Gospodarka PRL

Celem niniejszej pracy jest przedstawienie całokształtu działalności gospodarczej prowadzonej na terytorium Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Zakres chronologiczny mojej pracy zawiera się w latach 1945-1989, początkowo jedynie umownie nazywanych PRL, gdyż nazwa ta oficjalnie zaczęła funkcjonować dopiero w 1952 roku wraz z ustanowieniem nowej konstytucji. Nie należy jednak zapominać, że na kształt gospodarki PRL znacznie wpłynęły wydarzenia, a zwłaszcza skutki II wojny światowej, które również należy uwzględnić. Okres ten zamykają wybory czerwcowe w 1989 roku.
W czasie II wojny światowej celem Niemiec okupujących polskie ziemie było ich maksymalne wyeksploatowanie, co w dużej części udało się osiągnąć. Zdolności produkcyjne Polski znacznie się zmniejszyły oraz w dużym stopniu zniszczony został majątek narodowy. Z Polski zostały wywiezione liczne maszyny produkcyjne, a przemysł przystosowany był do produkcji zbrojeniowej, co stanowiło jeden z wielu poważnych problemów gospodarczych powojennej kraju. W 1944 roku przeprowadzono reformę rolną, która w rzeczywistości miała na celu zmniejszenie niechęci chłopów do systemu komunistycznego. Po wojnie narzucono Polsce radziecki system gospodarczy, zapoczątkowany przez nacjonalizację w 1946 roku. Rozpoczęto powolne „upaństwowienie gospodarki”, zezwalając jednak początkowo na drobną działalność prywatną obejmującą przedsiębiorstwa zatrudniające do 50 pracowników. System ekonomiczny Polski chciano jak najbardziej upodobnić do systemu ZSRR, dlatego też wprowadzono centralny system planowania. W systemie tym przedsiębiorstwa (państwowe lub spółdzielcze) były ubezwłasnowolnione i zarządzane z centrum. Kierunki polityki gospodarczej wyznaczały władze centralne, które dążyły do podporządkowania sobie gospodarki państwa. Opracowano trzyletni plan gospodarczy na lata 1947 -1949, który wprawdzie zawierał elementy gospodarki planowej lecz nie preferował uprzemysłowienia konkretnych dziedzin. Priorytetem była odbudowa zniszczonego kraju. W połowie 1947 roku rozpoczęto tzw. bitwę o handel, która miała na celu zmniejszenie ilości prywatnych przedsiębiorstw. W ciągu niecałych 2 lat liczba prywatnych sklepów spadła o połowę, w dużej części było to wynikiem zastraszania ich właścicieli. Faktem jest, jednak, że był to jedyny w pełni zrealizowany plan gospodarczy czasów PRL.
Polskę nie ominęła także naturalna sytuacja, mająca miejsce po wojnie, a mianowicie rozwój inflacji. Władze w 1950 roku przeprowadziły wymianę pieniądza, która była już elementem kolejnego planu gospodarczego, obejmującego lata 1950- 1955 i nazywanego mianem planu sześcioletniego. Ludność poniosła znaczne straty w efekcie wymiany pieniądza, ponieważ część zasobów przejęło państwo. Zabroniono również posiadania obcych walut, złota i platyny. Szacuje się, że właściciele gotówki stracili ok. 2/3 jej wartości. Reforma nie tylko nie powiodła się ale wywołała niezadowolenie społeczne i przyczyniła się do spadku siły nabywczej. Celem planu sześcioletniego było przede wszystkim zwiększenie potencjału militarnego i gospodarczego Polski, dlatego też jego głównym założeniem była industrializacja. W czasach PRL sprawy gospodarcze często wiązały się z sytuacją polityczną, dlatego też każde zmiany miały również na celu wzmocnienie pozycji komunizmu w Polsce. W czasie realizacji planu sześcioletniego znacznie wzrosły nakłady na rozwój przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego, co wiązało się z ograniczeniem wydatków na rolnictwo, przemysł konsumpcyjny oraz rozwój infrastruktury. Narastające niezadowolenie społeczeństwa podsycił dodatkowo rządowy plan kolektywizacji rolnictwa (stopniowo realizowany od 1948 roku przez KC PPR). W istocie kolektywizacja nie nabrała właściwego rozmachu, a po 1953 roku nie miała już wielu zwolenników, natomiast w 1956 roku kierownictwo PZPR pod przewodnictwem Władysława Gomułki zadecydowało o całkowitym zaprzestaniu akcji kolektywizacyjnej. Niezadowolenie Polaków wciąż rosło a stan gospodarki znacznie się pogarszał, dlatego też W. Gomułka zdecydował o zmianach w rolnictwie. Zniesiono ograniczenia w obrocie ziemią i uznano prawa do dziedziczenia gruntów. Ograniczono także wymiar dostaw obowiązkowych podwyższono ceny skupu i zmniejszono obciążenia fiskalne. Sprowadzono nowe maszyny i nawozy sztuczne. Po raz kolejny władze by podnieść swój autorytet odwołały się do warstwy najbiedniejszej i najbardziej podatnej na wpływy. Nastąpił wzrost produkcji rolnej.
