Gatunki literackie

EPOS:
- jeden z głównych i najstarszy gatunek epiki
- rozpoczyna się inwokacją
- pisany heksametrem (wiersz złożony z 6 stóp)
- podział na 24 księgi
- fabuła ukazuje świat bogów, herosów i ludzi
- przedstawia bohaterów w ważnym momencie dziejowym
- narrator jest obiektywny, wszechwiedzący i zdystansowany do ukazywanego świata
- styl wzniosły
- występuje paralelizm (równoległość akcji w świecie bogów i w świecie bohaterów)
- pojawiają się stałe epitety

EPOS: (na podstawie Iliady)
- przedstawia bohaterów w ważnym momencie dziejowym (wojna trojańska)
- styl wysoki (występuje zasada decorum – odpowiednie dobranie stylu do tematu)
- utwór epicki – występuje narrator
- rozbudowane porównania nazywane homeryckimi (jeden człon stanowi rozbudowany, poetycki obraz, drugi jest krótki)
- stałe epitety np.: szybkonogi Achilles, gromowładny Zeus
- uporządkowane epitety
- apostrofa w inwokacji
- rozbudowane porównania tworzą retardacje – opóźnienia w przebiegu akcji
- przeważają zdania złożone
- pisany heksametrem
- ekspresywne słownictwo nacechowane ujemnie np.: psie, zdychaj
- zdania oznajmujące przeważają w narracji
- emocje w dialogach wyrażają wykrzyknienia

TRAGEDIA ANTYCZNA:
- jeden podstawowych i najstarszy obok komedii, gatunek dramatyczny
- wywodzi się z obrzędów organizowanych ku czci boga Dionizosa
- antyczni twórcy tragedii: Tespis, Ajschylos, Sofokles, Eurypides

TRAGEDIA ANTYCZNA: (na podstawie Króla Edypa)
- źródłem tematów były wierzenia starożytnych (mitologia)
- wstępuje bohater tragiczny – każde jego działanie z góry jest skazane na niepowodzenie, ponieważ to mojry zaraz po narodzinach ustaliły mu przyszłość
- celem było wzbudzenie u widza litości i trwogi, aby doznał katharsis – oczyszczenia
- styl wzniosły (zasada decorum)
- zasada trzech jedności
- czasu – wydarzenia rozgrywają się w ciągu jednego dnia
- miejsca – zdarzenia toczą się przed pałacem w Tebach a o innych informują posłańcy
- akcji – tematem jest wina tragiczna
- brak scen zbiorowych
- występował chór
- zasada estetyczna (tylko sceny tragiczne, brak scen komicznych)
- źródłem tragizmu był konflikt równorzędnych akcji
- budowa: prolog, epeisodiony, stasimony, expodos

ODA:
- wierszowany, często stroficzny utwór o charakterze podniosłym
- pochwalno-dziękczynna
- sławi wzniosłą ideę, Boga, ważne wydarzenie lub bohatera

LEGENDA:
- jedna ze średniowiecznych odmian literatury hagiograficznej (przedstawiająca żywoty świętych)
- najczęściej o charakterze dydaktycznym
- łączy elementy prawdziwe z fantastycznymi i cudownymi wydarzeniami

EPOS RYCERSKI:
- utwór najczęściej wierszowany, rzadziej tworzony prozą
- ukazujący dzieje życia legendarnych, częściowo historycznych lub całkiem historycznych rycerzy, na tle wydarzeń przełomowych dla danego narodu.
- eposy rycerskie powstawały głównie w średniowieczu i były wtedy najbardziej rozwiniętymi formami poezji dworskiej

PIEŚŃ:
- gatunek literacki poezji lirycznej, o genezie związanej z obrzędami i muzyką (pieśni ludowe, pieśni średniowieczne), od której stopniowo się uwolnił, stając się samodzielną formą wyrazu.
- uproszczona budowa
- układ stroficzny
- częste refreny, powtórzenia
- paralelizmy
- rytmizacja
- tematyka jest bardzo różna: miłosna, religijna, patriotyczna, biesiadna itp.

