Pasożyty i tryb życia jaki prowadzą

Pasożyt jest to organizm żyjący w ścisłym związku przestrzennym z innym organizmem – żywicielem – na jego koszt i z jego szkodą (powoduje choroby, bądź śmierć). Organizm żywicielski umożliwia pasożytowi zarówno pobieranie pokarmu, jak i rozród. W świecie zwierząt istnieje pasożytnictwo obligatoryjne dzielące się na pasożytnictwo czasowe, polegające na pasożytowaniu jedynie w pewnych stadiach rozwojowych (larwy gzów), oraz pasożytnictwo stałe, w którym bytowanie w organizmie żywiciela jest konieczne dla życia pasożyta (tasiemce). Istnieje też pasożytnictwo przypadkowe, polegające na zmianie trybu życia na pasożytniczy w razie przypadkowego przedostania się do organizmu mogącego pełnić rolę żywiciela (niektóre nicienie). Pasożytniczy tryb życia wywiera ogromny wpływ na postać zwierzęcia.
Rośliny pasożytnicze są grupą roślin bezzieleniowych (lub częściowo bezzieleniowych, np. świetlik, szelężnik, gnidosz, pszeniec) – przez to nie asymilujących, które wykorzystują substancje pokarmowe wytworzone przez zaatakowanego żywiciela. W świecie roślin rozróżnia się półpasożyty (jemioła), pobierające z roślin żywicielskich sole mineralne i wodę, ale odżywiające się ponadto w drodze asymilacji, ich korzenie są przekształcone w ssawki wrastające do cewek i naczyń żywiciela; oraz pasożyty zupełne (np. kanianka),
odżywiające się całkowicie kosztem rośliny żywicielskiej.

Pasożyty możemy podzielić na wewnętrzne, np. tasiemiec lub zewnętrzne, np. wesz. Istnieją jednak osobniki odbiegające od tego ogólnego podziału. Pluskwa na przykład regularnie ssie krew człowieka i żyje w jego domu, ale nie na jego ciele.
Pasożyty wewnętrzne nie posiadają oczu ani ubarwienia. Nie mają narządu ruchu – nabłonka urzęsionego, za to mają narządy czepne, którymi przytwierdzają się do ciała żywiciela. Jednak ich nabłonek musi być odporny na działanie enzymów trawiennych żywiciela. Pasożyt jelitowy jest stale zanurzony w już strawionym pokarmie, który przygotowany jest do wchłaniania przez żywiciela. Układ pokarmowy takiego pasożyta może więc ulec uwstecznieniu lub całkowitemu zanikowi na rzecz pobierania pokarmu całą powierzchnią ciała. Pasożyt wewnętrzne mają także zdolność „oddychania beztlenowego”, czyli uzyskiwania energii w procesie beztlenowego rozkładu glukozy do kwasu mlekowego. Jednak ani przywry, ani tasiemce nie zatraciły zdolności oddychania tlenowego.
Organizm, w którym bytuje postać dojrzała nazywamy żywicielem ostatecznym. Jaja pasożyta wydostają się z jego ciała na zewnątrz i zarażają organizm, w którym rozwija się larwa. Ten organizm nazywamy żywicielem pośrednim. Przejście do żywiciela ostatecznego odbywa się zwykle, (choć nie zawsze), tak, że żywiciel ostateczny zjada pośredniego razem z larwą.

ROŚLINY:

Grzyby
Wszystkie grzyby są heterotrofami. Są wśród nich zarówno saprofity (roztocza), jak i pasożyty. Niektóre żyją w symbiozie z roślinami.
Liczne gatunki grzybów pędzą właśnie pasożytniczy tryb życia, atakując zwierzęta i rośliny. Należą tu, np. rdza źdźbłowa, buławinka czerwona, niektóre huby. Zainfekowane organizmy chorują, a nawet giną, bo grzyby atakują ich tkanki. Pasożytnictwo dla gospodarki ludzkiej jest zjawiskiem bardzo niepożądanym, w przyrodzie natomiast spełnia doniosłą rolę regulatora liczebności zwierząt i roślin, nie dopuszczając do ich nadmiernego rozwoju i przyczyniając się w ten sposób do utrzymania równowagi w biocenozie.


