Karkonoski Park Narodowy.

Mniejsze wodospady i kaskady często występują na stromych i wartkich strumieniach Karkonoszy. Większe, wyższe, niosące duże ilości wody nie są zbyt liczne.
Wodospad, to z geograficznego punktu widzenia pionowe lub bardzo strome, swobodne spadanie strumienia przelewającego się przez wysoki próg skalny. U stóp progu, spadająca woda wraz z okruchami skalnymi wykonuje ruch wirowy i z wielką siłą rzeźbi tam zagłębienie przypominające małą studnię, zwane kotłem eworsyjnym lub wirowym. Woda wirując stale w kotle powoduje podmycie i podcięcie skały, a następnie stopniowe jej zawalanie, łącznie z oberwaniem górnej partii progu. W rezultacie takiego ciągłego, choć bardzo powolnego obrywania progu, niszcząca siła wody cofa go w górę strumienia. Zjawisko takie nosi nazwę erozji wstecznej. Szczeliny i pęknięcia istniejące w skałach ułatwiają ten proces, gdyż serie skalne wzdłuż nich podmyte łatwo się osuwają. Wodospad może się składać z kilku progów i tworzyć kaskady, czyli serie położonych blisko siebie niedużych wodospadów lub stromych progów. O potędze wodospadu decyduje nie tylko wysokość progu, ale także ilość wody spadającej w jednostce czasu.

Największym z wodospadów po polskiej, północnej stronie pasma Karkonoszy, jest wodospad Kamieńczyka, który utworzył się na strumieniu Kamieńczyk wypływającym ze stoków Szrenicy. Wodospad położony jest na zach. od Szklarskiej Poręby, na wysokości 846m n.p.m. Jego potrójna kaskada spada z wysokości 27 m. wykonując dwa zakręty. Pod środkową kaskadą, w granitowych skałach znajduje się wykopana przed wiekami grota. Piękno i siła wodospadu szczególnie dobrze widoczne są po obfitych opadach, gdy woda rozpryskuje się w wąskim wąwozie i z hukiem żłobi kocioł eworsyjny. Poniżej wodospadu znajduje się głęboki i mroczny przełom strumienia o długości ok. 100m, o pionowych sięgających 30m ścianach i szerokości ledwie kilku metrów. Istnienie tego przełomu jest dowodem na działanie erozji wstecznej i cofanie się progu wodospadu w górę potoku. Świadczą o tym także wyraźnie widoczne w dnie strumienia dawne kotły eworsyjne. Wodospad i jego najbliższą okolicę można podziwiać z krótkiej, specjalnie przygotowanej dla turystów trasy. Na głowę należy założyć kask dla ochrony przed spadającymi kamieniami.
W podobnej odległości od Szklarskiej Poręby, lecz po wschodniej jej stronie, na wysokości 520m n.p.m. znajduje się równie znany i piękny wodospad Szklarki. Powstał on na potoku Szklarka, który wypływa ze stoków Wielkiego Szyszaka i Śmielca. Utworzony jest, podobnie jak wodospad Kamieńczyka, w spękanych granitowych skałach. Wysokość progu wodospadu wynosi 13 m. Powyżej progu potok jest płytki i płynie prawie całą szerokością doliny. Spadając strumień wody zwęża się, tworząc charakterystyczny kształt trójkąta (w okresach bezdeszczowych jeden z boków trójkąta zanika). U stóp wodospadu znajduje się głęboko wydrążony kocioł eworsyjny. W pobliżu, nieco w dół potoku widocznych jest kilka starych, już nieczynnych kotłów eworsyjnych. Ich głębokość sięga 4m, średnica – 2 m. Są jednym z dowodów na długotrwałą działalność erozji wstecznej i stałe cofanie się progu wodospadu w górę potoku. Wędrówka cofającego się progu została rozpoczęta około 400m od obecnego wodospadu u ujścia potoku do głównej w tym rejonie rzeki – Kamiennej i trwa do dzisiaj.

