Realny socjalizm.

Czym był system do 1989r.? Jak wyglądało wtedy życie?

Socjalizm to styl myślenia politycznego, który na gruncie krytyki ustroju kapitalistycznego głosił program stosunków społecznych opartych na społecznym władaniu środkami produkcji. Celem jego działania było zniesienie podziałów klasowych, sprawiedliwy podział dóbr i dochodów, a cała gospodarka miała rozwijać się zgodnie z założeniami planowania centralnego.

Realny socjalizm czyli socrealizm była to metoda twórcza obowiązująca w sztuce ZSRR, następnie stosowana w innych krajach komunistycznych. Na niego składały się postulaty zgodności wizji świata z tezami materializmu historycznego, typowość obrazu artystycznego, ludowość. Występował w sztukach plastycznych, architekturze, muzyce. Był elementem propagandy ustrojowej.

Pomimo radości z finału najbardziej barbarzyńskiej z wojen w dziejach, Polska nie zaznała wolności i owoców pokoju, gdyż jej terytorium i ustrój wewnętrzny miały być określone przez ZSRR. W rezultacie II wojny światowej Kreml opanował całą niemal Europę Środkowo- Wschodnią.

Mimo to sytuacja w Polsce kształtowała się odmiennie, niż w pozostałych państwach bloku komunistycznego. Na jej kształt wpłynęły następujące czynniki :
- krwawa fala terroru w latach pierwszej okupacji sowieckiej, tj. Od 17.IX.1939r. do 22.VI.1941r., masowe mordy inteligencji polskiej, w tym zbrodnia dokonana na 23 tys. oficerów i intelektualistów ( Katyń ).
- Druga fala terroru w 1944r. po wkroczeniu Armii Czerwonej na ziemie polskie. Celem było fizyczne wyniszczenie polskiego podziemia narodowego z okresu II wojny światowej.
- Długotrwała walka zbrojna z okupacją sowiecką i narzuconą „władzą ludową” trwającą do początku lat pięćdziesiątych
- Silny opór rolników przeciw kolektywizacji rolnictwa, zakończony zwycięstwem po śmierci Stalina
- Wielka rola polskiej świadomości narodowej – tradycja, kultura
- Rola kościoła katolickiego
- Istnienie na zachodzie licznej polskiej emigracji.

Na ziemiach polskich powstają polskie instytucje, tworzą się władze polskie. Przytłaczająca większość społeczeństwa uważała, że należy w tym uczestniczyć. Po latach okupacyjnego „życia na niby” istniała olbrzymia potrzeba powrotu do normalności. W 1944r. w Lublinie, w ramach PKWN-u powstał Resort Kultury i Sztuki. Stopniowo reaktywowano związki artystyczne, szkoły, wyższe uczelnie i muzea.

28.VI.1945r. w Moskwie w wyniku narady odbytej przez polskich przywódców politycznych na emigracji i przedstawicieli Rządu Tymczasowego powołano Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej z Edwardem Osóbką Morawskim – premierem i Stanisławem Mikołajczykiem – wicepremierem. O ostatecznym kształcie tego rządu decydował Stalin.

22.VIII.1945r. powstało Polskie Stronnictwo Ludowe, którego prezesem został Witos. Wobec jego podeszłego wieku i postępującej choroby kierowniczą rolę odgrywał wiceprezes Mikołajczyk. PSL stało się główną siłą opozycyjną, obok chłopów wstępowali do niego również liczni przedstawiciele inteligencji i drobnomieszczaństwa. Do wznowienia jawnej działalności politycznej dążyły też inne grupy polityczne. Nie istniały wówczas w Polsce żadne instytucje zajmujące się profesjonalnie badaniem opinii publicznej.

W całym kraju wzmaga się fala terroru zwłaszcza wobec działaczy i żołnierzy podziemia związanego z AK. W zwalczaniu brały udział formacje MO, Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, funkcjonariusze UB, jednostki WP i Armii Czerwonej. Bezkarność „bezpieki” zachęcała do wstępowania w jej szeregi ludzi marginesu, byłych kolaborantów, funkcjonariuszy NKWD (głównie pochodzenia żydowskiego).

