Formy ochrony przyrody w powiecie Nowomiejskim

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POWIATU

Powiat nowomiejski położony jest w południowo-zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego i obejmuje swoim zasięgiem 1 gminę miejską: miasto Nowe Miasto Lubawskie oraz 4 gminy wiejskie: Biskupiec, Grodziczno, Kurzętnik i Nowe Miasto Lubawskie z/s w Mszanowie (razem 77 sołectw).

Powiat nowomiejski zajmuje obszar 69 208 ha, a jego ludność liczy 45 192 mieszkańców (stan na dzień 1 stycznia 2003 r.). Sieć osadnicza powiatu jest ściśle powiązana ze szlakami komunikacyjnymi oraz rzeką Drwęcą. Siedziba władz powiatu - Nowe Miasto Lubawskie, mieści się w centrum powiatu nad Drwęcą, przy drodze krajowej nr 15, łączącej zachodnią granicę ze wschodem kraju. Siedziby władz gmin oraz większe miejscowości znajdują się przy drodze krajowej nr 15 i drodze nr 538 relacji Nidzica - Łasin. Średnia gęstość zaludnienia w powiecie wynosi 62,6 osób/km2. Większość ludności powiatu mieszka na wsi.
Teren powiatu charakteryzuje się dobrym ogólnym stanem środowiska. Posiada różnorodną i bogatą przyrodę, w większością chronioną obszarowymi formami ochrony przyrody. Cechuje się ponadto dużymi wartościami historycznymi i kulturowymi.

Z zestawienia struktury powierzchni użytków wynika, że powiat ma charakter typowo rolniczy. Użytki rolne zajmują większą część powierzchni powiatu, w tym grunty orne prawie 60%. Dużo jest także łąk i pastwisk. Ich udział sięga 10%. Lesistość powiatu wynosi aktualnie ok. 20% (zbyt wolna aktualizacja danych geodezyjnych), jest to wartość znacznie niższa od średniej krajowej. Udział gruntów pokrytych wodami jest większy od średniej dla kraju, lecz zdecydowanie niższy, niż w pozostałej części województwa. Wynosi (nie licząc gminy miejskiej) od 1,3% w gminie Grodziczno do 4,4% w gminie Nowe Miasto Lubawskie z/s w Mszanowie (średnia dla województwa 5,73%). Nieużytki, grunty zabudowane i zurbanizowane zajmują zaledwie kilka procent ogólnej powierzchni powiatu


ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE POWIATU NOWOMIEJSKIEGO
Przyroda nieożywiona
Budowa geologiczna i rzeźba terenu
Według podziału Polski na krainy fizyczno-geograficzne powiat nowomiejski leży na pograniczu czterech jednostek: Pojezierza Chełmińskiego, Pojezierza Iławskiego, Garbu Lubawskiego i Pojezierza Dobrzyńskiego. Jakkolwiek pod względem litologicznym i stratygraficznym obszar ten cechuje duże urozmaicenie, jednak od kambru jest on sztywny, asejsmiczny - pozbawiony ruchów górotwórczych. Na powierzchni występują utwory polodowcowe, eoliczne i rzeczne, głównie piaski i gliny.
Na terenie powiatu dominuje krajobraz młodoglacjalny, powstały podczas ostatniego zlodowacenia - „vistulianu”. Wyróżnić tu można krajobraz pojezierny, pagórkowate wysoczyzny morenowe z równinami sandrowymi, rozcięte przez rynny polodowcowe z jeziorami oraz doliny rzeczne z systemem teras, z madami i glebami bagiennymi. W krajobrazie miejscowo wyróżniają się równiny akumulacji biogenicznej, na których występują obszary podmokłe i bagienne. Morfologiczne granice między wysoczyzną a dolinami są bardzo wyraźne i posiadają charakter silnie urzeźbionych stromych stopni terenowych o wysokości względnej do 60 m.

