Płazy - ogólna charakterystyka

Płazy (Amphibia), gromada kręgowców obejmująca 3 rzędy: płazy bezogonowe, płazy beznogie i płazy ogoniaste. Liczy łącznie ponad 4300 gatunków. Ciało płazów pokryte jest nagą skórą, u form dorosłych wyposażoną w liczne gruczoły śluzowe, których wydzielina utrzymuje powierzchnię skóry w stałej wilgotności. Skóra uczestniczy w wymianie gazowej, uzupełniającej oddychanie płucne.
Temperatura ciała zmienna, zależna od temperatury otoczenia. Większość gatunków posiada dwie pary dobrze rozwiniętych odnóży - przednie zwykle z czterema, a tylne z pięcioma palcami. Czaszka silnie spłaszczona, połączona z pierwszym kręgiem szyjnym za pomocą dwóch kłykci, zęby prymitywne, u wielu gatunków zredukowane lub zupełnie nieobecne. Żeber często brak lub są krótkie i nie tworzą klatki kostnej. Układ krwionośny z sercem o dwóch przedsionkach i jednej komorze.
Narządy wzroku, słuchu i węchu dobrze rozwinięte. Jaja są składane do wody - zapłodnienie u większości gatunków zewnętrzne, u nielicznych wewnętrzne. W rozwoju osobniczym zdecydowanej większości płazów występuje larwa, tzw. kijanka, posiadająca skrzela i płetwę ogonową, przystosowana do życia wyłącznie w środowisku wodnym. Po osiągnięciu przez kijankę odpowiedniej wielkości następuje przeobrażenie, w czasie którego zmienia się ona w organizm przystosowany do życia na lądzie.
Nieliczne gatunki są jajożyworodne i rodzą kijanki lub młode już przeobrażone. Zamieszkują różne środowiska, zawsze jednak, chociaż okresowo, związane są z wodą. Żywią się głównie bezkręgowcami, większe polują również na drobne kręgowce. Pokarm połykają w całości. Występują na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy, brak ich również na niektórych wyspach oceanicznych.
Najliczniejsze na wilgotnych obszarach międzyzwrotnikowych, w tropikalnych rejonach Afryki, Azji, Ameryki Środkowej i Południowej. W górach spotykane do wysokości 4000 m n.p.m.


Płazy ogoniaste (Caudata), rząd płazów o ciele wydłużonym, z ogonem spłaszczonym bocznie u gatunków o wodnym trybie życia i owalnym w przekroju u gatunków lądowych. Obejmuje 9 rodzin z ok. 400 gatunkami. U większości występują dwie pary kończyn, prawie jednakowej długości, stosunkowo niewielkich i słabo umięśnionych. Szeroka, płaska głowa.
U gatunków wodnych oczy są pozbawione powiek, u lądowych powieki nieruchome - u niektórych występuje trzecia powieka, tzw. migotka. Ucha środkowego i błony bębenkowej brak. Szczęki uzębione, język mięsisty, zwykle mało ruchliwy, ale wyraźnie rozwinięty. Kręgów od 37 do 100. U form larwalnych występują skrzela. Posiadają je również niektóre formy ostateczne. Dorosłe w większości oddychają jednak za pomocą płuc, znane są również formy bezpłucne, u których wymiana gazowa zachodzi tylko przez skórę oraz błonę śluzową jamy ustnej i gardzieli.
Cechy dymorficzne są u przeważającej części płazów ogoniastych dobrze rozwinięte, u niektórych w okresie godowym pojawia się charakterystyczna szata z tzw. grzebieniem. Większość gatunków składa jaja, z których wylęgają się larwy-kijanki odżywiające się pokarmem zwierzęcym. Niektóre gatunki są jajożyworodne. Zapłodnienie jest zewnętrzne lub wewnętrzne. U wielu gatunków występuje zjawisko neotenii.
Większość zamieszkuje wodne lub wilgotne środowiska, prowadząc naziemny tryb życia, nieliczne żyją w jaskiniach lub na drzewach. Są drapieżnikami, żywią się głównie bezkręgowcami, duże gatunki polują również na drobne kręgowce. Występują głównie w klimacie umiarkowanym półkuli północnej, nieliczne żyją w Ameryce Środkowej i Południowej. Osiągają od 3 do 180 cm długości.
Wiele gatunków płazów ogoniastych jest obecnie zagrożonych wymarciem, głównie na skutek zmian środowiska.

Płazy bezogonowe (Anura), rząd płazów o skróconym, krępym i szerokim tułowiu, pozbawionym ogona. Rząd obejmuje 24 rodziny z ok. 380 gatunkami. Kręgi ogonowe płazów bezogonowych uległy zlaniu się w jeden twór kostny zwany kością ogonową lub urostylem. Mają dobrze skostniały szkielet.
Wszyscy przedstawiciele rzędu posiadają dwie pary dobrze wykształconych kończyn, z których tylne są przeważnie dłuższe i lepiej umięśnione. Dymorfizm płciowy dobrze widoczny. Większość gatunków składa jaja w wodzie, u większości zapłodnienie następuje zewnętrznie, z jaj wylęgają się larwy-kijanki, które do dorosłych upodabniają się dopiero po przeobrażeniu. Kijanki żywią się głównie pokarmem roślinnym.
Dorosłe płazy bezogonowe są mięsożerne, żywią się głównie owadami, pierścienicami, mięczakami, a większe gatunki polują również na drobne kręgowce. Żyją w różnych środowiskach, prowadząc tryb życia wodny, wodno-lądowy, naziemny lub nadrzewny.
Zamieszkują też wszystkie kontynenty z wyjątkiem Antarktydy, choć większość gatunków żyje w wilgotnych, tropikalnych rejonach między zwrotnikami.

Płazy beznogie (Gymnophiona), rząd płazów o wydłużonym, robakowatym ciele, prowadzących podziemny, ryjący i niezwykle skryty tryb życia. Obejmuje 6 rodzajów z ok. 160 gatunkami. Płazy beznogie charakteryzują się zupełnym brakiem pasów kończyn i ogona, odbyt znajduje się na końcu ciała.
Skóra gładka z licznymi gruczołami śluzowymi, często też z licznymi pierścieniowatymi bruzdami. W skórze wielu gatunków występują małe wapienne łuski, które są pozostałością pancerza skórnego pierwotnych płazów. Głowa słabo zaznaczona, oczy bardzo małe, u wielu gatunków ukryte pod skórą, a nawet pod kośćmi bardzo masywnej czaszki. Pysk zaostrzony, dolna szczęka przesunięta do tyłu, co umożliwia rycie głową korytarzy w glebie.
Na głowie, między nozdrzami a oczami, znajduje się para wysuwanych czułków, będąca prawdopodobnie narządem zmysłu smaku i węchu. Rozmnażanie słabo poznane. Zapłodnienie wewnętrzne, samce posiadają wysuwany narząd kopulacyjny - phallodeum. Część gatunków składa jaja, którymi opiekuje się samica i z których następnie wylęgają się larwy.
Biologia płazów beznogich jest słabo poznana. Żywią się dżdżownicami, owadami, zwłaszcza termitami, większe gatunki prawdopodobnie również drobnymi kręgowcami. Osiągają od 10 do 150 cm długości.