W końcowym swoim odcinku, poniżej wodospadu Szklarka płynie wartkim, spienionym nurtem tworząc malowniczy przełom wśród wysokich, sięgających do 40 m. skał. Niektóre skały w wąwozie pokryte są żółtym porostem kontrastującym wyraźnie z szarym, granitowym tłem. Porost ten to krążniczka jaskrawa rosnąca w miejscach, gdzie powietrze jest wilgotne i wyjątkowo czyste. Ze względu na takie upodobania krążniczka jest doskonałym biowskaźnikiem. W pobliżu ujścia Szklarki, nad Kamienną, znajduje się kilka takich zażółconych, jaskrawych, widocznych z daleka skał. Największe ich skupisko zwane jest „Żółtą skałą”. Wąwóz Szklarki i jego okolice porasta piękny mieszany las regla dolnego. Ze względu na swe niezwykłe walory przyrodnicze wodospad Szklarki i jego okolice włączone zostały w skład Karkonoskiego Parku Narodowego i stanowią jego enklawę odległą od głównego obszaru parku o około 3 km.

Położenie i powierzchnia

Karkonoski Park Narodowy znajduje się na terenie województwa dolnośląskiego w południowo-zachodniej części kraju przy granicy państwowej z Republiką Czeską. Park utworzony został w roku 1959 na obszarze 5 510 ha. Obecna powierzchnia parku wynosi 5 576 ha. Największą część parku zajmują lasy - 3 828 ha. 1 718 ha powierzchni parku objęto ochroną ścisłą. Od 1992 roku Karkonoski Park Narodowy jest częścią Bilateralnego Rezerwatu Biosfery Karkonosze / Krkonoe (MaB) o powierzchni ponad 60 tys. ha. Celem Rezerwatu Biosfery jest ochrona ekosystemów naturalnych, półnaturalnych, a także różnorodności biologicznej i prowadzenie badań naukowych.

Geologia i geomorfologia

Karkonosze są najwyższą grupą górską Sudetów. Czarny Grzbiet, Kowarski Grzbiet i Lasocki Grzbiet Karkonoszy zbudowane są ze skał metamorficznych. Podłoże Kotliny Jeleniogórskiej i północnej części Karkonoszy zbudowane są ze skał granitowych. Karkonosze stanowią zwartą bryłę o na ogół wyrównanej powierzchni, ponad którą wystają wzniesienia o wysokości względnej do 100 m (np. Wielki Szyszak - 1509 m n.p.m.). Jedynie Śnieżka (1602 m n.p.m.) wyróżnia się wysokością i kopiastym kształtem. Cechą charakterystyczną Karkonoszy jest obecność skałek granitowych np. Słonecznik, Końskie Łby, Pielgrzymy. Z monotonią łagodnych na ogół stoków karkonoskich wyraźnie kontrastują nisze kotłów polodowcowych i towarzyszące im wały moren oraz jeziora.
Najmłodszym elementem krajobrazu, ukształtowanym po ustąpieniu ostatniego zlodowacenia przed około 10 tys. lat, są torfowiska występujące na wierzchowinach Karkonoszy i na ich zboczach.

Wody

Wzdłuż grzbietu Karkonoszy przebiega europejski dział wodny, rozgraniczający zlewisko Morza Północnego (dorzecze Łaby) i Bałtyku (dorzecze Odry). Wiele z karkonoskich potoków spływa wodospadami z pionowych urwisk kotłów polodowcowych i progów skalnych. Najdłuższy (300 m) ciąg kaskad w polskich Karkonoszach tworzy Łomniczka spływająca do Kotła Łomniczki

