System polityczny PRL
Jeszcze przed zakończeniem II wojny światowej wola Józefa Stalina przesadziła o kształcie ustrojowym przyszłej Polski jako państwa komunistycznego. Koncepcję tę realizowano stopniowo. Świadomie nawiązywano do demokratycznych instytucji prawnoustrojowych II Rzeczypospolitej. Po pewnym czasie w ukształtowanym w latach 1944-45 systemie ustrojowym pojawiły się elementy właściwe dla państwa totalitarnego. Przede wszystkim wzmocniła się pozycja PPR jako partii hegemonistycznej, co ostatecznie uznały pozostałe legalnie działające partie polityczne. Aktywność partii opozycyjnych nie była w stanie zmienić tej sytuacji. Byt ich, co dotyczyło głównie Polskiego Stronnictwa Ludowego, okazał się krótkotrwały. Ze względu na społeczność międzynarodową władze godziły się przejściowo na istnienie pluralizmu politycznego. Wszelkimi możliwymi sposobami PPR dążyła do utrzymania zdobytej władzy bez poparcia większości społeczeństwa. Na coraz większą skalę zaczęto stosować represje i terror, czemu towarzyszyło łamanie praw i wolności obywatelskich. Tego rodzaju metody rządzenia miały przeciwdziałać oporowi społeczeństwa i doprowadzić do akceptacji nowego ustroju i zniszczenia tożsamości narodowej.
Stopniowo wzrastała zależność organów władzy ludowej w Polsce od Związku Radzieckiego. Wyrażało się to także w przejmowaniu w coraz szerszym zakresie radzieckich rozwiązań ustrojowych przy tworzeniu nowego porządku prawnego w Polsce. Dzięki zmianie przedwojennego prawa karnego zwiększono ochronę nowego ustroju i organów władzy. Także w toku prac nad nową ustawą zasadniczą wzorowano się na ustawodawstwie radzieckim. Zależność Polski pogłębiała obecność na jej terytorium wojsk radzieckich. Do 1956 r. funkcjonariusze radzieccy zajmowali wiele najważniejszych stanowisk w aparacie państwowym i w wojsku. Wprowadzono nowy ustrój społeczno –gospodarczy. Był on oparty na nieefektywnej gospodarce planowej.
Z czasem ujawniła się krytyka i przejawy oporu wobec istniejącego systemu, określane jako realny socjalizm. W obronie tożsamości narodowej i praw człowieka przez całe dziesięciolecia występował Kościół katolicki. W powojennych dziejach Polski niejednokrotnie dochodziło do konfliktów społeczno –politycznych. W celu ich przezwyciężania władze użyły siły, co pociągnęło za sobą liczne ofiary śmiertelne.
Ustrój państwa do czasu uchwalenia w 1947 r. „Małej konstytucji” trafnie określa się jako przejściowy. Był to okres prowizorium konstytucyjnego. Uzasadnia to nie tylko brak ustawy zasadniczej. Ważniejsze były motywy postępowania nowych władz i praktyka ustrojowa. W oficjalnych wystąpieniach i dokumentach nie zapowiadano utworzenia w Polsce państwa socjalistycznego. Wynikający z realnej oceny sytuacji kompromis wyrażał się w utrzymaniu wielu demokratycznych instytucji z okresu II Rzeczpospolitej, łącznie z dopuszczeniem do działalności partii opozycyjnych. Eliminacja opozycji umocniła pozycję bloku politycznego zdominowanego przez PPR. Partia ta w rzeczywistości jednoznacznie zmierzała do uczynienia z Polski państwa socjalistycznego opartego na dyktaturze proletariatu. Oznaczało to w istocie zapewnienie decydującej roli w państwie partii komunistycznej. Realizacja tej koncepcji ustrojowej pociągnęła za sobą stopniową eliminacje instytucji ustrojowych z czasów II Rzeczpospolitej.