GROTESKA:
- kategoria estetyczna widoczna w utworach plastycznych, muzycznych, filmowych, literackich
- lekceważenie zasady decorum i parodystyczny stosunek do konwencji literackich
- niejednolitość nastroju: łączy smutek z radością, błazenadę z rozpaczą
- fantastyka ze skłonnościami do przedstawiania scen makabrycznych
- absurd
- wprowadzanie skłóconych wzorców stylowych (np.: mowa wykwintna z wulgarną)

GROTESKA: (na podstawie Gargantua i Pantagruel)
- humor
- obrzydliwość
- nieprawdopodobieństwo
- irracjonalizm
- fantastyka
- wyolbrzymienie
- świat przedstawiony „na opak”
- sprzeczności
- pisany stylem niskim (język potoczny, rubaszny)

TRAKTAT:
- dłuższy utwór literacki, zawierający rozważania na temat podstawowych problemów danej dziedziny wiedzy, kultury, życia społecznego
- inaczej nazywany rozprawą
- istnieją traktaty polityczne, teologiczne i poetyckie

SATYRA:
- gatunek literacki lub publicystyczny łączący w sobie epikę i lirykę (także inne formy wypowiedzi) wywodzący się ze starożytności (pisał je m.in. Horacy)
- ośmiesza i piętnuje ukazywane w niej zjawiska, osoby, obyczaje, stosunki społeczne
- prezentuje świat poprzez komiczne wyolbrzymienie, ale nie proponuje żadnych rozwiązań pozytywnych
- karykaturalne ukazanie postaci
- krytyczna postawa autora wobec rzeczywistości, ukazywanie jej w krzywym zwierciadle

UTOPIA:
- utwór przedstawiający idealny ustrój polityczny, funkcjonujący na zasadach sprawiedliwości, solidarności i równości obywateli
- nierealny pomysł, mrzonka

KAZANIE:
- przemowa wygłaszana zwykle przez osobę duchowną wyznania chrześcijańskiego, która ma za zadanie nauczanie i przekazanie treści religijnych
- charakter perswazyjny lub napominający
- charakterystycznym rodzajem kazania jest homilia, często błędnie uważana za synonim tego terminu

NOWELA:
- narracyjny utwór epicki niewielkich rozmiarów pisany prozą
- jednowątkowa fabuła
- dynamiczna, skondensowana i wyraziście zarysowana akcja
- wysoka dramaturgia i zagęszczenie doniosłych dla bohatera wydarzeń
- eliminacja i ograniczenia opisów, epizodów, dygresji, drugoplanowych bohaterów, rozbudowanych charakterystyk postaci
- obecność pointy (puenty)
- występowanie dominanty tj. wyraźnego motywu lub rekwizytu o znaczeniu symbolicznym
- tematyka społeczna, obyczajowa, psychologiczna
- ewolucja: zanikanie reguł kompozycyjnych i zbliżanie się gatunku do formy otwartej opowiadania
- narrator w trzeciej osobie (przeważnie; zdarzają się wyjątki - "Kamizelka" Prusa)
- związek przyczynowo skutkowy

SONET:
- utwór liryczny składający się z 14 wersów
- podział na dwa człony: 8- i 6-wersowy
- część pierwsza: opisowa
- część druga: refleksyjno – uogólniająca

ELEGIA:
- wywodzi się z literatury starożytnej Grecji
- pisany dystychem (dwuwierszem) elegijnym
- podniosła tematyka
- nastrój żałobny
- utwór refleksyjny, smutny, poruszający problemy osobiste lub egzystencjalne
- problematyka: miłosna, wojenna, biesiadna, dydaktyczna, mitologiczna

FRASZKA:
- krótki utwór poetycki zazwyczaj rymowany lub wierszowany
- charakter żartobliwy lub ironiczny
-posiada pointę
- wywodzi się ze starożytnego epigramatu

TREN, LAMENT, PŁACZ:
- wierszowany utwór liryczny o charakterze żałobnym
- blisko spokrewniony z elegią
- ważny element struktury tragedii greckiej
- odmiana pieśni lamentacyjnej
- poświęcany zmarłej osobie
- wyrażający żal oraz smutek z powodu śmierci

SIELANKA, BUKOLIKA, IDYLLA, EKLOGA:
- utwór poetycki (początkowo piosenka pasterska), przedstawiający w sposób wyidealizowany uroki życia wiejskiego
- przedstawia beztroskie, spokojne, pogodne życie, otoczenie pozwalające na takie życie
- kształt lirycznego monologu, poprzedzonego lub przeplecionego opisem lub dialogiem

DRAMAT SZEKSPIROWSKI: (na podstawie Makbeta):
- odejście od zasady trzech jedności:
- akcja rozgrywa się w Anglii i Szkocji
- czas akcji dłuższy niż doba (np.: przygotowania do walk)
- brak jedności akcji – kilka wątków: główny – władza Makbeta, poboczne – historia Lady Makbet
- sceny zbiorowe np.: pochód lasu Birnam
- bohater sam decyduje o swoim losie i życiu
- brak chóru
- zerwanie z zasadą decorum:
- styl niski, wulgarne słownictwo
- krwawe sceny na oczach widzów
- łączenie tragizmu z komizmem
- postacie realistyczne i fantastyczne (duch Banka, czarownice)
- symbolizm – czarownice
- fantastyka – świadczy o odejściu od mimetyzmu
- źródłem tragedii jest żądza władzy
- bohaterowie pochodzą z różnych środowisk
- podział na akty i sceny oraz dialogi i monologi
- brak masek