Rząd Władysława Gomułki w latach 1956-1970 opracował trzy plany pięcioletnie. Ich realizację rozpoczęto od krytyki planu sześcioletniego, zamrożono rozpoczęte inwestycje, co spowodowało duże straty finansowe. Zakłady zbrojeniowe przestawiono na produkcję konsumpcyjną. Rząd chcąc nadrobić zacofanie polskiej gospodarki w stosunku do krajów rozwiniętych oraz zapobiec bezrobociu w 1959 roku przystąpił do kolejnej fazy industrializacji. Spowodowało to zaniedbanie innych działów gospodarki i zubożenie ludności, które nasiliło się w latach 1968-1970, gdy władze rozpoczęły tzw. manewr gospodarczy, by sprawniej realizować założenia planów. Powstały dwie koncepcje jedna mająca przyczynić się do wzrostu wydajności pracy, a druga zakładająca koncentrację nakładów w kilku dziedzinach. Efekt był odwrotny do zamierzonego, pogłębiły się dysproporcje rozwoju różnych gałęzi gospodarki i spadła wydajność pracy. Po raz kolejny obniżył się poziom życia społeczeństwa, które przeżyło kryzys gdy w grudniu 1970 roku wprowadzono podwyżkę cen na podstawowe artykuły spożywcze.
Nastąpiła zmiana rządów. Stanowisko Władysława Gomułki zajął Edward Gierek. Dzięki kredytom zagranicznym udało się poprawić warunki życia ludności. Powstał plan gospodarczy na lata 1971-1975 polegający głównie na nowych inwestycjach. Rozpoczęto kolejny etap industrializacji. Inwestycje te, były nieprzemyślane i wymagały większego wkładu finansowego niż ten, którym dysponowało państwo, dlatego też zostały one zamrożone. W 1974 roku nastąpiło załamanie wzrostu gospodarczego, rząd musiał podnieść ceny z racji narastającej inflacji, co naturalnie spotkało się ze sprzeciwem społeczeństwa. W 1976 roku znów zmieniono kierunek polityki gospodarczej. Zaczęto inwestować w rolnictwo, przemysł rolno – spożywczy, powstawały nowe mieszkania. Jednak w 1978 roku obywatele Polski stanęli przed kolejnym problemem – spadły prace realne, ponadto pierwszy raz od czasów wojny zmalał dochód narodowy. Był to poważny sygnał dla rządu, że czas zmienić politykę gospodarczą państwa. Kredyty wyczerpały się, a zabrakło środków na ich spłatę. Po raz kolejny ucierpiała ludność, ponieważ rząd wprowadził reglamentację, czyli system kartkowy, który był wynikiem ograniczeń w sferze konsumpcyjnej. Kryzys ekonomiczny przerodził się w kryzys społeczno – polityczny i Edward Gierek stracił władzę. Wydarzenie to jest najlepszym przykładem na to, jak bardzo sprawy gospodarcze państwa powiązane były z polityką. W 1982 produkt narodowy brutto zmniejszył się aż o 15% w porównaniu z rokiem 1980. Nie było także żadnych szans na uzyskanie kredytów zza granicy. Władze doskonale wiedziały, że wychodzenie z kryzysu potrwa kilka lat, dlatego też opracowano plan społeczno – gospodarczy na lata 1983-1985. Mimo wszystko nadal preferowano rozwój przemysłu ciężkiego, nie zniesiono reglamentacji. Nie zwiększyła się ani ilość, ani jakość artykułów spożywczych, w rolnictwie też nie zaszły żadne większe zmiany. W Polsce wciąż utrzymywała się inflacja. Nadzieję przyniosły wybory czerwcowe z 1989 roku, które ostatecznie zakończyły dzieje gospodarcze Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej.
W każdym czasie historycznym wojna powoduje ogromne straty w gospodarce i naprawa jej stanu zajmuje wiele lat oraz jest bardzo powolna. W Polce zbyt szybko chciano wprowadzić system gospodarczy obowiązujący w ZSRR, kraj nie był na to gotowy. Spowodowało to liczne bunty społeczne, większość planów gospodarczych nie powiodła się, bo zwyczajnie nie było na to warunków. Polska nie była przygotowana na radykalne zmiany. Ponadto na niepowodzenie wpłynęło dążenie komunistów do podporządkowania sobie całego systemu gospodarczego, łączenie aspektów politycznych z gospodarczymi oraz silny interwencjonizm państwa w sprawy gospodarcze. Władza wielu obywatelom kojarzyła się bardziej z terrorem i przymusem, aniżeli chęcią współpracy i nadzieją na lepszą przyszłość. Społeczeństwo skutecznie przeciwstawiało się zmianom, które nie miały na celu poprawy bytu, lecz były nastawione na korzyści materialne, które odnosił Związek Radziecki. Plany gospodarcze zmieniały się z każdą zmianą rządów, które chciały za wszelką cenę przewyższyć swoich poprzedników. Nie zawsze były to złe pomysły, jednak często niedostosowane do realiów panujących w kraju.