Tatrzański park narodowy

Tatrzański Park Narodowy

Tatry to jedyny w Polsce obszar o charakterze wysokogórskim. Był on zatem zawsze trudniej dostępny, a trudne warunki życia powodowały, że przez wiele wieków teren ten nie był zagospodarowany przez człowieka. Dawało to możliwość swobodnego działania sił przyrody i uchroniło Tatry przed większymi przekształceniami. W zasadzie bez wpływu na stan przyrody pozostała działalność człowieka w średniowieczu. Wędrowne pasterstwo wołoskie (od XIII wieku), czy też ekspedycje poszukiwaczy skarbów nie odcisnęły na przyrodzie Tatr trwałego piętna. Dopiero działalność przemysłowa (górnictwo i hutnictwo) dokonała istotnych zmian w przyrodzie i to zwłaszcza w XVIII i XIX wieku.

Wybitne nie tylko w skali kraju i ciągle jeszcze dobrze zachowane walory przyrodnicze Tatr zostały "odkryte" na przełomie wieków XVIII i XIX przez uczonych, którzy dotarli w Tatry. Ich prace wydobyły na światło dzienne bogactwo przyrody i jej specyficzny, niepowtarzalny charakter. Bardzo szybko też okazało się, że walory te są coraz bardziej zagrożone i że istnieje potrzeba ich ochrony. Stąd w latach 80-tych XIX wieku pojawiły się pierwsze koncepcje objęcia Tatr ochroną w formie parku narodowego na wzór pierwszego w świecie amerykańskiego parku narodowego w Yellowstone. Z różnych jednak powodów (własnościowych, finansowych) idea parku narodowego nie mogła być jednak przez dziesięciolecia zrealizowana. Ostatecznie, Tatrzański Park Narodowy został utworzony na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 października 1954 roku i rozpoczął działalność z dniem 1 stycznia 1955 roku.

Powierzchnia Parku wynosi 21164 ha i pod tym względem zaliczany jest do największych parków narodowych w Polsce.
Około 70% powierzchni parku zajmują lasy i zarośla kosodrzewiny, a pozostałe 30% to murawy wysokogórskie, skały i wody. Ochroną ścisłą objęte jest prawie 11,5 tys. ha powierzchni, w tym całe piętro hal i turni, piętro kosodrzewiny oraz częściowo również lasy regla górnego i dolnego. Ochrona ścisła polega na ochronie procesów zachodzących w środowisku naturalnym.

Jedynym i podstawowym celem działania Tatrzańskiego Parku Narodowego jest ochrona przyrody Tatr. Ponadto Park spełnia różnorodne funkcje społeczne, które jednak są podporządkowane temu celowi i podlegają odpowiednim ograniczeniom określonym w aktach prawnych obowiązujących na terenie TPN.

Do najważniejszych funkcji społecznych należą: badania naukowe, turystyka, sport, rekreacja, ochrona dziedzictwa kulturowego, a także funkcje niematerialne: inspiracje twórcze, edukacja przyrodnicza, czy odnowa duchowa społeczeństwa. Dyrekcja Parku realizuje te funkcje z pełnym respektowaniem zasady nadrzędności ochrony przyrody, poprzez wyspecjalizowane komórki organizacyjne. Koordynacją badań prowadzonych w Tatrach oraz edukacją ekologiczną zajmuje się Pracownia Naukowo - Badawcza istniejąca od 1980 roku, oraz będące jej integralną częścią Muzeum Przyrodnicze TPN. Muzeum znajdujące się przy ulicy Chałubińskiego 42a, oferuje turystom szeroki wachlarz informacji o Parku codziennie za wyjątkiem niedziel, w godzinach od 7.00 do 15.00. Inne funkcje społeczne obsługuje Dział Udostępniania Parku.
Nowoczesna ochrona przyrody wyznacza sobie dwa zasadnicze cele, a mianowicie ochronę różnorodności biologicznej, oraz ochronę naturalnych procesów zachodzących w przyrodzie. Dla osiągnięcia tych celów tworzone są tereny chronione mające różny stopień dopuszczalności ingerencji człowieka w przyrodę i spełniających różne funkcje szczegółowe. W zależności od zakresu ograniczeń i oznaczonych funkcji wydzielono kategorie terenów chronionych (IUCN 1999), wskazano na konieczność strefowania ochronnego oraz opisano pryncypialne zasady zarządzania tymi terenami.