Sieć hydrograficzna
Zróżnicowaniu rzeźby terenu towarzyszy urozmaicona sieć hydrograficzna. Samo Nowe Miasto Lubawskie leży nad Drwęcą, najdłuższym (207 km) i największym prawym dopływem Wisły w północnej Polsce. Środkowy odcinek głęboko wciętej doliny Drwęcy, o szerokości 1-3 km, nad którym leży Nowe Miasto, ma charakter pradolinny. Dno doliny jest na ogół płaskie i miejscami bagniste. Na niektórych odcinkach rzece towarzyszą zarastające lub zatorfione starorzecza. Drwęca jest typową rzeką pojezierną, której źródła znajdują się na Pojezierzu Mazurskim, w okolicach Góry Dylewskiej. Spadek na odcinku od Nowego Miasta do Brodnicy wynosi 0,040%. Przepływ średni wynosi 20 mł/s. Dorzecze Drwęcy jest odwadniane przez 676 cieków stałych i okresowych, w tym na terenie powiatu kilkadziesiąt.
Największym dopływem w dorzeczu Drwęcy jest Wel, którego (której? - przyjęte jest również traktowanie nazwy własnej rzeki jako rzeczownika rodzaju żeńskiego, które wydaje się bardziej poprawne, choć oficjalnie nie jest stosowane powszechnie) ujście znajduje się w miejscowości Bratian, w pobliżu Nowego Miasta Lubawskiego. Jest to rzeka nizinna z odcinkami o charakterze górskim. Jej długość wynosi 95,8 km, przepływ średni 4,8 mł/s, a spadek powyżej 0,15%. Ma sporo odcinków przełomowych z kamienistym dnem, a po swej drodze odwadnia szereg mokradeł i jezior (w większości poza terenem powiatu). Dopływy Welu mają także charakter rzek górskich. Są to niewielkie cieki, jak: Katlewka i Prątniczka (zwana również Wólką bądź Wulką) z dopływem - Świniarcem, których spadek sięga 0,6%.
W granicach Nowego Miasta do Drwęcy uchodzi niewielki, bo liczący ok. 10 km długości, szerokości 1-2 m, ciek zwany Groblicą.
Na terenie powiatu płyną także inne cieki: trzecia co do wielkości Osa, posiadająca duży dopływ - Młynówkę, która uchodzi do Wisły poza terenem powiatu. Z cieków mniejszych wymienić należy Skarlankę, Radomkę, Czerwonkę (Strugę Krzemieniecką), Strugę Rynek, Mroczankę, Lakę (Kakaj), Babkę, Gać i Kanał Łąkorek.
Ciekawym elementem wśród wód powierzchniowych są wypływy wód podziemnych - źródła. Największe ich nagromadzenia występuje w dolinie Welu w okolicy miejscowości Trzcin i na obszarze uroczyska „Piekiełko”, gmina Grodziczno.
Obok sieci rzecznej ważnym elementem hydrograficznym okolic Nowego Miasta Lubawskiego są jeziora. Przeważają zbiorniki małe, kilku-kilkunasto hektarowe. Najbliżej Nowego Miasta Lubawskiego, ok. 4 km położone jest jezioro Skarlińskie, o powierzchni 294 ha. Średnia głębokość tego akwenu wynosi 7,5 m, a maksymalna 15 m. Jest to jezioro przepływowe, zasilane oprócz Skarlanki również wodami podziemnymi.
Największym jeziorem powiatu są Wielkie Partęczyny o powierzchni 338 ha. Posiada ono bardzo urozmaiconą linię brzegową, z licznymi zatokami i dwoma wyspami, z których większa - Wieka Syberia, o powierzchni prawie 0,4 ha jest rezerwatem przyrody. Jest to jezioro stosunkowo głębokie - głębokość maksymalna 28 m.
Inne większe akweny to: jez. Łąkorz (Łąkorek) - 168 ha, jez. Radomno - 110,6 ha, jez. Rynek (Kiełpińskie) - 80 ha, a także jeziora: Trupel (Szwarcenowo), Karaś i Głowińskie, położone tylko częściowo w granicach powiatu.
Ważna rolę w sieci hydrograficznej odgrywają również liczne mniejsze jeziora: Biedaszek, Gil, Gryźliny, Rupkowo, Kutel, Studa, Tylickie Środkowe, Tylickie Górne, Tylickie Fabryczne, Dębno Małe, Kakaj, Księże, Prątynia (Kamienny Most), Kociołek, Lekarty, Lubek, Mierzyn, Mierzyńskie, Moszyska, Mozedel, Osetno, Ostrowite, Pawłówek, Piotrowice, Płociczno, Płociczenko, Przedsień, Wielki Staw, Jakubkowo, Kuligi, Linowiec, Mroczno, Wólka oraz wyrobisko pożwirowe Nielbark (patrz tabela).
Zdecydowana większość jezior powiatu nowomiejskiego to zbiorniki eutroficzne. Pod względem typu rybackiego większość można zaliczyć do linowo-szczupakowych (np. Kakaj, Lekarty), mniej jest jezior leszczowych (Wielkie Partęczyny, Skarlińskie), jest też kilka zbiorników typu sielawowego, najatrakcyjniejszych z rybackiego punktu widzenia (np. Łąkorz).
Gleby