Jednym z podstawowych dokumentów zawierających koncepcje ustroju społeczno – politycznego przyszłej Polski była Deklaracja KRN uchwalona 1 stycznia 1944 r. która stwierdza konieczność wyłonienia w kraju kierownictwa reprezentującego wolę, dążenia i interesy najszerszych warstw społeczeństwa polskiego. W dniach 20 – 21 lipca 1944 r. ukonstytuował się w Moskwie Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, jako organ wykonawczy KRN, który pełnił funkcje tymczasowej władzy wykonawczej, jednak faktycznie stał się rządem. Przewodniczącym PKWN został Edward Osóbka- Morawski, a wiceprzewodniczącym Andrzej Witos i Wanda Wasilewska. Do czasu zwołania wybranego w głosowaniu powszechnym, bezpośrednim, równym, tajnym i stosunkowym Sejmu Ustawodawczego PKWN miał działać w oparciu o postanowienia konstytucji marcowej, jednak faktyczna pozycja komitetu zależała przede wszystkim od stanowiska ZSRR.
W systemie organów państwowych do 1947 r. najwyższym organem była Krajowa Rada Narodowa. Był to podziemny parlament, o różnorodnych i rozległych kompetencjach. Poza ustawodawstwem było to: planowanie gospodarki publicznej, uchwalanie budżetu i ustalanie stanu liczebnego armii. Była również władna do podejmowania decyzji w ważnych sprawach politycznych i międzynarodowych. Nadto KRN sprawowała nadzór na radami narodowymi. Posiedzenia odbywały się stosunkowo rzadko.
Na skutek „ogólnych żądań społeczeństwa polskiego, wyrażonych w masowych uchwałach, rezolucjach i wyzwaniach” utworzono 31 grudnia 1944 r. Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej na czele którego stanął Edward Osóbka – Morawski. Opierał się on na tych samych siłach politycznych co PKWN. Przeciwko jego utworzeniu protestowały legalne władze RP oraz mocarstwa zachodnie. Po podpisaniu przez Rząd Tymczasowy ze Stalinem w kwietniu 1945 r. układu o przyjaźni i współpracy nastąpiło formalne uzależnienie Polski os Związku Radzieckiego.
Istnienie dwóch rządów polskich stało się przedmiotem obrad Wielkiej Trójki podczas konferencji w Jałcie. Zgodzono się na to, iż powstanie jeden rząd tymczasowy poszerzony o demokratycznych polityków z kraju i zza granicy. W czerwcu 1945 r. po przekształceniu Rządu Tymczasowego powstaje Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, który zakończył okres dwuwładzy w Polsce. Wkrótce po zebraniu się Sejmu Ustawodawczego, w lutym 1947 r. został rozwiązany.
Do roku 1952 ustrój Polski oparty była na aktach o charakterze tymczasowym, do których zalicza się przede wszystkim Małą konstytucje z 1947r. W odróżnienieniu od sytuacji po I wojnie światowej, w Polsce Ludowej stosunkowo późno przeprowadzono wybory parlamentarne, co stanowiło przedmiot konfliktu pomiędzy obozem rządzącym a opozycyjnym PSL – utworzonym w sierpniu 1945 r. przez Stanisława Mikołajczyka. Partia ta opowiedziała się za rychłym przeprowadzeniem wyborów. Jednak PPR z partiami koalicyjnymi liczyła na wzrost poparcia ze strony większości społeczeństwa. Pewne obawy w tym zakresie spowodowały odsunięcie w czasie planowanych na jesień 1946 r. wyborów parlamentarnych.