30.VI.1946r. przeprowadzono referendum dotyczące granic, reformy rolnej, nacjonalizacji i zlikwidowania senatu. Można było przewidzieć, że zdecydowana większość społeczeństwa, niezależnie od swych poglądów politycznych, odpowie twierdząco na wszystkie pytania. Oficjalnie w referendum wzięło udział 85,3 % uprawnionych. Wyniki wyborcze były sfałszowane. Powstaje mały kodeks karny, który tak został stworzony, że właściwie każde zachowanie obywatela mogło być interpretowane jako przestępcze. Nawet jeśli obywatel nic nie zrobił, to i tak można było go oskarżyć za rozpowszechnianie fałszywych informacji. Przewidywał surowe kary za terror, sabotaż, udział w „bandach”.

Bardzo ważną rolę odgrywała cenzura, która miała chronić interes państwa, jego tajemnice, a także zapobiegać naruszaniu dobrych obyczajów, a w rzeczywistości była „kneblem” dla wolności słowa.

Bardzo ważną rolę odgrywał Kościół Katolicki, który zwalczał materialistyczny światopogląd, udzielał schronienia przed aresztowaniami. Wikariusze wygłaszali płomienne kazania patriotyczne. Władze radzieckie zaciekle zwalczały ludzi wierzących deportując i zsyłając księży do obozów.

Wobec aktów bezprawia w Polsce występowała w obronie emigracja polska. Ważną rolę spełniały stacje radiowe: Głos Ameryki i Wolna Europa, będące źródłem informacji politycznych i kulturalnych głoszonych przez obóz polityczny związany z „zachodem”.

Tragiczna była sytuacja w rolnictwie, brakowało sprzętu, nasion, inwentarza, a duża część ziemi leżała odłogiem. Brak surowców i niedobór produkcji na eksport był utrudnieniem w odbudowie i nacjonalizacji przemysłu.

Polska przeżywała ogromne trudności płatnicze, był chaos gospodarczy. Trudne zadania stały przed transportem, komunikacją i budownictwem.

Od 1948r. następuje powolny proces kolektywizacji wsi. Dla polskiego chłopa ziemia była najwyższą wartością i żadne argumenty nie były w stanie go do kolektywizacji przekonać. Stosowano różne formy nacisku, aby chłopi wstępowali do spółdzielni ( np. drakońskie kary pieniężne, obóz pracy, więzienie ).

W styczniu 1949r. Polska przystępuje do RWPG ( Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Rumunia, Węgry, Związek Radziecki i Albania ). Był to od początku chory twór ( wygodny instrument podporządkowywania ZSRR pozostałych krajów ).

W 1949r. obowiązującą doktryną stał się realizm socjalistyczny. Kultura została podporządkowana ideologii komunistycznej. Kierunek ten charakteryzował się ogromnym wpływem na treść i formę dzieł. Pojawiły się utwory opiewające sukcesy polityczne nowej władzy i jej przywódców. Częstym tematem były również osiągnięcia w realizowaniu kolejnych planów gospodarczych, odbudowa państwa, m.in. nacjonalizacja przemysłu, reforma rolna, tworzenie spółdzielni produkcyjnych itp. Bohaterowie powieści socrealistycznych to postacie
jednowymiarowe, pozbawione wewnętrznych rozterek i wątpliwości. Również twórczość plastyczna tego okresu spełniała głównie rolę plakatu agitacyjnego, sceny budowy domów i fabryk, praca na roli ( ze szczególnym uwypukleniem postępującej mechanizacji ), wreszcie portrety wodzów rewolucji. Nacisk polityczny wywierany wówczas na twórców kultury był na tyle silny, że ulegali mu nawet znani i utalentowani artyści, jak Jerzy Andrzejewski czy Jarosław Iwaszkiewicz. Zapanowało uzależnienie literatury od aktualnej linii politycznej i wzorów radzieckich. Miała to być sztuka „socjalistyczna w treści i narodowa w formie”.