Kolejnym ważnym czynnikiem środowiska naturalnego są gleby. Występują głównie gleby pseudobielicowe (płowe) i brunatne, które powstały z piasków, żwirów i glin zwałowych. Okolice miasta pokryte są głównie glebami płowymi. Najbardziej przydatne dla rolnictwa są gleby wytworzone z glin. Część gleb pochodzenia mineralnego, wytworzona z piasków, posiada niższe klasy bonitacyjne i ze względu na słabą przydatność rolniczą jest zalesiana. Gleby o najniższej bonitacji, tj. V i VI klasy zajmują stosunkowo dużą powierzchnię, bo aż 30-40%. Grunty w lepszych klasach położone są głównie w gminie Biskupiec. Ze względu na duże nachylenie terenu znaczne obszary gruntu nie nadają się do uprawy rolnej. Gleby powiatu nowomiejskiego posiadają wskaźnik bonitacji jakości i przydatności rolniczej gleb w granicach od 43,7 punktu w gminie Grodziczno, poprzez 45,5 w gminie Kurzętnik i 47,9 w gminie Nowe Miasto Lubawskie do 49,7 w gminie Biskupiec. Jest on nieznacznie niższy od średniego dla województwa, który wynosi 50,1. Wartość punktowa przestrzeni produkcyjnej kształtuje się na poziomie 55-60 dla gmin Grodziczno i Kurzętnik do 60-65 dla gmin Biskupiec i Nowe Miasto Lubawskie, przy średniej wojewódzkiej 65,5 punktu.
Przyroda ożywiona
Szata roślinna
Podobnie, jak środowisko abiotyczne, szata roślinna również jest niezmiernie urozmaicona, zwłaszcza wyraźnie zaznaczającymi się w krajobrazie terenami leśnymi. Zróżnicowanie i urozmaicenie przyjmowane jest powszechnie za miernik wartości przyrodniczych i krajobrazowych. Pod względem szaty roślinnej powiat nowomiejski, podobnie jak reszta województwa, uznawany jest za bardzo interesujący. Lasy mieszane strefy umiarkowanej są naturalną formacją roślinną - zbiorowiskiem klimaksowym. W bezpośrednim sąsiedztwie Nowego Miasta Lubawskiego występują jedynie małe zgrupowania drzew. Większe powierzchnie leśne rozpoczynają się już 3-5 km na północ od Nowego Miasta Lubawskiego i ciągną się w kierunku północnym. Drugi duży kompleks leśny, rozpościerający się południkowo w odległości ok. 10 km na zachód od miasta, stanowią lasy Pojezierza Brodnickiego. Ogólnie lesistość powiatu jest stosunkowo niska - wynosi 19,5%. Jest wyraźnie niższa niż średnia krajowa (28,5%), a szczególnie wojewódzka (29,3%). Dominują lasy państwowe, udział lasów nie stanowiących własności Skarbu Państwa wynosi kilka procent. Głównym składnikiem drzewostanów jest sosna, a jej udział wynosi do 80%. Duży jest udział dębu (5,5%) i brzozy (3,7%).
Pod względem geobotanicznym okolice Nowego Miasta mają charakter przejściowy. Świadczą o tym m.in. przebiegające w jego bliskości granice trzech krain geobotanicznych: Pojezierza Pomorskiego, Zachodniopomorskiego Pasa Przejściowego i Pojezierza Mazurskiego. W obrębie powiatu biegną też granice zasięgów takich drzew, jak: buk, jawor, brekinia, cis i paklon.
Najcenniejszą szatą roślinną dysponują niewątpliwie okolice Welu, które zachowały walory zbiorowisk naturalnych. Występują unikatowe fitocenozy: fragmenty grądów z bukiem, brzeziny bagienne, łęgi źródliskowe, mszyste zbiorowiska nisko- i przejściowotorfowiskowe. Pośród roślin występuje wiele gatunków chronionych, w tym: pomocnik baldaszkowaty, turówka niska, bażyna czarna, widłak jałowcowaty, goździsty i spłaszczony, skrzyp olbrzymi, pluskwica europejska. Licznie występują gatunki z rodziny storczykowatych - będące pod ścisłą ochroną - jak lipiennik Loesela, kruszczyk błotny i szerokolistny, gnieźnik leśny, storczyk szerokolistny, krwisty i Fuchsa, listera jajowata i sercowata, wyblin jednolistny. Z reliktowych gatunków swoje stanowiska mają tam arnika górska i gwiazdnica grubolistna. Spośród grupy rzadko spotykanych gatunków w dolinie Welu rosną: ciemiężyk białokwiatowy, dziurawiec skąpolistny, borówka bagienna, narecznica grubolistna, rutewka orlikolistna. Występowanie porostu brodaczki jest wskaźnikiem czystego powietrza.
Na terenie powiatu występuje kilkadziesiąt gatunków roślin chronionych, z czego większość to rośliny zielne. Duży udział chronionych gatunków roślin związany jest z torfowiskami i obszarami podmokłymi, dlatego szczególnie ważna jest potrzeba zachowania tych siedlisk. Cenne są też zbiorowiska roślinności wodnej i szuwarowej, a także leśnej. Dobrze zachowane siedliska torfowiskowe znajdują się w dolinie rzeki Skarlanki i bezodpływowych leśnych zagłębieniach. Ostoją interesujących gatunków są ekosystemy źródliskowe tworzące się w dolinach rzecznych, przy brzegach wysokich rynien jeziornych (np. na północny wschód od jeziora Zwiniarz).