W prawodawstwie Polskim, ustawa o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 roku określa, że celem ochrony przyrody jest:
- utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosysytemów,
- zachowanie różnorodności biologicznej,
- utrzymanie lub przywracanie własciwego stanu siedlisk,
- zapewnienie ciągłości istnienia gatunków wraz z ich siedliskami, a także
- zachowanie walorów krajobrazowych i dziedzictwa geologicznego kraju.

Dla osiągnięcia tych celów ustawa przewiduje stosowanie 10 różnych form ochrony przyrody, będących w istocie kategoriami ochrony przyrody, wśród których na czołowym miejscu umieszczono parki narodowe. Ustawa wskazuje też sposoby osiągania celów, czyli sposobów działania, a mianowicie:
- ochronę ścisłą (bierną) polegającą na całkowitym, trwałym zaniechaniu bezpośredniej ingerencji człowieka w przyrodę,
- oraz ochronę czynną, która polega na stosowaniu zabiegów w celu zachowania siedlisk i gatunków lub przywracania naturalnego stanu ekosystemów i składników przyrody, czyli ochronę różnorodności,
- ochronę krajobrazową dla zachowania charakterystycznych cech danego krajobrazu.

Tatrzański Park Narodowy (TPN) jako obiekt obszarowej ochrony przyrody realizuje wszystkie, wymienione wcześniej cele ochronne.
Tatrzański Park Narodowy chroni unikatowy w skali kraju świat zwierzęcy wysokich gór, odmienny pod wieloma względami od fauny innych pasm górskich Polski a nawet Europy. Warunki bytowania zwierząt w Tatrach wyraźnie różnią się od innych środowisk naturalnych. Panuje tu całkiem odmienny i specyficzny klimat, niskie temperatury, silne wiejące wiatry, duże ilości opadów atmosferycznych. Duża pokrywa śnieżna często utrzymująca się powyżej pół roku spowodowała swoisty rozwój fauny tatrzańskiej niepowtarzalnej na innych obszarach. Tylko nieliczne zwierzęta zdołały się przystosować w tych trudnych warunkach siedliskowych.

O specyfice fauny Tatr decydują przede wszystkim gatunki wysokogórskie zasiedlające głównie otwarte przestrzenie hal i turni. Ze ssaków należą tu kozica oraz świstak, które na skutek długotrwałej izolacji wytworzyły w Tatrach odrębne podgatunki. Dla nich Tatry są jedynym
naturalnym miejscem występowania na terenie kraju.

Zespoły ssaków żyjących w Tatrach, zarówno drapieżników (niedźwiedź brunatny, ryś, wilk) jak i ich ofiar (świstak, kozica, jeleń, sarna, dzik) świadczą, że środowisko tatrzańskie jest bardziej pierwotne, w porównaniu z innymi chronionymi regionami w Polsce i Europie.
Ilość stwierdzonych gatunków kręgowców występujących w poszczególnych gromadach na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego
Ssaki Z polskich Tatr wykazano dotychczas 53 gatunki
Ptaki W ostatnich 40 latach stwierdzono w TPN gniazdowanie 101 gatunków.
Gady Występują 3 gatunki z tej gromady: jaszczurka żyworodna, zaskroniec, żmija zygzakowata.
Płazy Stwierdzono występowanie 7 gatunków: salamandra plamista, traszka zwyczajna, traszka karpacka, traszka górska, kumak górski, ropucha szara, żaba trawna.
Ryby Zanotowano dotąd 6 gatunków - pstrąg potokowy, pstrąg tęczowy (introdukowany, wymarły), pstrąg źródlany (introdukowany), lipień europejski, strzebla potokowa, głowacz pręgopłetwy.

Tatry są miejscem dużego bogactwa florystycznego będącego wynikiem zróżnicowania warunków klimatyczno-glebowych. W Tatrzańskim Parku Narodowym można wyróżnić ponad 50 ważniejszych zbiorowisk roślinnych występujących z zależności od typu podłoża na różnych wysokościach tworząc poszczególne piętra roślinne. Wśród zbiorowisk wykształciło się wiele zespołów endemicznych dla tych gór lub mających w nich swój główny ośrodek występowania. Flora Tatrzańskiego Parku Narodowego składa się z 1000 gatunków roślin naczyniowych, wśród których znajduję się 102 gatunki roślin chronionych. W tej liczbie 91 gatunków objętych jest ochroną ścisłą zaś 11 ochroną częściową. Wśród taksonów chronionych dominują rośliny górskie i stanowią one 58%. Dla 14 górskich taksonów chronionych Tatry są jedynym obszarem występowania w
Polsce np.: limba, goździk lodowcowy, goryczka krótkołodygowa.