Końcem marca 1946 r. PPR wystąpiła z pomysłem przeprowadzenia referendum ludowego. 27 kwietnia KRN uchwaliła odpowiednią ustawę w celu umożliwienia Narodowi bezpośredniego wypowiedzenia się w sprawie przyszłej konstytucji oraz w sprawie przemian społeczno – gospodarczych i politycznych. Sformułowano trzy pytania: 1). Czy jesteś za zniesieniem Senatu?, 2). Czy jesteś za utrwaleniem reform społeczno -gospodarczych?, 3). Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic Państwa Polskiego na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej? W istocie chodziło o odpowiedź co do stopnia poparcia społecznego dla poszczególnych partii. Utworzony w celach wyborczych Blok Stronnictw Demokratycznych, obejmujący PPR, PPS, SL i SD, apelował o głosowanie 3 razy tak. Z kolei PSL, wzywało do głosowania na „nie” na pytanie dotyczące zniesienia Senatu. W związku z tym rozwinęła się wielka kampania propagandowa.
Termin referendum wyznaczono na 30 czerwca 1946 r. według oficjalnych wyników w głosowaniu wzięło udział 85,3 % uprawnionych. Na pytanie pierwsze paść miało twierdzących odpowiedzi 68,2 %, na drugie – 77,3 %, na trzecie zaś – 91,4 %. Jednak wyniki te nie odpowiadały prawdzie, rozpowszechnione było przekonanie o sfałszowaniu jego wyników. Mimo, że referendum miało mieć charakter jedynie opiniodawczy, to jego wyniki stały się wiążące dla przyszłego ustrojodawcy, czego wyrazem było wprowadzenie jednoizbowego parlamentu.
Na 19 stycznia 1947 r. wyznaczono decyzją KRN wybory do Sejmu Ustawodawczego. Bezpośrednio, to jest w okręgach, wybrano 372 posłów. Pozostałe mandaty w liczbie 72 zawierały listy państwowe. W trakcie kampanii wyborczej ujawnił się podział na dwa obozy polityczne. Blok Stronnictw Demokratycznych, który tworzyły partie: PPR, PPS, SL i SD - wystawił wspólne listy wyborcze. PSL zdecydowało się samodzielnie wystąpić w wyborach. Państwowa Komisja Wyborcza ogłosiła, iż Blok Stronnictw Demokratycznych uzyskał 80,1 % głosów co zapewniało 394 mandaty. Na PSL głosowało 10,3 % wyborców, dzięki czemu uzyskała 28 mandatów. Stronnictwu Pracy przypadło 12 mandatów. PSL zakwestionowało – bezskutecznie – legalność wyborów parlamentarnych. Konsekwencją tego stanu rzeczy było przejęcie na kilkadziesiąt lat władzy w Polsce przez PPR i partie koalicyjne. Bezpośrednim skutkiem sukcesu wyborczego obozu rządzącego było przyśpieszenie tempa budowy nowego systemu ustrojowego w kraju.
Sejm Ustawodawczy powołany był do określenia podstaw organizacji państwa w okresie poprzedzającym uchwalenie nowej ustawy zasadniczej. Po przeprowadzeniu wyborów parlamentarnych nastąpiło samorozwiązanie się KRN. Sejm zbierał się na sesje zwyczajne, nadzwyczajne, zwoływane na wniosek Prezydenta RP. Inicjatywę ustawodawczą posiadał Sejm, Rada Państwowa i Rząd. Był wybierany na 5-letnią kadencję i spełniał następujące funkcje: ustrojodawczą, ustawodawczą, kontrolną a ponadto ustalał podstawowe kierunki polityki państwa.
Na podstawie projektu rządowego z lutego 1947 r. uchwalono Ustawę Konstytucyjna o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej. Wybierany on był na 7-letnią kadencje w tajnym głosowaniu na posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego, przy obecności przynajmniej 2/3 ustawowej liczby posłów. Na ten urząd został wybrany Bolesław Bierut. Przyjęto zasadę niełączenia funkcji prezydenta z wszystkimi innymi urzędami, nie wyłączając mandatu poselskiego. Zakres kompetencji prezydenta określiła Mała Konstytucja z 1947 r. Po rozwiązaniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej powołano nowy rząd, którego premierem został Józef Cyrankiewicz.