Świat zwierzęcy
Okolice Nowego Miasta Lubawskiego należą do zoogeograficznej krainy południowo-bałtyckiej. Otwarte przestrzenie, brak zasadniczych przeszkód terenowych sprawiają, że obszar ten posiada dogodne warunki do swobodnego przenikania różnych elementów faunistycznych, co tym samym nie sprzyja wyodrębnianiu się lokalnej, specyficznej fauny. Można stwierdzić, że jest to typowa fauna Niżu Polskiego. Większość zwierząt pospolitych występujących w Polsce, reprezentowanych jest również na tym terenie.
Z większych zwierząt występują tu m.in.: łoś, jeleń szlachetny, jeleń sika, daniel, sarna i dzik; z drapieżników: lis, tchórz, jenot, kuna domowa (kamionka) i leśna, gronostaj, łasica oraz borsuk. Pospolite są zając i królik. Ostatnio wykazano dość liczną obecność bobra. W ciągu ostatnich latach znacznie zwiększyła się też liczebność wydry, mogącej przy tej wielkości populacji powodować znaczne straty w rybostanie. Niepożądana jest również nadmierna liczebność bardzo ekspansywnej norki amerykańskiej, również wyrządzającej szkody w rybostanie oraz wśród ptactwa wodno-błotnego. Drobne gryzonie reprezentują m. in. mysz polna, nornica ruda i polnik zwyczajny, z większych wymienić można wiewiórkę, piżmaka, i karczownika. Spośród nietoperzy występuje około połowa gatunków notowanych w kraju. Spotykane owadożerne to: jeż europejski, ryjówka aksamitna i malutka, kret, rzęsorek rzeczek.
Urozmaicony jest świat ptaków, występują dość pospolite kaczki: krzyżówka, cyranka, cyraneczka, podgorzałka, tracz nurogęś, płaskonos, czernica, lecz również i rzadziej spotykane: świstun, lodówka, gągoł; gęsi: gęgawa, białoczelna i zbożowa (na przelotach). Nierzadki jest kormoran i mewy: śmieszka, pospolita i żółtonoga. Ponadto można spotkać: perkozy, sieweczką rzeczną, czajkę, brodźca krwawodziobego, rybitwę czarną, żurawia, zimorodka, łabędzia niemego, bociana białego i czaplę siwą. Na polach i łąkach występują m.in. kuropatwy, bażanty i przepiórki. Z ptaków drapieżnych występują: jastrząb, myszołów, krogulec, pustułka, rybołów, kania ruda i czarna, błotniak stawowy. Zimuje myszołów włochaty. Z sów spotkać można: sowę uszatą, płomykówkę, puszczyka, pójdźkę. Spośród ptaków leśnych licznie reprezentowane są: dzięcioły: czarny, duży, zielony i dzięciołek, a poza tym gil i dziwonia. Do ptaków spotykanych w miastach zaliczyć można gołębie: sierpówkę, grzywacza i turkawkę. Największymi osobliwościami ornitofauny są: bocian czarny, nur czarnoszyji, pluszcz, orlik krzykliwy i bielik (dolina Welu i Skarlanki). W dolinach rzecznych występuje zimorodek.
Wśród występujących tu gadów najliczniejsze są jaszczurki: zwinka, żyworódka i padalec. Z węży obecne są zaskroniec (dość liczny) i żmija zygzakowata.