Z początkiem lat 50 PZPR przejęła całkowicie władzę w Polsce. O wszystkim decydował nie rząd, lecz Komitet Centralny. Polska stała się państwem fasadowym – w praktyce : kolonią ZSRR. Nastąpiło załamanie produkcji rolnej, co spowodowało pogorszenie zaopatrzenia miast. Zaczynało brakować produktów, ludziom żyło się coraz gorzej. Próba stworzenia monopolu informacyjnego wiązała się ściśle z dążnością do kontrolowania i przebudowy świadomości społecznej. Temu właśnie służyło tworzenie nowej sztuki opartej o zasady realizmu socjalistycznego.

W 1951r. wprowadzono w szkołach obowiązującą naukę języka rosyjskiego, a w szkołach wyższych na wszystkich kierunkach wykłady z marksizmu – leninizmu. Utworzono działy książek zakazanych, wyczyszczono repertuar kin z filmów zachodnich. Skutecznie na kilka lat odcięto kulturę polską od nowoczesnych prądów w kulturze światowej. W naukach humanistycznych spustoszenia były największe, np. socjologia została wyklęta i zakazana. Prasę poddano drobiazgowej cenzurze, nadające po polsku radiostacje zagraniczne skutecznie zagłuszano.

Ukoronowaniem procesu stalinizmu kraju stanowiła ustawa zasadnicza, uchwalona przez sejm dla uczczenia Święta Odrodzenia Polski 22 lipca 1952r. Konstytucja wzorowana była na analogicznym dokumencie radzieckim, uchwalonym jeszcze w 1936r. Ponadto sam Stalin miał
okazję stać się jednym z głównych konsultantów treści konstytucji, wprowadzając do niej kilkadziesiąt poprawek. Konstytucja wprowadzała nową nazwę państwa Polska Rzeczpospolita Ludowa. Zniesiono urząd prezydenta, którego kompetencje przyjęła Rada Państwa. Wiele, bardzo demokratycznych z pozoru zapisów ( np. o wolności słowa, zgromadzeń ) sugerowało zapewnienie obywatelom stosunkowo szerokich swobód. W praktyce brak możliwości skutecznego protestowania wobec przejawów łamania konstytucji sprawiał, że wiele jej zapisów pozostało jedynie teoretycznymi. W życiu społecznym, politycznym, gospodarczym i kulturalnym kluczowe znaczenie odgrywała propaganda, której celem było takie ukształtowanie postaw społecznych, by ludzie pilnowali się sami. Chodziło o „wytresowanie” społeczeństwa w uwielbieniu dla władzy, którą ukazywano jako spełnienie procesu dziejowego.

Idea przyspieszonego uprzemysłowienia kraju, jako warunku „budowy podstaw socjalizmu” tkwiła głęboko w teorii i praktyce rządzących. Przemysł zwłaszcza ciężki, był podstawą materialną władzy, gdyż dawał możliwość jej uzbrajania. W procesie uprzemysławiania rozrywano tradycyjne więzi społeczne oraz tworzono „klasę robotniczą”, będącą rzekomo klasą rządzącą.

Uchwalona 21.VII.1950r. ustawa o Planie 6 – letnim zakładała wzrost produkcji przemysłowej ( 1950-1955 ). Koncentracja nakładów na przemysł ciężki i zbrojeniowy oznaczała coraz większe zaniedbania w rolnictwie i gałęziach produkujących dobra konsumpcyjne, co musiało się odbić ujemnie na zaopatrzeniu ludności. Stworzono podwaliny pod nowe gałęzie przemysłu : stoczniowego, samochodowego, lotniczego i tworzyw sztucznych.

Szczególną rolę odgrywała budowa gigantów, jak zakłady chemiczne w Oświęcimiu czy Huty im. Lenina pod Krakowem, gdzie koło wsi Mogiła zaczęło powstawać nowe miasto przemysłowe – Nowa Huta. Lokalizacja tego kombinatu służyła głównie stworzeniu silnego ośrodka robotniczego w pobliżu tradycyjnego i inteligenckiego Krakowa ( element realnego socjalizmu ).