19 lutego 1947 r. uchwalono przy sprzeciwie 17 posłów PSL Ustawę Konstytucyjną o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej. Akt ten przeszedł do historii jako Mała Konstytucja, która przede wszystkim regulowała pozycję najwyższych organów RP. Jej postanowienia miały obowiązywać do czasu uchwalenia nowej ustawy zasadniczej. Jej cechą była tymczasowość i niepełność. Poza regulacją znalazły się w szczególności zasady ustroju społ. – gospodarczego oraz sfera praw i wolności obywatelskich. Postanowienia aktu wielokrotnie odsyłały do ustaw zwykłych co świadczy o jej ramowości.
Wedle Małej Konstytucji najwyższym organem w zakresie ustawodawstwa był Sejm Ustawodawczy, w zakresie władzy wykonawczej – prezydent, Rada Państwa i rząd oraz w zakresie wymiaru sprawiedliwości – niezawisłe sądy. Sejm miał być jednoizbowy i składać się z 444 posłów wybieranych na 5 lat. Konstytucja przyjęła formalnie zasadę trójpodziału władzy. W praktyce ustrojowej zasada ta była realizowana w ograniczonym zakresie, przede wszystkim ze względu na szczególne stanowisko Sejmu Ustawodawczego, jako organu przedstawicielskiego. Tradycyjną konstrukcje trójpodziału naruszała także Rada Państwa, usytuowana wśród organów władzy wykonawczej. W jej skład wchodził przewodniczący, którym był prezydent, marszałek Sejmu i wicemarszałkowie, a na czas wojny Naczelny Dowództwa WP. W nawiązaniu do konstytucji marcowej Mała Konstytucja wprowadzała ustrój parlamentarno – gabinetowy. Prezydent - wybierany na 7-letnią kadencję - pochodzący z wyboru Sejmu Ustawodawczego nie ponosił przed nim odpowiedzialności politycznej. Akty prezydenta wymagały dla swej ważności kontrasygnaty przez premiera i odpowiedniego ministra. Prezydent podlegał natomiast odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunałem stanu, w wypadku dopuszczenia się zdrady kraju, pogwałcenia ustawy zasadniczej oraz w wypadku popełnienia przestępstwa karnego. Funkcje władzy wykonawczej prezydent sprawował za pośrednictwem ministrów. Wzmocnienie jego pozycji nastąpiło przez personalne połączenie za stanowiskiem przewodniczącego Rady Państwa.
Przy zachowaniu pozorów demokracji, „mała konstytucja” stwarzała dogodne warunki do odebrania Sejmowi jego uprawnień, komplikowała podział funkcji ustawodawczych i wykonawczych, a poprzez Radę Państwa, jej przewodniczący oraz system rad narodowych tworzyła organa konkurencyjne dla Sejmu i rządu oraz nie podlegające kontroli społecznej. Miało to ułatwić zakulisowe rządy komunistów na wzór ZSRR.
Mała konstytucja nie zawierała gwarancji wolności obywatelskich. Dopiero 22 lutego 1947 r. Sejm ogłosił deklaracje, w której obok tradycyjnego katalogu praw i wolności obywatelskich, zawarto jeszcze niektóre prawa socjalne, prawo do pracy i do nauki. Jednak cała ówczesna i późniejsza praktyka Polski Ludowej była jednym ciągiem łamania przez władze komunistyczne wszystkich tych praw i wolności.
Po ukonstytuowaniu się Sejmu Ustawodawczego okazało się niemożliwe uchwalenie w krótkim czasie nowej ustawy zasadniczej. Po części wynikało to z faktu, iż żadna partia nie miała sprecyzowanego stanowiska wobec kształtu nowej konstytucji. Wkrótce ujawniły się negatywne skutki utworzenia na Kongresie Zjednoczeniowym z 15 grudnia 1948 r. Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR). Wreszcie sytuacja międzynarodowa miała niekorzystny wpływ na proces reform wewnętrznych w Polsce.