Płazy mają przedstawicieli w takich gatunkach, jak: kumak nizinny, rzekotka drzewna, grzebiuszka ziemna, ropucha zielona i paskówka, traszka zwyczajna, i mniej liczna grzebieniasta. Występują również pospolite na Niżu Polskim gatunki żab i ropuch (żaba jeziorkowa, trawna, śmieszka, ropucha szara).
Drwęca i Wel, rzeki o stosunkowo czystej wodzie i szybkim biegu, stwarzają warunki do występowania ryb łososiowatych: pstrąga potokowego i troci wędrownej, a także gatunku krytycznie zagrożonego, wg Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt - łososia. W Welu spotykamy rzadkie gatunki ichtiofauny: lipienia, chronionego na postawie Konwencji Berneńskiej, będące pod ścisłą ochroną gatunkową: strzeblę potokową (Phoxinus phoxinus), głowacza białopłetwego (Cottus gobio) i kozę (Cobitis (cobitis) taenia) oraz umieszczone w Czerwonej Księdze Zwierząt: piekielnicę (Alburnoides bipunctatus) oraz należącego do gromady krągłoustych minoga strumieniowego (Lampetra planeri). Populacja piekielnicy w Welu jest bardzo silna, prawdopodobnie utrzymuje się co najmniej na poziomie uważanej za najbardziej znaczącą w kraju, populację tego gatunku w Pasłęce. Prawdopodobne jest występowanie w zespole ichtiofauny rzeki Wel dalszych 2 gatunków chronionych: śliza (Barbatula barbatula) i głowacza pręgopłetwego (Cottus poecilopus). Poza tym w rzekach i jeziorach powszechnie występują znane ryby: szczupak, okoń, sandacz, jazgarz, płoć, wzdręga, leszcz, krąp, karp, lin, karaś, węgorz, kleń, jaź, miętus, ukleja, słonecznica, ciernik, cierniczek itd. W większych i głębszych jeziorach, np. Skarlińskim i Łąkorku występują głąbielowate: sieja i sielawa. Spotykana jest też rzadka, chroniona ściśle, różanka (Rhodeus sericeus). Do spotykanych gatunków należy też doliczyć wprowadzone sztucznie do niektórych zbiorników w latach 60. karpia oraz azjatyckie ryby roślinożerne: tołpygę i amura. Ich liczebność w wodach otwartych jest śladowa, co nie jest jednak niepokojące, bo gatunki te obecnie jako obce polskiej ichtiofaunie uważa się za niepożądane. Niewskazane jest przenikanie do rodzimej ichtiofauny gatunków, takich jak pstrąg tęczowy - będący najczęściej uciekinierem z hodowli, oraz zawleczony do zbiorników stawowych czebaczek amurski (Pseudorasbora parva) - stwierdzony w Prątniczce, poniżej stawów w Montowie.
Fauna bezkręgowców jest bogata i stosunkowo dobrze poznana. Stwierdzono np. 1800 gatunków motyli, tj. ok. 60% gat. Polski. W okolicach Welu występuje nawet unikatowa lepidopterofauna, charakterystyczna dla okolic górskich. Spotykanymi przedstawicielami rzadkiej entomofauny są również chrząszcze: jelonek rogacz, rohatyniec nosorożec, obydwa występujące w dąbrowach, i kozioróg dębosz.
Mięczaki reprezentują, pomijając gatunki znane, zatoczek gładki i przytulik strumieniowy. Stosunkowo często można spotkać ślimaki bezmuszlowe - pomrowy.

