Formy pasożytnicze pierwotniaków

PIERWOTNIAKI (Protozoa) – królestwo zwierząt obejmujące organizmy jednokomórkowe, ogromnie różnie zbudowane pod względem morfologicznym. W oparciu o rodzaje organelli ruchu i organizację morfologiczną, pierwotniaki dzieli się na pięć typów:
- wiciowce
- korzenionóżki
- promienionóżki
- zarodnikowce (obejmujące zarodnikowce wiciowe i zarodnikowce pełzakowate)
- orzęski.
Przedstawiciele pierwotniaków żyją wolno lub prowadzą osiadły tryb życia, samotnie i kolonijnie. Zamieszkują wody i miejsca wilgotne. Liczne formy są pasożytami wywołującymi poważne schorzenia u wszystkich grup zwierząt i niektórych grup roślin. Część jest symbiontami, a część komensalami.
Protistolodzy oceniają liczbę żyjących gatunków na blisko 200 tysięcy. Główna ich cecha, eukariotyczna budowa komórki, czyni je podobnymi do organizmów należących do trzech innych królestw (zwierząt, roślin i grzybów). Z drugiej strony eukariotyczna budowa komórkowa wyraźnie oddziela to królestwo od królestwa Prokaryotae.
Organizmy tworzące powyższe królestwo znacznie różnią się wielkością. Są wśród nich organizmy tak małe, jak jednokomórkowe pierwotniaki i tak ogromne, jak makrocystis (Macrocystis), brunatny glon (brunatnica), osiągający długość 60 metrów.
Gatunki pasożytnicze żyją wewnątrz lub na powierzchni ciała swych żywicieli, którymi bywają rośliny, zwierzęta, w tym ludzie.
Liczne, pasożytnicze pierwotniaki wiciowe występują w płynach ustrojowych, wewnętrznych jamach ciała lub komórkach żywiciela. Przykładem są świdrowce (rodzaj Trypanosoma), które żyją w krwi kręgowców i są przenoszone przez owady krwiopijne, między innymi afrykańskie muchy z grupy tse-tse.
U świdrowców między wicią, a krawędzią ciała znajduje się cienki fałd błony wici, tworzący tak zwaną błonkę falującą.
Niektóre świdrowce wywołują u ludzi śpiączkę afrykańską – jest to niebezpieczna choroba epidemiczna, rozpowszechniona w Afryce.
Inne gatunki tych pierwotniaków powodują groźne choroby zwierząt gospodarskich, między innymi świdrowce Trypanosoma equiperdum wywołują tzw. zarazę stadniczą koni. Objawami choroby są zgrubienia skórne, zapalenie błon śluzowych narządów rodnych, porażenie nerwów i ogólne wycieńczenie, prowadzące do śmierci zwierzęcia.
W krwi ludzkiej pasożytuje należący do pierwotniaków wiciowych (wbrew swojej nazwie) zarodziec malarii (Plasmodium vivax). Powoduje on malarię, a jest przenoszony przez komara widliszka. Każdego roku, od 200 do 300 milionów ludzi choruje na tę chorobę, a od 2 do 3 milionów z nich umiera.
Zarodziec wnika do ludzkiej krwi w wyniku ukłucia przez zarażoną samicę komara Anopheles. Dostaje się najpierw do komórek wątroby, a następnie do czerwonych krwinek, w których namnaża się, ukryty przed układem odpornościowym gospodarza. Po pęknięciu zakażonych komórek uwalnia się wiele nowych pasożytów, które zakażają nowe czerwone krwinki. Równoczesny rozpad milionów czerwonych krwinek powoduje objawy malarii – dreszcze, po których pojawia się gorączka wywołana uwalnianiem toksycznych substancji oddziałujących na inne organy organizmu.
Gdy komar niezarażony Plasmodium ukłuje zakażonego osobnika, razem z jego krwią pobiera pasożyty wywołujące malarię. W jelicie komara następuje skomplikowany proces rozmnażania płciowego z wytworzeniem nowych pasożytów. Niektóre z nich wędrują do gruczołów ślinowych komara, by zakazić następną ukłutą osobę. Rozmnażanie płciowe Plasmodium nie następuje w organizmie ludzkim. Wytępienie komarów, co jest mało prawdopodobne, wykorzeniłoby zatem tę chorobę.
Wiele gatunków pasożytniczych należy do pierwotniaków zarodziowych. Ich przedstawicielem jest Entamoeba histolytica – drobny pełzak o ledwie zaznaczających się nibynóżkach. Żyje w jelicie człowieka, niszcząc komórki nabłonka wydzielanym przez siebie enzymem, wywołując czerwonkę pełzakowatą, a po przedostaniu się do wątroby pełzakowe zapalenie wątroby.
Niektóre ameby, jak Acanthamoeba zwykle żyją swobodnie, lecz mogą wywoływać oportunistyczne infekcje, jak w przypadku infekcji oczu u ludzi, stosujących szkła kontaktowe.
Inny pełzak, Malpigamoeba mellifica, powoduje chorobę pełzakową pszczół.
Przenoszone przez kleszcze sporowce z rodzaju Babesia atakują czerwone krwinki bydła, koni, owiec i psów, wywołując choroby zwane piroplazmozami, natomiast Ziarniaki (Coccidia) wywołują tzw. kokcydiozy (ziarniaczyce) bydła, psów, kotów, królików i innych ssaków.
Wewnątrzkomórkowym pasożytem ptaków i ssaków, w tym ludzi jest Toxoplasma gondii. Rozwija się w komórkach układu limfatycznego, układu siateczkowo-śródbłonkowego i w białych krwinkach, a następnie atakuje narządy wewnętrzne. Objawy chorobowe są różne, w zależności od tego jaki narząd został zaatakowany. U kobiet w ciąży zakażenie toksoplazmą może się przenosić na płód, powodując poronienie albo urodzenie upośledzonego dziecka.
Pasożytnicze śluzowce atakują glony, rośliny i grzyby. Ich śluźnie rozwijają się wewnątrz komórek żywicieli. Kilka gatunków jest groźnymi pasożytami roślin uprawnych. Należy do nich Plasmodiophora brassicae atakująca poprzez włośniczki korzenie kapusty, wywołując tak zwaną kiłę kapuścianą. Choroba przejawia się powstaniem dużych narośli na korzeniach, co jest wynikiem nienormalnego rozrostu komórek opanowanych przez śluźnie pasożyta. W podobny sposób śluzowiec Spongospora subterranea powoduje parcha ziemniaka