Oficjalne prace nad projektem nowej ustawy zasadniczej rozpoczęły się dopiero w 1951 r. Wcześniej ożywioną działalność projektodawczą prowadziły partyjne komisje konstytucyjne. W czerwcu 1949 r. KC PZPR powołał dwie komisje: roboczą i ideologiczną, pod przewodnictwem ówczesnego ministra sprawiedliwości Henryka Świątkowskiego. Zbierały się one na wspólnych posiedzeniach do połowy marca 1951 r. i opracowywały projekt nowej konstytucji. Rezultatem ich prac był Projekt Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 8 września 1950 r. opatrzony klauzurą: ściśle poufny. Przede wszystkim uwagę zwraca nowa nazwa państwa. W miejsce trójpodziału władz projekt wprowadzał zasadę jednolitej władzy państwowej. Prezydent miał pochodzić z wyboru jednoizbowego parlamentu, jednocześnie znacznie zwiększono skład Rady Państwa. Komisje w dużym stopniu wzorowały się na postanowieniach stalinowskiej konstytucji radzieckiej z grudnia 1936 r. W maju powołano Komisję Konstytucyjną, w jej skład weszły 103 osoby, w tym 61 posłów. Resztę jej członków stanowiły osoby spoza parlamentu. Na odbytym we wrześniu posiedzeniu inauguracyjnym Komisja została zobowiązana do przygotowania wstępnego projektu ustawy zasadniczej. W ciągu kilku miesięcy projekt był gotowy. Wobec niedotrzymania terminu złożenia tekstu projektu konstytucji, kadencje Sejmu Ustawodawczego przedłużono do lipca 1952 r.
Tekst projektu konstytucji był konsultowany z Józefem Stalinem, który zgłosił kilkadziesiąt poprawek, w tym niektóre o znaczeniu ustrojowym. Zostały one uwzględnione przez Komisje Konstytucyjną. Ostatecznie projekt ustawy zasadniczej został zredagowany 30 kwietnia 1952 r. i przesłany do marszałka Sejmu Ustawodawczego. Stał się on przedmiotem rozpoczętej końcem lipca debaty sejmowej. 22 lipca 1952 r. jednomyślnie uchwalono konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, która obowiązywała do grudnia 1992 r.
Na podstawie przepisów wprowadzających, do czasu powołania nowego składu naczelnych organów państwowych nadal obowiązywały odpowiednie postanowienia Małej konstytucji z 1947 r.
Konstytucja PRL doszła do skutku w wyjątkowo niekorzystnej sytuacji międzynarodowej i wewnętrznej. Przede wszystkim uznano, że PRL jest państwem dyktatury proletariatu, w którym kierowniczą rolę winna spełniać partia komunistyczna. Najważniejszym jej celem było zbudowanie socjalizmu w Polsce. temu zadaniu podporządkowano działalność struktur państwowych. Nastąpiło utrwalenie partyjnego układu na czele z PZPR. Nierównorzędną pozycję w tym układzie zajmowało Zjednoczone Stronnictwo Ludowe i SD. Ustawa zasadnicza z 1952 r. wprowadzała stalinowski model państwa, uwzględniając jedynie w niewielkim stopniu polską tradycję ustrojową. Stanowiło to przejaw występującego wówczas powszechnie w państwach Europy Wschodniej – uniformizmu wzorowanego na ustroju Związku Radzieckiego.
Treść i układ wewnętrzny konstytucji odpowiadały przyjętym założeniom ideologicznym. Tekst jej zawierał liczne postanowienia, których istota nie doczekała się realizacji. W części zatem Konstytucja PRL była fikcyjna. Widoczna była nadto rozbieżność pomiędzy ustrojem konstytucyjnym a ustrojem rzeczywistym.