Tereny i obiekty prawnie chronione

Ochrona przyrody oznacza „zachowanie, właściwe wykorzystanie oraz odnawianie zasobów i składników przyrody, w szczególności dziko występujących roślin i zwierząt oraz kompleksów przyrodniczych i ekosystemów”. Najstarszymi i powszechnie znanymi formami ochrony przyrody są parki narodowe i krajobrazowe, rezerwaty przyrody, pomniki przyrody, parki (ogrody) wiejskie oraz ochrona gatunkowa roślin i zwierząt. Ustawa o ochronie przyrody z 1991 r. wprowadziła też inne formy ochrony, jak: zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, stanowiska dokumentacyjne i użytki ekologiczne. Powierzchnia obszarów chronionych wynosi ogółem 36 012,96 ha (52%), w tym parki krajobrazowe zajmują 8 516 ha, rezerwaty przyrody 466,86 ha, obszary chronionego krajobrazu ok. 20 000 ha (obszar ten zmniejszył się nieznacznie, z 27 678 ha, po nowelizacji rozporządzenia wojewody w kwietniu 2003 r.), użytki ekologiczne 41,2 ha i 15,1 ha zespoły przyrodniczo-krajobrazowe.

Parki narodowe
Wielkoobszarowa forma ochrony przyrody, w założeniu obejmująca obszary o największej randze przyrodniczej o znaczeniu krajowym i międzynarodowym. Na obszarze powiatu i w jego pobliżu nie ma obecnie tej formy ochrony. Jej wprowadzenie nie jest jednak obecnie ani wskazane ani uzasadnione. Na terenie województwa zaawansowane są plany utworzenia Mazurskiego Parku Narodowego, który w założeniu objąć ma część obszaru Wielkich Jezior Mazurskich - Mazurski Park Krajobrazowy bez jeziora Śniardwy (nie dotyczy naszego terenu). Zadanie to jest ujęte w planie wykonawczym II Polityki ekologicznej państwa, z terminem realizacji określonym na 2008 r. Istotnymi przeszkodami dla jego realizacji mogą stać się jednak: brak środków finansowych, brak woli politycznej lub opór społeczny.

Rezerwaty
Rezerwat jest obszarem obejmującym zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemy, siedliska przyrodnicze, określone gatunki roślin albo zwierząt wraz z ich siedliskiem bądź elementy przyrody nieożywionej mające istotną wartość przyrodniczą, naukową lub krajobrazową. Rola ochrony rezerwatowej jest szczególnie ważna ze względu na jej charakter, zakładający generalnie całkowite zachowanie danego fragmentu środowiska w niezmienionym stanie.