POWIEŚĆ:
- najbardziej popularny gatunek literacki
- utwór narracyjny
- opisuje rozbudowany ciąg zdarzeń
- praprzodkiem współczesnej powieści był średniowieczny epos rycerski i romans
- pisana prozą
- występują liczne dialogi, opisy akcji i natury
- podzielona na rozdziały liczące od kilku do kilkudziesięciu stron
- całość liczy od ok. 100 do ok. 500 stron maszynopisu
- klasyczna powieść posiada wszystkowiedzącego, anonimowego narratora i wielowątkową, liniową, chronologiczną fabułę

POWIEŚĆ PRZYGODOWA:
- jedna z głównych odmian gatunkowych powieści w wieku XVIII (wywodziła się z opisów i dzienników podróży)
- fabułę stanowiły przede wszystkim przygody, zdarzenia, rozgrywające się w czasie podróży do nieznanych często egzotycznych krain
- celem było dostarczenie odbiorcy rozrywki oraz przekazanie stosownej światopoglądowej nauki moralnej.

EMBLEMAT:
- utwór z pogranicza plastyki i literatury
- w jego skład wchodzi alegoryczny obraz, napis objaśniający ilustrację oraz utwór poetycki

POEMAT:
- dłuższy utwór wierszowany obejmujący ciąg wydarzeń tworzących fabułę lub grupę refleksji, opisów

PAMIĘTNIK:
- relacja piśmiennicza, odtwarzająca wydarzenia autentyczne, w których autor uczestniczył lub był ich naocznym świadkiem
- zapis poglądów i opinii autora, wyznań osobistych i przeżyć wewnętrznych
- obowiązuje porządek chronologiczny
- narracja w pierwszej osobie utożsamiająca osobę narratora z bohaterem

KOMEDIA:
- jeden z podstawowych, obok tragedii, gatunków dramatycznych, przedstawiający bohaterów i zdarzenia w sposób wesoły, często satyryczny.
- nieskomplikowana akcja z pomyślnym zakończeniem
- komizm sytuacyjny, charakterologiczny i językowy
- często ma charakter satyryczny, ośmieszający ludzkie wady i słabości charakteru
- tekst główny (dialogi i monologi) i poboczny (didaskalia)
- kompozycja – akty i sceny

KOMEDIA POLITYCZNA (na podstawie Powrotu Posła):
- kontrast poglądów
- ośmieszanie poprzez komizm słowny i postaci
- szczęśliwe zakończenie

POWIASTKA FILOZOFICZNA (na podstawie Kandyda):
- wszechwiedzący narrator mówiący w 3osobie
- wydarzenia skupione wokół wątku podróży (Kandyd podróżował)
- elementy filozoficzne i moralizatorskie
- refleksje nad naturą człowieka i mechanizmami stosunków społecznych
- służyła propagowaniu haseł głoszonych przez myślicieli epoki

BAJKA:
- utwór wierszowany lub pisany prozą,
- żartobliwy, zawierający morał (pouczenie)
- morał może znajdować się na początku lub na końcu utworu, albo wynikać z jego treści.
- alegoryczność
- bohaterami bajek mogą być ludzie, a także zwierzęta i przedmioty, które uosabiają typy ludzkie i cechy charakteru
- charakter dydaktyczny

POEMAT HEROIKOMICZNY:
- gatunek wywodzący się ze starożytności
- parodia eposu bohaterskiego
- połączenie podniosłej formy z błahą tematyką
- występuje parodia, drwina, ironia

BALLADA:
- epicko-liryczna opowieść, opisująca niezwykłe wydarzenia
- łączy cechy liryki, epiki i dramatu - jest gatunkiem synkretycznym
- ludowość (obecność ludu - mieszkańców wsi, symbolika ludowa),
- wiara w obecność nimf, rusałek, duchów,
- przysłowia ludowe, złote myśli, które kształtują moralnie ludzi,
- przyroda jako żywy bohater,
- język stylizowany na język ludowy (elementy mowy potocznej i gwary),
- cały tekst ma charakter zwykłej, ludowej opowieści,
- autor (utożsamiony z narratorem) solidaryzuje się z ludem (mieszkańcy wsi),