Dla charakterystyki ustawy zasadniczej fundamentalne znaczenie posiada prawna regulacja stosunku pomiędzy jednostką a państwem, która uznała państwo za wartość najwyższą, co charakterystyczne jest dla systemów totalitarnych. W związku z tym nie wprowadzono do niej postanowień, które by służyły ochronie pozycji jednostki przed wszechwładzą państwa. Zabrakło też rzeczywistych środków kontroli nad aparatem państwa. Zamieszczono w niej również wiele ogólnikowych sformułowań. Zarazem regulacja konstytucyjna nie objęła wielu zagadnień ważnych pod względem ustrojowym, jak np. określenie relacji pomiędzy rządem a Radą Państwa. Występująca w szerokim zakresie ramowość postanowień powodowała przekazywanie materii konstytucyjnej do regulacji w trybie ustawowym. Sytuacja ta umożliwiała swobodną interpretacje konstytucji przez władze państwowe.
Większość postanowień ustawy zasadniczej dotyczy organizacji i kompetencji organów państwowych. Zasadniczą kwestią było odstąpienie od zasady trójpodziału władzy na rzecz jednolitości władzy państwowej- Sejm, Rada Państwa i rady narodowe, oraz organy „administracji państwowej” – rząd i ministerstwa. Rozróżnienie to zacierało granice pomiędzy ich kompetencjami. Najwyższym organem władzy państwowej miał być Sejm, jednak nie określono bliżej trybu jego funkcjonowania. Wybory miały się odbywać co 4 lata i być powszechne, tajne, równe, bezpośrednie. Prawo wyborcze do Sejmu i rad narodowych, otrzymali obywatele powyżej 18 lat, bierne prawo wyborcze zaś powyżej 18 lat w przypadku rad i 21 lat w przypadku Sejmu. Tryb zgłaszania kandydatów na posłów i członków rad narodowych miał być określony osobna ustawą.
Utrzymano instytucje Rady Państwa, jako najwyższego organu zwierzchniego rad narodowych w myśl radzieckiego „centralizmu demokratycznego”. Jej skład, liczący początkowo 15 osób, był wybierany przez Sejm. Na jej czele stał przewodniczący, którym był stale przedstawiciel PZPR. Pełniła swoje obowiązki po upływie kadencji parlamentu do momentu wyboru jej nowego składu. Do jej kompetencji należało : zarządzanie wyborów do Sejmu, zwoływanie jego sesji, ustalanie powszechnie obowiązującej wykładni ustaw, wydawanie dekretów z mocą ustawy, mianowanie i odwoływanie przedstawicieli PRL w innych krajach, ratyfikowanie i wypowiadanie umów międzynarodowych oraz wprowadzanie stanu wojennego. Rada Państwa miała podlegać Sejmowi, ale w przerwach pomiędzy jego posiedzeniami przejmowała prawie wszystkie jego kompetencje.
Organami „władzy państwowej” w gromadach, osiedlach, miastach, dzielnicach większych miast, powiatach i województwach zostawały rady narodowe poszczególnych szczebli, wybierane na 3 lata. System rad zbudowano hierarchicznie, podobnie jak w ZSRR, przy czym rady wyższego stopnia mogły uchylać uchwały rad niższego szczebla.
Naczelny organ administracji państwowej – rząd PRL – powoływał i odwoływał Sejm. Nie określono jednak sposobu, w jaki miało się to dokonywać, co dawało ogromne pole manewru wobec rządu ze strony kierownictwa PZPR lub w ogóle Kremla. Nie określono również zasad odpowiedzialności ministrów, a ich akty prawne mogła uchylić Rada Ministrów. Rozdział o sadzie i prokuraturze powtarzał zasady prawa o ustroju sądów powszechnych i prokuraturze. Prokuratura miała czuwać w szczególności nad ściganiem przestępstw godzących w ustrój, bezpieczeństwo i niezawisłość PRL. Ponieważ prokurator generalny PRL był powoływany i odwoływany, oraz odpowiedzialny przed Radą Państwa, cała prokuratura stawała się organem władzy. W ten sposób artykuł o niezawisłości sędziów powoływanych na mocy odrębnych ustaw zawieszono w próżni. Sądy bowiem stać miały przede wszystkim na straży ustroju PRL, zatem ich głównym zadaniem było chronienie władzy, a nie sprawiedliwości.