Buławinka czerwona (sporysz)
Jest to grzyb workowiec. Pasożytuje on w słupkach kwiatów żyta. Wykształciła się prawie czarna, różkowata forma przetrwalnikowa – sklerota, zwana sporyszem. Wiosną z różkowatego, ciemnego sporyszu (przetrwalnika) wyrastają białawe trzoneczki z czerwonymi główkami, w których zagłębione są liczne butelkowate owocniki, zawierające worki z zarodnikami. Dojrzałe worki otwierają się, a uwolnione z nich zarodniki przenoszone są przez wiatr na kwiaty żyta, gdzie kiełkują. Powstała z nich grzybnia przerasta słupek i tworzy bardzo liczne zarodniki konidialne, wydzielając jednocześnie słodki płyn wabiący owady. Owady, wędrując po kłosach, przenoszą zarodniki na zdrowe rośliny i zarażają je. Przerastająca słupek grzybnia po pewnym czasie tworzy przetrwalnik (sporysz), który wypada z kłosa na ziemię i tu zimuje. Skleroty buławinki zawierają silnie trujące alkaloidy (związki azotowe występujące głównie w postaci soli kwasów organicznych): ergotaminę, ergotoksynę i in. Ziarna ze sporyszem, zmielone na mąkę było w przeszłości przyczyną zatruć na wielką skalę. Stosowane także jako surowiec leczniczy. (rys.1).

Rdza źdźbłowa
Należy do klasy podstawczaków. W ogóle nie tworzy owocników. Jest bardzo groźnym pasożytem zbóż. Do swego rozwoju wymaga obecności dwóch żywicieli – berberysu i trawy (np. żyta).
Zarodniki podstawkowe, przenoszone przez wiatr, trafiają na liście berberysu, gdzie kiełkują. Powstała z nich grzybnia tworzy na spodniej stronie liści pomarańczowej barwy, kubeczkowate zbiorniczki (zwane ognikami), w których powstają liczne zarodniki. Zarodniki te z kolei, przenoszone przez wiatr, porażają liście traw (np. żyta). Powstała z nich grzybnia przerasta i niszczy tkanki liścia. Tworzy ona liściach kreskowate skupienia bardzo licznych zarodników, które bardzo łatwo rozprzestrzeniają się i porażają dalsze rośliny. Wreszcie na jesieni, tworzą się inne zarodniki, o grubych ścianach, i te zimują. Na wiosnę kiełkują i wykształcają podstawki, na których powstają zarodniki podstawkowe porażające liście berberysu. (rys.2)

Huba
Nazwa ta jest zbiorową dla grzybów pasożytniczych lub roztoczowych tworzących charakterystyczne owocniki w postaci konsolki przyrośniętej bocznie do pnia lub gałęzi drzewa. Niektóre huby powodują duże zagrożenie dla roślin drzewiastych, jednak atakują przeważnie osobniki osłabione, uszkodzone, przyczyniając się do ich szybszego zamarcia.. Huby żyją zarówno na drzewach liściastych jak i iglastych. Wysuszone owocniki były dawniej używane do rozniecania ognia. Wyróżnia się kilka rodzajów hub, np.: żagiew, korzeniowiec lub czyreń.

Roślina z rodziny gązewnikowatych

Jemioła
Jemioła to ok. 70 gatunków pasożytniczych lub półpasożytniczych krzewów lub krzewinek. Rosną na pniach i gałęziach drzew. Występują w obszarach umiarkowanych i ciepłych całego świata. Pod korą żywiciela posiadają rozgałęziony system ssawek, którymi pobierają wodę i substancje mineralne. Natomiast dzięki zielonym pędom i liściom samodzielnie asymilują. W Polsce występują 3 gatunki, najczęstszym jest: jemioła pospolita – pasożytująca na drzewach liściastych, rzadko szpilkowych. Wytwarza owoce z kleistym miąższem, które zjadane są tylko przez ptaki, w ten sposób przyczyniają się też do rozsiewania jemioły. Oprócz tego roślina ta jest trująca, a zarazem lecznicza.

Roślina z rodziny trędownikowatych

Łuskiewnik różowy
Bezzieleniowy pasożyt, żyjący na korzeniach drzew liściastych i szpilkowych. Na wiosnę wydaje nadziemny pęd kwiatowy koloru różowego, pokryty mięsistymi łuskami. Występuje niezbyt często w lasach liściastych na niżu i w niższych położeniach górskich, a także w lasach świerkowych w górach.