Szata roślinna
Szata roślinna Karkonoszy, jak wszystkich wysokich gór, ma charakterystyczny układ strefowy. Od podnóża gór, do ich szczytów rośliny układają się w pasy o różnorodnym składzie gatunkowym, tworząc tak zwane piętra roślinne, uzależnione przede wszystkim od wysokości ponad poziom morza i warunków siedliska. Wraz z wysokością szata roślinna ubożeje. Przechodzi ze strefy lasów zawierającej lasy mieszane regla dolnego i lasy świerkowe regla górnego, do strefy bezleśnej dzielącej się na piętro kosodrzewin i piętro alpejskie z trawami, mchami i porostami. Lasy mieszane regla dolnego doskonale się zachowały właśnie w rejonie wodospadu Szklarki. Są to fragmenty drzewostanów zbliżonych do naturalnych zespołów sosnowo-jodłowo-bukowych z domieszką modrzewia, lipy, jawora i dodatkowo świerka. Również w strefie lasów regla dolnego znajduje się druga enklawa Karkonoskiego Parku Narodowego – granitowe, pojedyncze wzgórze Chojnik (627m n.p.m.) porośnięte lasem bukowym z domieszką świerka, modrzewia, sosny i brzozy. Na północnym stoku wzgórza znajdują się dwie jaskinie. Jedna z nich utworzona jest w „Zbójeckich Skałach” i nosi nazwę „Dziurawy Kamień”. Jej korytarz, a raczej wąska szczelina, liczy 20m długości i ciągnie się wzdłuż pęknięcia w zwartym masywie skalnym. Zakończona jest pionowym, blisko 3-metrowym, wąskim kominem. Przejścia tą tajemniczą szczeliną nie można polecać osobom z nadwagą. Druga z jaskiń, znacznie bardziej dostępna, zwana „Zbójecką grotą” to 5-metrowy okap skalny. obydwie zasługują na uwagę, gdyż jaskinie w granitach należą do rzadkości.
Na szczycie Chojnika wznosi się murowany zamek. Wybudował go w połowie XIV w. książę świdnicki Bolko II, w miejscu istniejącego już w XIII w. zamku drewnianego. W XIV w. zamek stał się własnością rodu Schaffgotschów. Położenie na wysokiej i niedostępnej skale oraz stale rozbudowywane fortyfikacje spowodowały, że zamek nigdy nie został zdobyty. W 1675 r uległ jednak siłom natury - spłonął od uderzenia pioruna. Obecnie w jego ruinach mieści się schronisko PTTK. U podnóża Chojnika, w miejscowości Sobieszów znajduje się siedziba dyrekcji i Muzeum Przyrodniczego Karkonoskiego Parku Narodowego.
Lasy świerkowe regla górnego występują na wysokości od 1000 do 1250m n.p.m. W drzewostanie dominuje tu w sposób naturalny świerk z niewielką domieszką jaworu i buka, i jarzębiny w pobliżu górnej granicy. W runie leśnym spotkać można czarne jagody, paprocie, goryczkę i naparstnicę. Zarówno naturalne lasy tego piętra, jak i lasy regla dolnego na znacznych obszarach uległy zniszczeniu. Rabunkową ich eksploatację rozpoczęto jeszcze w XVIII w., dla celów przemysłu szklarskiego. Po ogromnej powodzi postanowiono zalesić zdewastowane stoki. W tym celu sprowadzono sadzonki świerkowe z różnych miejsc Europy, głównie z austriackich i niemieckich Alp. Nie były one jednak przystosowane do odmiennych nieco, sudeckich warunków. Wprawdzie wyrosłe z nich lasy pokryły zbocza i wstrzymały erozję gleby, ale jakość drzew i ich stan zdrowotny jest daleki od dobrego. Drzewa są mało odporne na wiatrołomy, ataki szkodników i grzybów oraz na emisje przemysłowe dające tzw. kwaśne deszcze. Kwaśne deszcze atakują osłabione drzewa zarówno od strony gałęzi i igieł, jak też od strony korzeni, gdy zanieczyszczona woda deszczowa wsiąka w glebę. W rezultacie, na znacznych przestrzeniach dostrzec można martwe połacie lasów. Na każdym jednak kroku widoczna jest praca leśników. Z ostatnich lat pochodzą olbrzymie powierzchnie nowych drzewostanów sadzonych wprawdzie ludzką ręką, lecz wyhodowanych na miejscu, w Sudetach i odpornych genetycznie.
Charakterystycznym miejscem w strefowym układzie roślinności jest górna granica lasu przebiegająca w Karkonoszach w przybliżeniu na wysokości ok. 1250m n.p.m. W pobliżu tej granicy drzewa karłowacieją i rosną kępami lub pojedynczo wśród pojawiającej się tu kosodrzewiny.
Piętro kosodrzewiny również uległo częściowemu zniszczeniu już pod koniec XVIII w., gdy nastąpił rozwój pasterstwa wysokogórskiego. W wielu miejscach doszło wówczas do sztucznego poprzerywania pasa kosówek i do powstania sztucznie zakładanych górskich łąk. Na przełomie XIX i XX wieku piętro kosodrzewiny zostało wzięte pod ochronę, dzięki czemu dzisiaj odbudowuje swoje dawne pozycje.