W 1951r. zwiększyły się naciski na kolektywizację wsi. Przymus ten spowodował gwałtowny spadek inwestycji w gospodarstwach prywatnych, malało pogłowie zwierząt. Następuje spadek tempa wzrostu budownictwa mieszkaniowego. Trwała likwidacja sektora prywatnego.

Monotonię życia w kraju „realnego socjalizmu” Polacy często urozmaicali obrzędami alkoholowymi. Pito wszędzie – wśród budowniczych stolicy znany był tzw. murarski poniedziałek. Szczególnie rozpita była wieś. Pogarszające się warunki bytowe, śrubowanie cen, zaostrzanie dyscypliny pracy, propaganda, walka z indywidualnym rolnictwem – wszystko to stanowiło ponure tło początków przyspieszonej industrializacji.

Radykalizowanie się nastrojów w Polsce widoczne już było od 1953r, tzn. od śmierci Józefa Stalina. Wprowadzono reglamentację, czyli kartki, aby kontrolować rynek. Miała zostać urzeczywistniona idea : „każdemu według potrzeb, od każdego według jego możliwości”. Państwo miało zaspokajać potrzeby obywatela, wzamian obywatel miał w pracy dawać z siebie wszystko, żyć w kolektywie. Oczywiście „potrzeby” i „możliwości” obywateli określała partia. Po śmierci Józefa Stalina w polityce polskiego kierownictwa nic się nie zmienia, wszyscy czekają na rozwój wydarzeń w Moskwie, gdyż PRL jako państwo całkowicie zależne od ZSRR wszelkie działania polityczne i gospodarcze konsultowała z władzą radziecką. Mimo docierających ze wschodu „plotek” o zmianach kursu w działaniach partyjnych w Polsce nadal szaleje terror „stalinowski”. Bierut bezpardonowo rozprawia się ze swoimi przeciwnikami i krytykami.

Od 1955r. narasta krytycyzm socrealistycznego wzorca, artyści próbują mówić własnym językiem. Zerwanie z socrealistyczną manierą demonstrowali uliczni plastycy młodego pokolenia.

Duże znaczenie miało powstanie Układu Warszawskiego ( 14.V.1955r. ). Przewidywał on wspólną samoobronę w przypadku napaści zbrojnej w Europie
( był odpowiedzią na powstanie NATO ). Powstanie tego układu było wydarzeniem o ogromnym znaczeniu politycznym – jeszcze bardziej umacniał blok radziecki. Zła sytuacja ekonomiczna w kraju, odczuwana szczególnie przez robotników oraz nadzieja na efekty zmian na Kremlu powodowały rosnące napięcie.

12.III.1956r. umiera w Moskwie B. Bierut. Jest to symboliczny koniec okresu stalinowskiego w Polsce.
28 czerwca 1956r. zastrajkowali pracownicy poznańskich zakładów im. H. Cegielskiego ( w tym czasie im. J. Stalina ). Robotnicy zdecydowali się wyjść na ulice Poznania, na co władze zareagowały rozkazem użycia broni przez milicjantów ( 74 osoby zabite, ponad 500 rannych ).Napięta sytuacja trwała aż do października, gdy nowym I sekretarzem KC został Władysław Gomółka. Polacy pokładali w nim duże nadzieje, gdyż jako konkurent Bieruta i były więzień polityczny dawał gwarancję zmiany w polityce wewnętrznej. Jako komunista o międzynarodowym autorytecie dawał też nadzieje na bardziej partnerskie stosunki z ZSRR.

Po okresie socrealizmu i złagodzeniu cenzury, w twórczości pojawiły się nowe kierunki artystyczne. Coraz śmielej plastycy, malarze demonstrują malowidła ścienne, mozaiki.

W 1956r. odbył się w Sopocie I Ogólnopolski Festiwal Muzyki Jazzowej. Utwory muzyczne komponowane w socrealizmie na użytek ludu pracującego pozostały epizodem. Muzyka żałobna Witolda Lutosławskiego uznana została za dowód na to, iż muzyka polska, po okrasie socrealistycznej
zapaści, osiągnęła poziom europejski.