Bardzo rozbudowany został w konstytucji rozdział o prawach i obowiązkach obywateli. Zagwarantowano nawet prawo zwracania się do wszystkich organów państwa ze skargami i zażaleniami. Wszystkie swobody obywatelskie pozbawiono gwarancji, a korzystanie z nich obwarowano spełnianiem obowiązków obywatelskich, takich jak : przestrzeganie „socjalistycznej dyscypliny pracy”, strzeżenie tajemnicy państwowej i likwidacji klas społecznych żyjących z wyzysku.
W sumie konstytucja z 1952 r. wzorowana na ustawie zasadniczej ZSRR, powtarzała i sankcjonowała przepisy małej konstytucji z 1947 r. oraz późniejszych ustaw szczegółowych podporządkowujących życie w Polsce „władzy ludowej”, nie powołanej przez naród ani przezeń nie kontrolowanej. Kształt konstytucji PRL wynikał z rozumienia prawa jako narzędzia w ręku absolutnej władzy, a nie zbioru powszechnie obowiązujących norm precyzujących zasady zachowania jednostek i grup dla dobra ogółu.
Tekst konstytucji był wielokrotnie nowelizowany przed rokiem 1989. niezwykle zróżnicowana była treść, zakres i trwałość dokonywanych zmian w tekście ustawy zasadniczej. Wymaga podkreślenia, że żadna, z 16 nowelizacji dokonanych przed 89’ nie zmieniła naczelnych zasad ustrojowych.
Jedną z ważniejszych była nowelizacja z 1954 r. wprowadzająca w gromady i osiedla w miejsce gmin, jako najniższe jednostki podziału administracyjnego państwa. W wyniku reformy aparatu kontroli finansowej państwa przywrócono Naczelna Izbę Kontroli (NIK), jako organ niezależny od rządu, a podlegający Sejmowi. Stanowiło to przedmiot nowelizacji z 1957 r. Stałą liczbę posłów (460) wprowadzała ustawa z 1960 r. Nowelizacja z 1963 r. przedłużyła kadencje rad narodowych z 3 do 4 lat. W ten sposób ujednolicono kadencje Sejmu i rad narodowych. Likwidacja gromad i powrót do gmin był przedmiotem nowelizacji z 1972 r. Stosunkowo trwałe zmiany były także wynikiem nowelizacji z 1975 r. wprowadzającej dwustopniowy podział administracyjny, przez likwidacje powiatów.
Szeroki zakres zmian zawierała najobszerniejsza przed 89’ nowelizacja z 1976 r. Przede wszystkim uznano, że PRL „urzeczywistnia i rozwija demokracje socjalistyczną”. Szczególne znaczenie miała konstytucjonalizacja roli partii politycznych na czele z PZPR. Do tekstu ustawy zasadniczej wprowadzono sformułowanie iż PRL „umacnia przyjaźń i współprace ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich i innymi państwami socjalistycznymi”.
Po wprowadzeniu stanu wojennego nowelizacją z 1982 r. wprowadzono Trybunał Stanu i Trybunał Konstytucyjny. W tym samym czasie określono organizacje i kompetencje Trybunału Stanu. Powstał organ orzekający o winie i pociągający do odpowiedzialności konstytucyjnej osoby sprawującej najwyższe funkcje w państwie. W 1985 r. Sejm podjął uchwałę określającą szczegółowy tryb postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym.
W następnych latach kontynuowano praktykę wprowadzania do ustawy zasadniczej PRL nowych, demokratycznych instytucji ustrojowych. Nowelizacja z 1987 r. włączyła do ustroju politycznego formę demokracji bezpośredniej w postaci referendum. Doniosłe znaczenie miało powołanie Rzecznika Praw Obywatelskich. Stanowiło to przedmiot nowelizacji z 1987 r. kolejna nowelizacja z 1989 r. zapoczątkowała tworzenie nowego systemu ustrojowego.