Najwyższe z pięter roślinnych, piętro alpejskie występuje tylko w szczytowych partiach górskich. Jego obecność zaznacza się występowaniem ubogiej roślinności reprezentowanej głównie przez trawy, mchy i porosty.
W całym paśmie Karkonoszy szczególne miejsce zajmuje flora torfowisk (opis torfowiska w lutowym numerze „Przyrody Polskiej”) z wełnianką pochwowatą i wąskolistną, wełnianeczką darniową i różnymi gatunkami traw i turzyc oraz flora kotłów polodowcowych. W karkonoskich kotłach spotkać można gatunki endemiczne, tzn. takie, które nigdzie więcej na świecie nie występują (skalnica bazaltowa i dzwonek karkonoski) oraz relikty polodowcowe. Te ostatnie przywędrowały do nas z północy wraz z epoką lodowcową i przetrwały w wysokogórskim odosobnieniu do dziś. Należą do nich: wierzba lapońska, malina moroszka, zimoziół północny, gniadosz sudecki, czy skalnica śnieżna. Do ciekawostek zaliczany jest też poryblin jeziorny (rodzaj paproci), rosnący w Wielkim Stawie oraz wiele innych, mniej znanych form.

Fauna
Głównym czynnikiem kształtującym warunki przyrodnicze Karkonoszy były całkowite zlodowacenia gór. Proces ten zdecydował o specyfice współczesnej fauny. Jako relikty okresu zlodowacenia wymienia się 2 gatunki: wirek - Otomesostoma auditivum i ślimak poczwarówka arktyczna Vertigo modesta arctica. W miarę ocieplania się klimatu Karkonosze zasiedlały gatunki borealno - górskie np. ślimak poczwarówka alpejska. W kolejnym etapie wkroczyły gatunki z innych gór Europy, głównie z Alp i Karpat np. wypławek alpejski. Trzon fauny bezkręgowców stanowią jednak gatunki eurytypowe, występujące na dużym obszarze.
Spośród kręgowców najliczniejszą grupę stanowią ptaki. Łącznie stwierdzono około 100 gatunków m.in. włochatkę, sóweczkę, cietrzewia, głuszca, drozda obrożnego, płochacza halnego. Awifauna Karkonoszy posiada cechy charakterystyczne dla obszarów górskich tzn. zaznaczona jest strefowość w rozmieszczeniu gatunków. W reglu dolnym liczba gatunków lęgowych przekracza 50, a w piętrze alpejskim spada poniżej 10. W Karkonoszach występuje około 40 gatunków ssaków, w tym 16 gatunków nietoperzy. Atrakcją Karkonoszy jest muflon introdukowany tu na początku XX w. Na terenie Karkonoszy stwierdzono także 4 gatunki ryb, 6 gatunków płazów, 5 gatunków gadów.