Na terenie powiatu ustanowione zostały następujące rezerwaty przyrody:
a) florystyczny:
Wyspa na jeziorze Wielkie Partęczyny. Powierzchnia 0,38 ha, grąd niski ze stanowiskiem rzadkiego storczyka - obuwika pospolitego, które niestety zanika nawet pomimo intensywnej ochrony, prawdopodobnie z powodu naturalnie postępującego zacienienia.
b) tofowiskowe:
Kociołek, o powierzchni 7,02 ha. Naturalne torfowisko przejściowe okalające dystroficzne jezioro, otoczone z kolei kompleksem leśnym. Duże stanowiska bagna zwyczajnego, turzycy bagiennej i torfowej. Występuje też rosiczka okrągłolistna i widłak jałowcowaty.
Łabędź, 13,1 ha. Naturalne torfowisko przejściowe wokół jeziora o bardzo pierwotnym charakterze. Dużą powierzchnię zajmują fitocenozy zespołu turzycy bagiennej i bagnicy torfowej, w północnej Polsce notowane tylko w tym miejscu.
Żurawie Bagno, 5,84 ha. Naturalne torfowisko przejściowe i częściowo wysokie., bez wolnej tafli wody. Liczna populacja rosiczki okrągłolistnej i przygiełki białej. Najlepiej w regionie wykształcony mszar kępkowo-dolinkowy. Posiada duże znaczenie jako siedlisko cennej fauny, w tym żurawi, od których wziął nazwę.
c) ichtiofaunistyczny:
Rzeka Drwęca. Największy w kraju rezerwat przyrody „Rzeka Drwęca” obejmuje swym zasięgiem Drwęcę oraz niektóre z jej dopływów m. in. fragment rzeki Wel wraz z 5 m pasem przybrzeżnym. Zajmuje łączną powierzchnię 1 248 ha. Unikalne w skali Europy warunki ekologiczne, stwarzające możliwość występowania wielu gatunkom ryb, szczególnie wędrownych: łososia, troci wędrownej i certy. Celem ochrony jest zachowanie środowiska wodnego w niezmienionym stanie, a w szczególności ochrona ryb bytujących w tej rzece. Duże znaczenie kładzie się także na ochronę pasa roślinności przybrzeżnej.
d) ornitofaunistyczny:
Jezioro Karaś, 234,19 ha. Ostoja ptaków wodno-błotnych. Akwen jest ważnym siedliskiem rzadkich gatunków, gdyż ze względu na grząski teren w znacznym stopniu jest niedostępny. Z tych, będących największą rzadkością są to: hełmiatka, świstun, perkoz rdzawoszyi, zausznik, bąk, bączek, wodnik, kropiatka, zielonka oraz ptaki drapieżne: kania czarna i błotniak stawowy. Jedna z nielicznych w Polsce ostoi ptactwa o znaczeniu międzynarodowym. Wpisany na światową listę konwencji RAMSAR 71.
e) leśne:
Bagno Mostki, 35,18 ha. kompleks torfowiska o charakterze przejściowym i miejscowo wysokim, z dominacją zespołu mszaru kępkowo-dolinkowego, z licznym udziałem żurawiny błotnej i wełnianki pochwowatej. Obecny jest też niewielki akwen o charakterze dystroficznym.
Uroczysko Piotrowice: 47,09 ha. Kompleks torfowisk i boru bagiennego z reliktową bażyną czarną. Warte wskazania jest też, ze względu na rzadkość, występowanie zespołu turzycy bagiennej i zespołu wełnianki pochwowatej oraz fitocenozy zespołu jeżogłowki najmniejszej.
Piekiełko nad Welem, 26,19 ha. Gmina Grodziczno, przełomowy odcinek Welu. Bardzo malowniczy odcinek rzeki, z głęboko wciętym, kamienistym dnem i bystrym nurtem. Występuje niemal podgórska rzeźba terenu. Ważny z botanicznego punktu widzenia: występuje naturalna roślinność leśna - grądy zboczowe, a także dzięki niedostępności i dużemu zróżnicowaniu siedliskowemu wiele chronionych i rzadkich gatunków roślin. Zaobserwować można na kamieniach w nurcie rzeki rzadki krasnorost - Hildenbrandia rivularis. Jest to fragment o największej koncentracji fauny reofilnej. Zespół ryb odpowiada tzw. krainie pstrąga. Spotykane są też ptaki typowe dla takich siedlisk m. in. pluszcz i zimorodek.

Parki krajobrazowe
Park krajobrazowy jest obszarem chronionym ze względu na wartości przyrodnicze lub kulturowe, a celem jego utworzenia jest zachowanie i popularyzacja zasad zrównoważonego rozwoju. Nieruchomości, w tym grunty, na obszarze parku pozostawia się w gospodarczym wykorzystaniu, z uwzględnieniem właściwych dla niego zasad gospodarowania, określonych w powołującym go rozporządzeniu wojewody.