Roślina z rodziny kaniankowatych

Kanianka
Roślina pasożytnicza, bezzieleniowa, pozbawiona liści i korzeni. Wnika do tkanki żywiciela przy pomocy ssawek (haustoriów). Na świecie istnieje około 170 gatunków. W Polsce-8, z których najczęściej spotykane są: kanianka pospolita-pasożytująca na różnych roślinach zielonych i krzewach, kanianka macierzankowa-częsta na łąkach. Kanianki pasożytujące na roślinach uprawnych powodują poważne szkody. Są roślinami trującymi, niekiedy stosowanymi w homeopatii.

ZWIERZĘTA:

Pierwotniaki

Świdrowiec
Pasożytuje w osoczu krwi ssaków. Jest bardzo mały, długości około 30 mikrometrów. Posiada wić, która przyczepiona jest do ciała fałdem błony komórkowej. Nie posiada wodniczek, odżywia się i wydala przez błonę komórkową. Powoduje bardzo groźne choroby. W Afryce świdrowiec gambijski wywołuje u ludzi śpiączkę, świdrowiec nagany zaś śmiertelną chorobę bydła i koni – naganę. Obydwa gatunki są przenoszone przez krwiopijne muchy tse-tse i wszczepiane przy ukłuciu. Mogą zmieniać postacie morfologiczne w poszczególnych stadiach cyklu rozwojowego. (rys.3)

Zarodziec malarii
Powoduje u człowieka i wielu zwierząt różne postacie malarii (tzw. zimnica). Występują głównie w okolicach równikowych i subtropikalnych, gdzie stanowią groźny problem społeczny. Wszystkie gatunki zarodźców mają dwu żywicieli – stałocieplnego kręgowca i określony gatunek komara lub krwiopijnej muchy. U nas roznosicielami zarodźca są samice (tylko one ssą krew) jednego z gatunków widliszka. Poprzez naczynia krwionośne dociera do wątroby i śledziony, gdzie w komórkach układu siateczkowo – śródbłonkowego rozmnaża się bezpłciowo w procesie schizogonii. Komórki potomne rozmnażają się dalej w czerwonych ciałkach krwi, jest to tzw. schizogonia erytrocytalna. Następnie zakażone krwinki pękają, uwalniają się osobniki potomne, z których każdy atakuje następną krwinkę. Zjawisku temu towarzyszą ataki gorączki i dreszczy. Ataki te następują co 48 godzin. Po upływie ok. 10 dni niektóre zarodźce przekształcają się w komórki macierzyste gamet. Aby mogły one rozwijać się dalej, muszą zostać wraz z krwią chorego wessane przez komara. W jelicie komara przekształcają się w gamety. Po zapłodnieniu zygota przebija ściankę jelita i pasożytując w jamie ciała komara rozrasta się. Potem przechodzi mejozę i dalsze liczne podziały, tworząc ogromną liczbę smukłych postaci inwazyjnych. Te przebijają się do wnętrza ślinianek i tam czekają, aż ze śliną widliszka dostaną się do ciała człowieka. (rys.4)

Lamblioza
Najczęściej spotykany pasożyt pierwotniaczy człowieka. Bytuje zwykle w początkowej części jelita cienkiego, na kosmkach jelitowych lub częściej nawet w pęcherzyku żółciowym i drogach żółciowych. Dolegliwości: żołądkowo – jelitowe w postaci okresowo występujących nudności, bólów w okolicy pęcherzyka żółciowego lub żołądka o zmiennym nasileniu, przypominającym niekiedy kolkę.

Rzęsistkowica
Rzęsistek pochwowy jest to pasożyt bytujący zazwyczaj w narządach płciowych i moczowych człowieka, przede wszystkim w pochwie, przestrzeni podnapletkowej i początkowej części cewki moczowej.