Klimat
Karkonosze znajdują się w zasięgu klimatu oceanicznego, ale panuje w nich lokalny klimat górski. Charakteryzuje się on długimi, ostrymi zimami, znacznymi opadami atmosferycznymi, dużymi wahaniami temperatury, silnymi wiatrami oraz gwałtownymi załamaniami pogody: deszcz, mgła, mżawka, nagłe spadki temperatur nawet w środku lata, oblodzenie, szron, duże skoki ciśnienia. Wraz ze wzrostem wysokości maleje temperatura (średnio o ok. 0,6C co 100m wysokości), a wzrasta siła wiatru i ilość opadów. Klimat karkonoski jest znacznie surowszy niż np. tatrzański na podobnych wysokościach. Dni w pełni słonecznych i bezwietrznych trafia się w ciągu roku niewiele, a Śnieżka zaliczana jest do najbardziej wietrznych miejsc Europy. Mgły występują przez 290 dni w roku. Zimą te częste zamglenia w wyniku silnego skondensowania i różnicy temperatur tworzą śnieżnolodową szadź, czyli osad kryształków lodowych. Zjawisko to powstaje przy zetknięciu powietrza przesyconego przechłodzonymi, zamarzającymi kropelkami mgły z drzewami, ścianami schronisk czy tyczkami, których temperatura jest mniejsza niż 0C. Wszystko pokrywa wówczas gruba, biała warstwa, nadająca szczytowym partiom gór nierzeczywisty, bajkowy charakter. W Karkonoszach pełna pokrywa śnieżna utrzymuje się ponad 100 dni w roku. Grube płaty śniegu najdłużej, bo aż do czerwca pozostają w Kotłach Śnieżnych

Zagrożenia i turystyka
Lasy Karkonoskiego Parku Narodowego narażone są na stałe niekorzystne oddziaływanie kompleksu czynników abiotycznych, biotycznych i antropogenicznych. Czynniki wywołujące istniejące i przewidywane zagrożenia lasów na omawianym obszarze można umownie podzielić na dwie grupy:
a) czynniki, których negatywny wpływ można ograniczyć przez zabiegi ochronne.
Do tej grupy można zaliczyć między innymi konsekwencje niewłaściwej gospodarki leśnej w przeszłości, polegające na uproszczeniu budowy i składu gatunkowego, zwłaszcza lasów dolnoreglowych, zagrożenia powodowane przez owady i grzyby patogeniczne, szkody powodowane przez ssaki roślinożerne, a także wywoływane przez masowy ruch turystyczny. W tej grupie mieszczą się także stale obecne w górach niekorzystne czynniki abiotyczne - wiatr, nadmierne opady itp.
b) czynniki, których negatywny wpływ jest niezależny od sposobu postępowania w lasach Parku i otuliny.
Do tej grupy należą przede wszystkim zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego, skażenie gleb, anomalie klimatyczne, w tym możliwe ocieplenie klimatu. Ostateczne skutki poszczególnych czynników tej grupy nie są do końca poznane, co utrudnia w znacznym stopniu zaplanowanie skutecznego przeciwdziałania.
Rocznie Karkonoski Park Narodowy odwiedza ponad 1,5 mln turystów. Infrastruktura turystyczna obejmuje 112 km szlaków, 10 wyciągów i 12 schronisk. Najbardziej atrakcyjną porą wędrówek po Karkonoszach jest okres od połowy maja do połowy października

Śnieżka (1603 m npm) – najwyższy szczyt w Karkonoszach i całych Sudetach (szlaki z Karpacza). Ma postać stożka, z którego rozchodzą się trzy grzbiety: na pd.-wsch. Grzbiet Ruzowej hory (1390 m npm), na zach. grzbiet Równi pod Śnieżką i na wsch. Czarny Grzbiet z czarną kopą (1407 m npm). Od pn. zbocza Śnieżki opadają do Kotła Łomniczki, a od pd.-zach. podcinają ją urwiste stoki Upskiej Jamy. Panuje tu specyficzny mikroklimat typu subpolarnego, dlatego wykształciła się roślinność alpejska.

Średnia temp. najcieplejszego miesiąca, lipca wynosi 10,9 st. C, a najzimniejszego – stycznia –6,3 st. C. Średnia roczna temperatura wynosi tu tylko 0,3-0,4 st. C. W ciągu roku spada tu ok. 1054 mm deszczu. Opady śniegu mogą występować przez cały rok, pokrywa śnieżna utrzymuje się przez ponad 150 dni w roku. Występują tu również silne wiatry oraz częste zamglenia.
Pierwsza wyprawa na Śnieżkę miała miejsce prawdopodobnie w 1456 r. od strony czeskiej. Śnieżka przyciąga turystów ze względu na możliwość podziwiania rozległej panoramy, niekiedy widoczność jest na odległość ponad 100 km.

