wyjątkiem znaków drogowych i innych związanych z ochroną porządku i bezpieczeństwa publicznego, na przedmiotach lub obszarach objętych ochroną
• sprzedaży i spożywania napojów alkoholowych poza miejscami do tego wyznaczonymi;
• zakłócania ciszy;
• używania łodzi motorowych, uprawiania sportów wodnych i motorowych, pływania oraz żeglowania;
• wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu,
• biwakowania poza miejscami wyznaczonymi;
• prowadzenia badań naukowych w parku narodowym bez zgody dyrektora parku,
• wprowadzania gatunków roślin lub zwierząt poza ich naturalne miejsca występowania,
• wprowadzania organizmów zmodyfikowanych genetycznie.
Przykłady przekształceń wynikających z nieprzestrzegania regulaminu
• Erozja turystyczna w wyniku ‘skracania’ szlaków
• Niszczenie kosodrzewiny głównie przez narciarzy i snowboardzistów jeżdżących poza szlakami narciarskimi
• Zanieczyszczenie gleb w wyniku prowadzenia ‘dzikich wysypisk’
• Płoszenie zwierząt w wyniku hałasowanie itp.
SPOSOBY I ZAKRES PROWADZENIA OCHRONY CZYNNEJ

(Rozporządzenie ministra środowiska z dnia 27 marca 2003 r. w sprawie rocznych zadań ochronnych dla TPN)
Ochrona przyrody nieożywionej i gleb

• Rekultywacja zdegradowanych terenów przez uzupełnienie materiałem miejscowym i wykonanie odwodnienia, na powierzchni 0,15 ha, przy szlakach turystycznych.
• Rekultywacja i zabezpieczanie terenów zagrożonych występowaniem erozji (szlaki turystyczne), na długości 8 km.
• Zabezpieczenie geowłókniną miejsc zdegradowanych w wyniku turystyki narciarskiej, na powierzchni 2,60 ha.
• Ustawienie kabin sanitarnych przy szlakach turystycznych, w okresie wzmożonego ruchu turystycznego, w ilości 57 sztuk.


Ochrona nieleśnych ekosystemów lądowych
• Wypas ekstensywny owiec i krów (wypas kulturowy) na polanach, na powierzchni 111,12 ha, oraz nawożenie części polan przez koszarowanie, na powierzchni około 10,00 ha.
• Wypas ekstensywny owiec na pastwiskach lub łąkach, na powierzchni 42,19 ha, oraz nawożenie części wypasanych terenów przez koszarowanie, na powierzchni około 7,00 ha.
• Koszenie mechaniczne łąk i pastwisk (z usunięciem skoszonej biomasy),
• Eliminacja niepożądanych gatunków roślin na polanach przez ręczne wykaszanie, na powierzchni 5,30 ha.
• Zapobieganie sukcesji wtórnej na terenach nieleśnych (łąkach) przez usuwanie samosiewów drzew i krzewów, na powierzchni 3,10 ha.

Ochrona ekosystemów wodnych
• Wykonanie zabezpieczenia przed przenikaniem substancji ropopochodnych do potoku, na parkingu na Palenicy Białczańskiej,
• Ochrona źródeł krasowych (wywierzysk) - wygrodzenie żerdziami.
• Zabezpieczenie brzegu potoku Kościeliskiego - wyłożenie kamieniami.

Ochrona zwierząt
• Stała obserwacja (znakowanie i radiolokacja) niedźwiedzi, w ilości 14 osobników.
• Odstraszanie niedźwiedzi (zsynantropizowanych), pociskami gumowymi.
• Grodzenie 10 obiektów turystycznych wewnątrz Parku pastuchami elektrycznymi
• Zimowe dokarmianie ptaków

Ochrona dziedzictwa kulturowego
• Remont szałasów, w ilości 9 sztuk.