Płazińce

Tasiemiec
Są to płazińce o budowie strobilli, pasożytujące w jelitach kręgowców. Ciało tasiemca składa się z główki, szyjki i wielu członów. Główka opatrzona jest aparatem czepnym, złożonym z przyssawek, niekiedy także z haków. Szyjka stanowi strefę twórcza.
Cykle rozwojowe tasiemców są bardzo złożone, z wieloma kolejnymi larwami i żywicielami pośrednimi. Pierwszym stadium rozwojowym jest larwa onkosfera (opatrzona 6 haczykami embrionalnymi), u gatunków wodnych larwa pokryta jest urzęsionym nabłonkiem i nazywa się koracidium. Strobila (człon) to „fabryka” komórek rozrodczych. Zawiera w pełni wykształcone narządy płciowe: męskie i żeńskie. Z reguły męskie dojrzewają szybciej, żeńskie – później. W te sposób może dochodzić do samozapłodnienia, ale pomiędzy odrębnymi członami strobili. Narządy męskie to: jądra, nasieniowody, prącie. Narządy żeńskie to: jajniki, jajowody, żółtnik, macica, pochwa uchodząca do przedsionka płciowego. Stare człony, całkowicie wypełnione olbrzymią macicą, pełną jaj, odrywają się od strobili i z kałem żywiciela wydostają się na zewnątrz. Tasiemiec może zatem produkować kilkaset milionów jaj dziennie.
Wągier – to błoniasty pęcherzyk, zawierający jedną lub kilka ukształtowanych już główek tasiemca. Jeżeli żywe wągry, razem z tkankami żywiciela pośredniego, zostaną zjedzone przez żywiciela ostatecznego, pęcherzyki ulegają strawieniu, a główki przyczepiają się do ściany jelita i wytwarzają nową strobilę. Tak rozwijają się 4 gatunki tasiemców, które opiszę poniżej:
- tasiemiec uzbrojony (pasożytuje w jelicie człowieka. Żywicielem pośrednim jest zwykle świnia. Wągry z jedną główką rozwijają się w mięśniach. Znacznie groźniejsze jest zarażenie jajami, gdyż człowiek jest wtedy żywicielem pośrednim. Wędrująca larwa może się wówczas osiedlić w miejscu nietypowym, np. w mózgu lub oku, gdzie rozwój wągra powoduje niebezpieczne uszkodzenia.)
- tasiemiec nieuzbrojony (pasożytuje w jelicie człowieka. Żywicielem pośrednim jest bydło. Wągry z jedną główką rozwijają się w mięśniach.)
- tasiemiec bąblowca (pasożytuje w jelicie psa. Żywicielem pośrednim może być bydło, owce, świnie, a także człowiek. Zarażenie jajami tego tasiemca jest bardzo niebezpieczne, gdyż wągier zwany bąblowcem, umieszcza się zwykle w wątrobie i tam rozrasta w pęcherz średnicy kilkunastu centymetrów, wypełniony tysiącami mikroskopijnych główek.) (rys. 5)
- mózgowiec (pasożytuje w jelicie psa. Wągier umieszcza się w mózgu i rozrasta do średnicy kilku cm, powodując śmiertelną chorobę, zwaną kołowacizną.)

Motylica wątrobowa
Jest pasożytem przewodów żółciowych przeżuwaczy (bydła, owiec), powodując poważne szkody hodowlane. Jako pasożyt zabłąkany może zdarzyć się u człowieka. Osiąga 51 mm długości ciała. Jej kształt ciała jest spłaszczony, otwór gębowy posiada przyssawkę, poza którą znajduje się przyssawka brzuszna.
Jajo motylicy dla dalszego rozwoju musi dostać się do wody. Tam wylęga się z niego orzęsiona larwa, opatrzona oczkiem, bardzo podobna do małego wirka – miracidium. Pływając swobodnie poszukuje ślimaka-błotniarki i aktywnie wnika do jego wątroby. Tam przeobraża się w dużą larwę (w sporocystę, a następnie w kolejne stadia-redia), która rozmnaża się partenogenetycznie, wytwarzając 2-4 pokoleń larw. Ostatnie pokolenie larwalne to cerkaria, która osiada na roślinach (także wodnych), otacza się ochronną torebką i przeobraża w młodą motylicę. Jeżeli otorbiona motylica zostanie razem z roślinami zjedzona przez bydło, torebka ulega strawieniu, a uwolniony pasożyt przebija się przez ścianę przewodu pokarmowego do naczyń krwionośnych. Z prądem krwi dociera do wątroby i przenika następnie do przewodów żółciowych, gdzie ostatecznie dorasta i dojrzewa. Jaja razem z żółcią dostają się do jelita i wraz z kałem żywiciela są usuwane na zewnątrz.