POWIEŚĆ POETYCKA (na podstawie Konrada Wallenroda):
- historycyzm postaci (Kiejstut, Witold), zdarzenia (bitwa na polach Rudawy, bulle papieży)
- fragmentaryzm – akcja nie jest chronologiczna, występuje inwersja czasowa
- tajemniczość – akcja umieszczona w czasach średniowiecza, które kryje wiele tajemnic)
- synkretyzm – epika (narrator, fabuła), liryka (wersyfikacja, poetyckie opisy), dramat (dialogi)

DRAMAT ROMANTYCZNY (na podstawie Dziadów cz. III):
- problematyka patriotyczna, narodowowyzwoleńcza, historyczna, mistyczna, polityczna
- bohater romantyczny (tu Konrad)
- dualistyczna koncepcja świata na czele którego stoi Bóg
- połączenie fantastyki i realizmu oraz świata nadprzyrodzonego (anioły i diabły)
- symbolizm (anioły – dobro; diabły – zło)

EPOPEJA (na podstawie Pana Tadeusza):
- apostrofa (do ojczyzny)
- liczba ksiąg podzielna przez 6 (tu jest ich 12)
- bohater zbiorowy (szlachta polska)
- wszechwiedzący narrator (1 i 3 os. l. poj.)
- porównania homeryckie
- kompozycja: inwokacja, 12 ksiąg, epilog
- napisany wierszem (13-sto zgłoskowcem)
- język zbliżony do potocznej polszczyzny
- prowincjonalizmy (wyrazy i zwroty typowe dla kresów)
- nazewnictwo naukowe (drzewa, ptaki, grzyby)
- narrator mówi językiem podobnym do bohaterów
- tematyka – życie narodu w ważnym momencie dziejowym (koniec epoki dominacji szlachty, przygotowania szlachty do powstania)
- wielowątkowość: wątek patriotyczny, narodowy, miłosny, sporu
- Ksiądz Robak realizuje ideę solidaryzmu narodowego – w powstaniu mają uczestniczyć wszyscy Polacy
- brak bezpośredniej ingerencji sił nadprzyrodzonych
- retardacje – liczne opisy przyrody

POWIEŚĆ EPISTOLARNA:
- powieść skonstruowana w formie listów (niekiedy przeplatających się z fragmentami pamiętnika), wymienianych między sobą przez bohaterów

POEMAT DYGRESYJNY: (na podstawie Beniowskiego):
- wierszowany utwór epicki
- autotematyka (autor pisze o utworze oraz o sobie, charakteryzuje stan swojego ducha, mówi o melancholii)
- zbudowany z części fabularnej i dygresyjnej
- cz. fabularna – miłość do Anieli
- cz. dygresyjna – opis kraju młodości, charakterystyka stanu ducha, omówienie własnej poezji
- narrator często odchodzi od głównego tematu
- czasem występuje ironia, żart

POWIEŚĆ REALISTYCZNA (na podstawie Ojca Goriot):
- rozbudowane, szczegółowe, drobiazgowe opisy służace charakterystyce bohaterów
- bohaterowie przedstawieni z fotograficzną dokładnością
- zasada prawdopodobieństwa – prawdopodobne, wiarygodne obrazy
- narrator trzecioosobowy, wszechwiedzący (zna myśli bohaterów, wie co było wcześniej), przezroczysty (przekazuje prawdę), znajduje się poza obrębem świata przedstawionego
- pokazuje stosunki społeczne i obyczajowość ówczesnych ludzi (Paryż I pol. XIXw)
- narrator tworzy wydarzenia łącząc obserwacje z prawdopodobna fikcją

POWIEŚĆ REALISTYCZNA (na podstawie Lalki):
- utwór mimetyczny – naśladuje rzeczywistość
- fabuła i fikcja oparte na zasadzie prawdopodobieństwa – muszą mieć charakter realistyczny
- bohaterowie są postaciami prawdopodobnymi (Wokulski, Krzeszowska)
- narracja dwuosobowa: 3-cio osobowy, obiektywny, wszechwiedzący, niewyrażający swoich opinii oraz narrator 1-szo osobowy (w „pamiętniku starego subiekta”) subiektywny, informujący o zdarzeniach z przeszłości
- powieść panorama – pokazuje wszystkie warstwy społeczne
- bohaterowie charakteryzują się wzajemnie
- nietypowe zakończenie – otwarte
- język zindywidualizowany

POWIEŚĆ PSYCHOLOGICZNA:
- oddziałuje na czytelnika
- przedstawia różne charaktery i osobowości (kontrast)
- posiada wiele wewnętrznych monologów bohaterów
- opowiada o sumieniu, duszy człowieka