Ze 102 gatunków chronionych występujących w TPN 28 znajduje się w Polskiej czerwonej księdze oraz na polskiej czerwonej liście roślin zagrożonych. W tej liczbie są 3 taksony zaliczone do kategorii krytycznie zagrożonych, 3 do zagrożonych wymarciem, 18 do narażonych na wyginięcie, 3 do kategorii małego ryzyka oraz 1 do kategorii rzadkich.

Tak znaczna koncentracja gatunków chronionych oraz fakt, że jest on jedyną ostoją w Polsce dla kilkunastu z nich, stawia Tatrzański Park Narodowy na czołowym miejscu pośród parków narodowych, pod względem wartości dla ochrony roślin.

Tatry, będąc najwyższym pasmem górskim Karpat, przynależą do geobotanicznego Działu Karpackiego, Pododdziału Zachodniokarpackiego, Okręgu Tatrzańskiego. W powiązaniu ze zmianami klimatycznymi, zachodzącymi w miarę wzrostu wzniesienia nad poziom morza, występuje tutaj piętrowy układ roślinności wynikający z gradientu wysokościowego. Piętra klimatyczno - roślinne w Tatrach różnią się wykształconymi formacjami tj. zbiorowiskami roślinnymi charakterystycznymi dla poszczególnych wysokości.

Najniżej położonym piętrem jest regiel dolny do 1200 (1250) m. n.p.m., który głównie stanowi powierzchnię leśną. Występuje tutaj kilka zbiorowisk leśnych, lecz przewodnim jest zespół buczyny karpackiej z bukiem, jodłą miejscami ze znaczną domieszką świerka, jawora. Charakterystycznymi roślinami, które można w nim spotkać to wawrzynek wilczełyko, subendemit ogólnokarpacki - żywiec gruczołowaty, rzeżucha trójlistkowa, lilia złotogłów oraz rzadkie dla Tatr żywokost sercowaty, czosnek niedźwiedzi i in.

Szafran spiski
Znaczny udział w krajobrazie regla dolnego mają tereny nieleśne ze zróżnicowanymi zbiorowiskami roślinnymi, których występowanie uzależnione jest głównie od typu podłoża, wilgotności, a w przypadku półnaturalnych zbiorowisk łąkowych także od sposobu użytkowania (rodzaju zabiegów ochrony czynnej). Najbardziej charakterystycznym zbiorowiskiem łąkowym jest endemiczny dla Karpat Zachodnich zespół mieczyka dachówkowatego i mietlicy pospolitej, składający się z wielu gatunków (nawet do 60-80 gat.) często cennych przyrodniczo roślin np.: szafran spiski, mieczyk dachówkowaty, zimowit jesienny, kilka gatunków przywrotników. Poza tym zespołem w reglu dolnym można spotkać mokrą łąkę kośną tzw. młakę kozłkowo - turzycową z dużym udziałem roślin z rodziny turzycowatych z charakterystycznie owocującą wełnianką szerokolistną (białe płaty wkomponowane w łąkę), turzycą żółtą oraz kozłkiem całolistnym i in. Oprócz torfowisk niskich, reprezentowanych przez eutroficzne młaki kozłkowo-turzycowe oraz kwaśne młaki niskoturzycowe można spotkać wykształcone torfowiska wysokie, które są zbiorowiskami głównie utworzonymi przez kępy gatunków torfowców z rodzaju Sphagnum. W tych zbiorowiskach można spotkać np.: krzewinki żurawiny błotnej, rosiczkę okrągłolistną oraz w odróżnieniu od torfowisk niżowych, płaty sosny drzewokosej.
Następnym piętrem jest regiel górny sięgający od 1200 (1250) do 1550m. n.p.m. Lasy regla górnego różnią się tym od lasów dolnoreglowych, że dominującym klimaksowym zbiorowiskiem jest karpacki bór świerkowy, głownie zbudowany ze świeka pospolitego z domieszką jarzębiny w miejscach bardziej prześwietlonych. W Tatrach Wysokich, przy górnej granicy lasu, spotykamy reliktowy bór limbowy, w którym występuje głównie limba, świerk pospolity wymiennie z modrzewiem z domieszką jarzębiny. W piętrze regla górnego można także spotkać półnaturalne zbiorowiska łąkowe. Wykształca się podzespół Gladiolo-Agrostietum alpinetosum znany tylko z Tatr, charakteryzujący się dużym udziałem tymotki alpejskiej, szczawiu górskiego, zerwy kłosowej, starca górskiego. W miejscach gdzie gleby są ubogie w składniki mineralne występują ubogie psiary czyli murawy z dominującą gęstokępkową bliźniczką psią trawką, bardzo rozpowszechnione w piętrach reglowych Tatr gdzie sięgają w piętro subalpejskie.