Na szczycie zabytkowa kaplica z 1681 roku oraz oryginalne w kształcie schronisko mieszczące także obserwatorium meteorologiczne. Można je zwiedzać. Śnieżka przez 8 miesięcy w roku pokryta jest śniegiem lub lodem i czasem wystaje ponad chmurami, co czyni ją wówczas niezwykle atrakcyjną widokowo. Ze szczytu rozpościera się wtedy najwspanialsza panorama w Sudetach. Zimą może jednak być niedostępna.

Biały Jar - niewielka nisza poniżej Równi pod Śnieżką (szlaki z Karpacza), długo utrzymująca pokrywę śnieżną. Od jej górnej krawędzi na wysokości ok. 1350 m rozchodzą się głębokie bruzdy szczelinowe, odsłaniające jasną zwietrzlinę granitową, właśnie od tej barwy wywodzi się nazwa jaru. Biały Jar porośnięty jest kosodrzewiną, rośnie tu wiele gatunków ziół, tu ma też swoje źródła Złoty Potok. Jest to dobry teren narciarski, ale trzeba tu uważać na lawiny.


Tu 20 marca 1968 r. wydarzyła się największa tragedia górska w Polsce: 19 osób poniosło śmierć w lawinie. Jej czoło miało 15 m wysokości, a długość 740 m. Jej wielką fotografię można dziś oglądać w Muzeum Sportu i Turystyki w Karpaczu. Dlatego zimą (zwykle od listopada do początku maja) nie wolno tędy przechodzić, trzeba zwracać uwagę na tablice ustawiane przez GOPR!

Chojnik - zalesione wzgórze porośnięte bukami, sosnami i świerkami (okolice Jeleniej Góry - Sobieszowa). Góra Chojnik (657 m npm) jest objęta rezerwatem przyrody i stanowi enklawę Karkonoskiego Parku Narodowego. Występuje tu interesująca fauna pajęczaków i ptaków (dzięcioł zielonosiny, muchołówka mała, gołąb siniak). Wśród roślin występują tu: miesiącznica trwała, rojnik pospolity, goryczka polna. U podnóża płn. zboczy znajduje się grupa granitowych skałek, tzw. zbójeckie skały i dwie niewielkie jaskinie: Dziurawy Kamień (dł. ok. 20 m) i Zbójecka Grota.

Na szczycie góry znajdują się ruiny zamku Chojnik. XIV-wieczny zamek książęcy w XV w. przeszedł w ręce rodu Schaffgotschów i był znacznie rozbudowywany do XVII w. Nigdy nie był zdobyty, a swoją świetność zakończył po uderzeniu pioruna i pożarze w roku 1675.
W części zabudowań zamkowych jest schronisko "Na Zamku Chojnik", a w nim niewielka ekspozycja ukazująca dzieje zamku. Z wieży zamkowej roztacza się piękna panorama Kotliny Jeleniogórskiej i otaczających ją pasm górskich.

Mały Staw – jeziorko górskie położone 1183 m npm o pow. 2,9 ha i głębokości ok. 7 m, wypełniające dno kotła polodowcowego (szlaki z Karpacza). Kocioł ten podcina zbocza Smogornii (1490 m npm) i Równi pod Śnieżką. Jego ściany są wysokie na ok. 200 m, a jego zbocza porośnięte są bogatą roślinnością subalepjską. Jezioro charakteryzuje się czystą i przejrzystą wodą. W cieplejszych miesiącach temperatura wody wynosi nie więcej niż 14 st. Przez większą część roku jeziorko pokryte jest lodem. Ubogą faunę reprezentuje wirek - relikt glacjalny. Nad stawem znajduje się schronisko "Samotnia" wybudowane w miejscu starej budy pasterskiej z XVII w.