POWIEŚĆ HISTORYCZNA (na podstawie Potopu):
- fikcyjne losy bohaterów są ukazane na tle autentycznych wydarzeń historycznych, przeplatają się
- wątek miłosny urozmaica powieść, posiada szybkie zmiany akcji, wzmaga zainteresowanie i przyciąga uwagę czytelnika (dzięki Oleńce Kmicic przechodzi wewnętrzną przemianę)
- bohaterowie i wydarzenia historyczne
- historia przedstawiona w sposób subiektywny, ponieważ autor pisał „ku pokrzepieniu serc” (Polacy byli pod zaborami)
- narrator anonimowy, ukryty, wszechwiedzący
- stylizacja językowa

DRAMAT MŁODOPOLSKI:
- synkretyzm sztuki
- problematyka narodowo – wyzwoleńcza
- symbolizm (postaci, sytuacji, całości utworu, przedmiotów)
- współistnienie dwóch światów: realistycznego i symboliczno – wizyjnego
- nastrojowość
- podobieństwo do teatru szekspirowskiego
- trudny do wystawiania na scenie – asceniczność

EPOPEJA CHŁOPSKA (na podstawie Chłopów):
- przedstawia pełny obraz życia chłopów w okresie 4 pór roku
- porównania homeryckie
- ważny moment dziejowy (wieś powinna się przeobrazić bo źle się żyje)
- rozbudowane opisy przyrody
- mitologizacja świata przedstawionego (kreacja Jagny, zachowanie przyrody)
- sakralizacja trudu rolnika

EPOPEJA MŁODOPOLSKA: (na podstawie Chłopów)
- różnorodność stylów:
- wpływ realizmu – opisy, psychologiczny realizm bohaterów
- naturalizm – drastyczny opis amputacji nogi, biologiczna koncepcja życia (walka o byt – zwycięża silniejszy, człowiekiem rządzą namiętności, teoria dziedziczności)
- impresjonistyczne opisy przyrody
- wpływ symbolizmu

POWIEŚĆ MŁODOPOLSKA (na podstawie Ludzi Bezdomnych):
- różne konwencje artystyczne:
- naturalizm – opis życia ludzi folwarcznych
- realizm
- symbolizm – zakończenie powieści, rozdarta sosna symbolizuje cierpienie Judyta – jego rozdarcie wewnętrzne
- impresjonizm – gra światła i cienia, kolorystyka
- narrator: 1-szo osobowy (pamiętnik Joasi Podborskiej), 3-osobowy (pozostała część)
- luźna kompozycja
- ukazywanie uczuć bohaterów w sposób impresjonistyczny
- otwarte zakończenie
- związki z ideologią romantyczną i pozytywistyczną

OPOWIADANIE:
- krótki utwór epicki o prostej akcji
- niewielkich rozmiarów o jednowątkowej fabule
- pisany prozą
- postacie drugoplanowe, opisy i refleksje
- luźną konstrukcją i brak rygorów
- relacja o zdarzeniach przekazywana z perspektywy czasu i ukazująca związki między zdarzeniami.

EROTYK:
- poetycki utwór liryczny o tematyce miłosnej

POWIEŚĆ AWANGARDOWA (na podstawie Ferdydurke):
- wypowiedź narratora rozbita na trzy role będące ze sobą w sprzeczności
- niejednorodność gatunkowa (pamiętnik, parodia, powiastka filozoficzna, poemat dygresyjny)
- świat przedstawiony: udziwniony, zaskakujący czytelnika, realizm fantastyka, groteska
- bohaterowie – przedstawieni w konwencji behawiorystycznej tzn. tylko w reakcjach zewnętrznych przez dialog, relacje o gestach, cytaty o zachowaniu się bohatera
- fabuła: pojawiają się epizody, które burzą ciąg przyczynowo-skutkowy
- język: pełen innowacji, sprawia wrażenie zabawy słownej

REPORTAŻ:
- gatunek dziennikarsko-literacki przedstawiający prawdziwe wydarzenia, których uczestnikiem był sam autor, bądź dowiedział się o nich od świadków
- łączy fakty z fikcją

REPORTAŻ (na podstawie Zdążyć przed Panem Bogiem):
- obiektywizm
- relacje pozbawione uczuć, wydarzenia opisywane są spokojnie, rzeczowo
- prawdziwe wydarzenia, fakty z życia rozmówcy
- książka przypomina rozmowę, ma formę wywiadu
- występują częste dygresje, zmiany tematu utrudniające zrozumienie tekstu
- brak komentarzy autorki, które mogłyby zmniejszyć wiarygodność utworu