Czego cenzura zabraniała na estradzie, to dopowiadała ulica.
Po okresie stalinowskim, czyli po 1956r. nastąpiło kilka lat tzw. odwilży. Z więzień wyszli więźniowie polityczni. Krytyce poddano służby odpowiedzialne za represje – UB, MBP, prokuraturę, sądy. Odbyło się nawet kilka procesów. Było to oczywiście spowodowane zmianami na najwyższych szczeblach władzy, ale społeczeństwo również na tym skorzystało. Zelżała cenzura, ożywiły się kontakty ( głównie kulturalne ) z zachodem. Zdawało się, że Polska weszła na ścieżkę pozytywnych zmian. Niestety nie trwało to zbyt długo. Podobnie jak w ZSRR tak i w PRL trwała ciągła walka o władzę w obrębie partii rządzącej. Były różne odłamy prezentujące różne spojrzenia na metody sprawowania władzy. Nakładała się na to „zimno – wojenna” sytuacja międzynarodowa wymuszająca wyścig zbrojeń. O ile państwa zachodu, lepiej zorganizowane i silniejsze gospodarczo nie odczuwały tego tak bardzo, o tyle państwa ( a zwłaszcza społeczeństwa ) socjalistyczne ponosiły olbrzymie koszty. PZPR znowu obrała kurs twardej dyscypliny, „nieomylności” i praktycznie przestała oglądać się na nastroje społeczne. Trwało to przez całe lata sześćdziesiąte. Czasami wybuchały niewielkie bunty, ale szybko były tłumione. Najważniejszą sprawą było utrzymanie w jedności obozu państw socjalistycznych.

Fatalny stan gospodarki spowodowany głównie wprowadzaniem centralnego zarządzania, nieznajomością potrzeb rynku , zniszczenie mechanizmów gospodarki rynkowej owocował bardzo niskim standardem życia obywateli. Rosło niezadowolenie społeczne. Finałem tego były – po wprowadzeniu drastycznych podwyżek cen żywności ( 12.XII.1970r. ) rozruchy robotników ( głównie stoczniowców ) w Trójmieście, Szczecinie, Elblągu. Władza kolejny raz wydała rozkaz strzelania do własnych obywateli. Rozruchy trwały od 14 do 20.XII.1970r. Zginęło około 50 robotników. W wyniku tych wydarzeń Gomułka został odsunięty od władzy. Nowym I sekretarzem został Edward Gierek. Społeczeństwo nieco się uspokoiło. Nowy I sekretarz obiecywał głębokie reformy i poprawę
sytuacji materialnej. Odwoływał się do idei „wspólnego” budowania Polski. „Pomożecie? – Pomożemy!”.

Mimo to ,w latach siedemdziesiątych społeczeństwo polskie wpadło w stan głębokiego letargu I rozbicia. Kierowała nim partyjno – biurokratyczna kasta rządząca się własnym interesem i wyznająca na ogół moralne prawo dżungli. Wieś starzała się, gdyż młode pokolenie uciekało do miast szukając łatwiejszego życia w przemyśle, urzędach lub karier politycznych. Część inteligencji stanowiła zalążek elit opozycyjnych, tępionych przez milicję. Bardziej zapobiegliwi wchodzili w światek cwaniaków handlujących dewizami lub w aparat partyjno-biurokratyczny. Większość utknęła w beznadziejności życia codziennego : korupcji, cynizmie, chamstwie.

W 1971r. rozpoczynają się wiece. Narastający od lat „kryzys zaufania” między kierownictwem partyjnym a społeczeństwem doprowadza do licznych strajków, m.in. w Stoczni im. Adolfa Warskiego w Szczecinie, czy „wydarzenia radomskie” w 1976r. Działania opozycji stają się bardziej energiczne. Fatalne zaopatrzenie staje się zmorą klientów państwowego handlu. Zastraszające rozmiary przybierało brakoróbstwo, a obyczajem stawało się np. wydawanie reszty cukierkami, zapałkami czy zupami „w kostkach”. Obok zwykłych pensji były tzw. świadczenia społeczne czyli talony. Dobrem najbardziej pożądanym były działki pracownicze, talony na samochody, a zwłaszcza przydziały mieszkań.