Obleńce

Glista ludzka
Glista jest organizmem rozdzielnopłciowym o wyraźnym dymorfizmie. Zarażenie następuje po połknięciu jaj, np. na niemytych jarzynach, które nawożono odchodami ludzkimi, bądź przy piciu wody zanieczyszczonej gnojowicą. Połknięte przez człowieka jajo dostaje się do żołądka i jelita. Pod wpływem enzymów trawiennych z osłon jaj wyswobadzają się larwy, które przebijają ściany naczyń krwionośnych jelita i po wędrówce z krwią dostają się do płuc. W pęcherzykach płucnych larwy przechodzą szybki rozwój i wzrost, dwukrotnie liniejąc. Z płuc drogami oddechowymi docierają do tchawicy i gardła. Tu, ponownie połknięte, wędrują do żołądka i jelita cienkiego, gdzie znowu linieją i osiągają dojrzałość płciową. Podczas tej wędrówki larwa potrzebuje tlenu, ponieważ prowadzi tlenową przemianę materii. W późniejszym okresie glista żyje w środowisku beztlenowym. Kopulacja odbywa się w jelicie żywiciela. Samice żyją w przewodzie pokarmowym około 1 roku. Cały rozwój, od momentu połknięcia do osiągnięcia dojrzałości płciowej, trwa 2-4 miesiące. (rys. 6)

Owsik
Jest pasożytem jelita cienkiego, najczęściej u dzieci w wieku 3-7 lat. Objawy są niegroźne, lecz dokuczliwe, jak np. nieznośne swędzenie okolicy odbytu. Zarażenie, często samozarażenie, następuje przez przypadkowe połknięcie jaj, gdy nie przestrzega się zasad higieny. Dla dorosłych źródłem zakażenia jest woda publicznych basenów.

Włosień
Jest pasożytem groźnym, zarażenie duża liczbą osobników może spowodować śmierć. Zarażenie człowieka następuje przez zjedzenie wieprzowiny, zawierającej żywe larwy włośni. Może się to zdarzyć, jeżeli mięso nie było badane przez weterynarza. Winie mogą także się zrazić zjadając szczury.
Po zjedzeniu mięsa z otorbionymi larwami włośni, mięso i torebki wokół larw ulegają strawieniu. Uwolnione larwy dojrzewają w jelicie cienkim i odbywają kopulację. Samce po kopulacji giną, zaś zapłodnione samice wnikają do śluzówki jelita, gdzie każda z nich rodzi ponad tysiąc larw. Larwy przebijają się do naczyń krwionośnych, z prądem krwi docierają do mięśni, gdzie znów przebijają naczynia krwionośne, wędrują wśród włókien mięśniowych, wreszcie zwijają się w kłębek i otaczają ochronną torebką. Okres wędrówki jaj objawia się wysoką gorączką, silnymi bólami mięśni, zaburzeniami oddychania i akcji serca. Każdy osobnik, w którym żyje włosień jest najpierw ich żywicielem ostatecznym, a potem staje się żywicielem pośrednim.

Pierścienice

Pijawki
Są najbardziej wyspecjalizowaną gromadą pierścienic, pochodzącą od skąposzczetów. Mają liczbę segmentów 21. Na przednim i tylnym końcu ciała znajdują się przyssawki. Pośrodku przedniej przyssawki leży otwór gębowy, odbyt zaś ponad tylną przyssawką. Pijawki poruszają się bardzo sprawnie, za pomocą przyssawek i pływając. Mają oczy. Odżywiają się wyłącznie pokarmem zwierzęcym. Pijawka:
- rybia: na długi czas przyczepia się do ryb, z których ssie krew, jest więc krwiopijna, ale wystarcza jej jeden posiłek na parę miesięcy.
- końska: jest drapieżna, połyka larwy owadów, ślimaki, skąposzczety i inne pijawki.
Wszystkie pijawki są obojnakami i odznaczają się skomplikowanym układem rozrodczym. Rozwój jest prosty. Nigdy nie rozmnażają się przez podział i mają słabe zdolności do regeneracji.

Stawonogi

SKORUPIAKI
Widłonogi
Pasożytują na rybach, powodując ich chorobę i śnięcie. Mają ciała workowate, robakowate, porozgałęziane. Niekiedy typowe worki z jajami zdradzają ich przynależność systematyczną. Kiedy indziej można się tego domyślać tylko po ich rozwoju, gdy z jaja wylęga się larwa prawie taka sama, jak larwa oczlika. (rys. 7)

PAJĘCZAKI
Kleszcze
Ssą krew kręgowców lądowych i przenoszą różne choroby, jak np. plamistą gorączkę Gór Skalistych (USA), gorączkę teksańską, wirusy zapalenia mózgu, bereliozę.

Świerzbowce
Pasożytują na ludziach i innych ssakach, drążąc korytarzyki w naskórku i powodując świerzb – chorobę niezmiernie dokuczliwą. Inne roztocza pasożytują w uszach psów, kotów i królików, jeszcze inne w skórze nóg drobiu.