Limba
Powyżej granicy regla górnego stanowiącej także górną granicę lasu rozciąga się piętro kosówki (subalpejskie) od ok. 1550 do 1800 m. n.p.m. Zwarte zarośla kosówki tworzą zespół Pinetum mughi carpaticum, zróżnicowany w zależności od podłoża na dwa podzespoły. Kosówce towarzyszy dość licznie jarzębina o nagich liściach, a na granicie również brzoza karpacka. Stałym składnikiem zespołu kosówki jest porzeczka skalna i róża alpejska. Do najczęstszych składników warstwy runa w piętrze kosówki należą dwa gatunki paproci: narecznica
górska, wietlica alpejska, podbiałek alpejski, szczawik zajęczy, barówka czarna i brusznica i inne.

Piętro halne (alpejskie) tworzą głównie wysokogórskie murawy występujące pomiędzy 1800 a 2250(2300) m. n.p.m. Są one zróżnicowane w zależności od podłoża. Na podłożu kwaśnym wykształca się klimaksowy zespół boimki dwurzędowej i situ skuciny, gdzie w zwartych murawach alpejskich obok wymienionych gatunków spotyka się współdominującą żyworodną kostrzewę niską, mietlicę skalną albo turzycę zawsze zieloną. Inne gatunki budujące ten zespół to między innymi: sasanka alpejska, starzec karpacki, jastrzębiec alpejski, pierwiosnek maleńki. Na głębszych glebach nawapiennych wykształca się endemiczny zespół kostrzewy pstrej odznaczający się dużym bogactwem florystycznym. Są to bujne, kwieciste o wyższym wzroście murawy, w których dominuje kostrzewa pstra, a obok niej spotyka się m. innymi: sesleria tatrzańska, naradka włosista, traganek wytrzymały. Obok roślin ściśle wapieniolubnych występują gatunki, które nie są przywiązane ściśle do rodzaju podłoża np.: siekiernica górska, rogownica wełnista. W płatach tego zespołu można w sumie spotkać ok. 100 gatunków roślin naczyniowych.
Piętro turniowe (subniwalne) rozciąga się od około 2300m. n.p.m. po najwyższe szczyty Tatr. W tym najwyżej położonym piętrze tatrzańskim, które wykształciło się wyłącznie w granitowej części Tatr, zbiorowiska roślin występują w postaci niewielkich płatów lub kęp. Można tutaj spotkać jeszcze ok. 120 gatunków roślin naczyniowych i liczne gatunki porostów. Najważniejszym zbiorowiskiem jest zespół boimki dwurzędowej, w którego skład wchodzą rośliny darniowe, poduszkowe oraz rośliny o niewielkich rozmiarach przystosowane do ekstremalnych warunków klimatyczno - glebowych. Głównym gatunkiem budującym ten zespół jest boimka dwurzędowa, kostrzewa niska, granitowy podgatunek lepnicy bezłodygowej i inne oraz kilka gatunków mchów.

Piętro turniowe, halne oraz położone w strefie regli polany śródleśne i użytki rolne stanowią lądowe ekosystemy nieleśne różniące się między sobą pochodzeniem oraz trwałością istniejących zespołów roślinnych. Zespoły roślinne położone w piętrze turni oraz halnym mają charakter trwały i nie wymagają czynnej ochrony.