Czołową celebrą PRL były pochody 1 maja, na których obecność była obowiązkowa (nieobecność postrzegana była jako wyraz buntu przeciwko partii i ustrojowi).

Dla złagodzenia nastrojów społecznych ekipa rządząca starała się wykorzystywać autorytet Kościoła.
16.X.1978r. papieżem zostaje Polak, kardynał Karol Wojtyła.

Wydarzeniem, które zmieniło historię było - podobnie jak w 1970r. wprowadzenie w 1980r. kolejnej podwyżki cen. Reakcja robotników była natychmiastowa. Strajki rozlały się po całej Polsce. 17.X.1980r. powstaje NSZZ Solidarność na czele z Lechem Wałęsą. Był to największy, najlepiej zorganizowany i najskuteczniejszy bunt społeczeństwa polskiego po II wojnie światowej. Działalność (formalna) Solidarności została przerwana wprowadzeniem 13.XII.1981r. przez gen. Wojciecha Jaruzelskiego stanu wojennego. Do dziś pozostaje to jednym z tych wydarzeń, którego okoliczności nie zostały w pełni wyjaśnione. Zwolennicy jego wprowadzenia utrzymują, iż w przeciwnym razie groziła Polsce interwencja wojsk radzieckich. Wprowadzenie stanu wojennego w Polsce wywołało ogromny oddźwięk w świecie. Przywódcy wielu państw demokratycznych wystąpili z potępieniem akcji wojskowej przeciw społeczeństwu polskiemu.

Ponownie wzrasta ilość strajków i niepokojów społecznych . Dopiero na spotkaniu 6.II.1989r. (okrągły stół) osiągnięto porozumienie, które zapoczątkowało pokojowy proces transformacji ustrojowej Polski.

29.XII.1989r Sejm dokonał zmian w Konstytucji, które formalnie zakończyły istnienie PRL. Dla rzesz robotników, urzędników i chłopów wolność wywołała problemy. Większość społeczeństwa przyzwyczajona była do rozmaitych ograniczeń, dlatego zagospodarowanie wolności stało się wyzwaniem następnych lat.

Pytanie postawione w tytule referatu jest trudne, bo czym właściwie był system rządów Polski powojennej? Z całą pewnością był to totalizm, czyli taki system organizacji państwa, który polega na ingerencji we wszystkie sfery życia społecznego, kulturalnego i politycznego przy całkowitym braku kontroli społecznej nad rządzącymi oraz maksymalnym ograniczeniem swobód obywatelskich.

Czy mógł być inny? Raczej nie, gdyż został nam narzucony w konsekwencji podziału Europy (wpływów politycznych) po II wojnie światowej. Nasi przedwojenni sojusznicy (Anglia, Francja) oraz USA poświęcili Polskę na rzecz dobrych stosunków z ZSRR.

A jak wyglądało wtedy życie?
Było pełne wypaczeń, zakłamania, walki o przetrwanie. Latwiej z pewnością było ludziom urodzonym po wojnie, nie znającym innej rzeczywistości. Po prostu nie mieli rozterek – swoje życie uznawali za normalne. Ale nawet takie „normalne” życie było z pewnością bardzo uciążliwe. Brak różnego rodzaju rzeczy (art. spożywcze, przemysłowe, higieniczne itp.) Konieczność przestrzegania sztucznej hierarchii wartości, świadomość „okupacji” radzieckiej, brak wolności słowa i cała masa innych rzeczy powodowała frustrację i napięcia społeczne. Bardzo wielu ludzi wyemigrowało z Polski w poszukiwaniu lepszego życia. Z pewnością było źle, ale czy dzisiaj jest tak znacznie lepiej?


Bibliografia:

- „Historia Polski 1939-1994”,Wojciech Roszkowski, Wyd. Naukowe PWN 1995r.
- „Polskie Dekady-lata 1950.”, Wiesław Kot, Wyd. Podsiedlik- Raniowski i Spółka,1990r.
- „Polskie Dekady- lata 1970.”, Wiesław Kot, Wyd. Podsiedlik- Raniowski i Spółka,1990r.