Ochrona ekosystemów leśnych
Główne kierunki prowadzenia w TPN ekosystemów leśnych (powierzchnia około 15 tysięcy hektarów), zostały zdeterminowane stanem drzewostanów w momencie ustanowienia Parku. Rozmiar i trwałość zmian jakie spowodował człowiek w minionych trzech wiekach, zwłaszcza w dolnoreglowych lasach mieszanych, są przyczyną tego, iż odtwarzanie struktury gatunkowej, przestrzennej i wiekowej lasu zbliżonej do stanu naturalnego jest nadrzędnym zadaniem w stosunku do tego ekosystemu, a przywracanie właściwej proporcji pomiędzy udziałem w drzewostanach takich gatunków jak jodła, świerk, buk czy jawor, może trwać nawet długie dziesięciolecia. Długotrwałość tych procesów jest konsekwencją charakteru tego ekosystemu oraz jego izolacji od innych, większych kompleksów leśnych. Szczególnie zauważalne jest to w przypadku zachowań zwierzyny i skutków jej oddziaływania na drzewostany (intensywne zgryzanie i spałowanie jodły) oraz chronicznego niedoboru nasion buka (niewielki areał występowania oraz rzadkie i mało obfite owocowanie tego gatunku).

Wiatrołom
Naturalny, cyklicznie występujący czynnik w postaci drastycznych skutków wiatru halnego (wiatrołomy i wiatrowały), jest głównym elementem kształtującym strukturę przestrzenną lasu i w pewnej mierze przyspieszającym zamierzoną przebudowę drzewostanów. Znaczna ilość obalonych świerków jako baza żerowo - rozrodcza, lokalnie sprzyja zagęszczeniu populacji kornika drukarza lub okresowo tworzy nawet gradacje tego gatunku wraz z objawem licznego posuszu świerkowego. O ile w borze wysokogórskim zjawisko to, jak dotychczas, nie zachwiało trwałością istnienia lasu, a jest tylko bodźcem do przemiany pokoleń, o tyle w sztucznych świerczynach dolnoreglowych zasięg tego zjawiska może przybrać rozmiar naruszający zrównoważony tok przebudowy gatunkowej (min. przedterminowe odsłonięcie odnowień jodłowych). Może również wpłynąć negatywnie, poprzez przyspieszony rozpad górnego piętra, na świerkowy bór dolnoreglowy o strukturze stworzonej przez człowieka.
Działania ochronne w lasach TPN dotyczą w szczególności przebudowy przekształconych w przeszłości przez człowieka drzewostanów dolnoreglowych poprzez produkcję sadzonek jodły, buka i jawora w szkółkach, zakładanie upraw tych gatunków oraz pielęgnacje młodników. W starszych drzewostanach prowadzone jest odsłanianie podrostów o docelowym składzie gatunkowym. W celu zniwelowania skutków bytowania zwierzyny płowej w uprawach jodłowych stosuje się w ograniczonym zakresie indywidualne osłonki mechaniczne i ogrodzenia. Jednym ze skutków oddziaływania wiatru, grzybów patogenicznych i korników jest pozyskiwanie drewna. Jednak znaczna część powalonego przez wiatr drewna (około 25%) pozostawiana jest na gruncie do mineralizacji.

Ochrona lądowych ekosystemów nieleśnych
Celem działań w ekosystemach nieleśnych jest zachowanie różnorodności biologicznej polan i użytków rolnych oraz przeciwdziałanie sukcesji lasu na tych terenach czyli przeciwdziałanie zanikaniu polan.
Lądowe ekosystemy nieleśne TPN zajmują obecnie około 5500 ha, z czego turnie i skały, hale i bagna zajmują około 4700 ha i nie podlegają aktywnym zabiegom ochronnym. Polany, łąki, pastwiska i grunty orne stanowią około 800 ha, z czego w strefie ochrony czynnej Parku znajduje się około 350 hektarów. Te właśnie tereny podlegają aktywnym zabiegom ochronnym poprzez: wypas lub koszenie, nawożenie organiczne (w tym metodą koszarowania owiec), usuwanie nalotu drzew i krzewów.
Wypas kulturowy owiec i krów jest traktowany jako najbardziej skuteczna i przyjazna środowisku metoda aktywnej ochrony polan śródleśnych Parku, a jednocześnie jako mająca niezaprzeczalne znaczenie dla ochrony walorów kulturowych i tradycji pasterskich regionu. Rozmiary pasterstwa w TPN w ostatnich latach to wypas około 1000 do 1250 owiec i krów na ponad 150 hektarach polan i użytków rolnych.

Alternatywnymi sposobami utrzymania istniejących ekosystemów łąk i polan śródleśnych jest ich koszenie z pozostawianiem lub usuwaniem biomasy, a także wycinanie pojawiających się na nich nalotów drzew leśnych. Zabiegi te są realizowane w znacznym, dającym wizualne efekty zakresie na łącznej powierzchni około 60 hektarów rocznie.