Na obszarze powiatu nowomiejskiego położone są częściowo 2 parki krajobrazowe:
Brodnicki Park Krajobrazowy. 4336 ha. Utworzony w 1985 roku, obejmuje część terenu gmin Biskupiec i Kurzętnik. Osobliwością obszaru są pagórki i wzgórza kemowe oraz liczne, duże rynnowe jeziora m.in. u nas Wielkie Partęczyny (324 ha), Łąkorek (162 ha) i Głowin (131 ha). Znamienną cechą BPK jest występowanie naturalnych zbiorowisk torfowiskowych, szuwarowych i wodnych. Bardzo atrakcyjny szlak turystyczny i kajakowy rzeką Skarlanką. Na terenie parku znajduje się wiele zabytków kultury materialnej, jak np. tradycyjne obiekty budownictwa wiejskiego (Łąkorz) czy budynki sakralne. Siedziba Parku mieści się w miejscowości Grzmięca (pow. brodnicki).
Welski Park Krajobrazowy. 4180 ha. Utworzony w 1995 i rozszerzony w 1996 roku, obejmuje znaczną część gminy Grodziczno. Posiada bardzo wysokie wartości przyrodniczo-krajoznawcze, wyrażające się przebiegiem przez ten obszar granic przyrodniczych, florystycznych, klimatycznych, geologicznych, hydrograficznych i geograficznych. Osobliwością jest szata roślinna, głównie grądy zboczowe, a także unikatowa w skali kraju reofilna ichtiofauna Welu. Niepodważalnym walorem przyrodniczym są duże powierzchnie obszarów torfowiskowo-bagiennych. Siedziba Parku znajduje się w Jeleniu k. Lidzbarka Welskiego (pow. działdowski).

Obszary chronionego krajobrazu
Są to tereny chronione ze względu na wartości krajobrazowe, zróżnicowane ekosystemy, występowanie korytarzy ekologicznych, a celem ich tworzenia jest wiązanie terenów poddanych ochronie w systemy oraz zapewnienie możliwości zaspokajania potrzeb społecznych w zakresie turystyki, wypoczynku i rekreacji. Zajmują niecałe 40% obszaru powiatu nowomiejskiego.
Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Dolnej Drwęcy: 17 472,4 ha, w powiecie nowomiejskim obejmuje teren gmin: Nowe Miasto Lubawskie z/s w Mszanowie, Kurzętnik i miasta Nowe Miasto Lubawskie: klasyczna forma pradolinna, z rozwiniętym systemem powierzchni terasowych. Silne urzeźbienie stref zboczowych. Na wielu odcinkach rzeka Drwęca przepływa przez rozszerzenia pradoliny, szerokości kilku kilometrów, bardzo malowniczo meandrując. Na skutek dużej różnicy poziomów Drwęcy i dopływów, mniejsze cieki tego systemu rzecznego, jak Groblica, a także Wel, mają charakter wartkich rzek podgórskich. W granicy również jezioro Radomno.
Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Rzeki Wel: 5 254,1 ha, w obszarze powiatu nowomiejskiego położony na terenie gmin: Nowe Miasto Lubawskie z/s w Mszanowie i Grodziczno. Charakterystyczna, o dużej zmienności morfometrycznej, genetycznej i krajobrazowej, rzeźba polodowcowa. Tereny torfowiskowo-bagienne z ciekawą fauną i florą. Osią obszaru jest rzeka Wel, z kilkoma odcinkami przełomowymi o górskim charakterze, będąca wyjątkowo atrakcyjnym szlakiem wodny. Bardzo ważny korytarz ekologiczny.
Buchnowski Obszar Chronionego Krajobrazu: 196,5 ha, położony na terenie gminy Grodziczno: kompleks leśny w gminie Grodziczno wraz z częścią obrzeża jeziora Grądy, należącego już do gminy Rybno, powiat działdowski.
Skarliński Obszar Chronionego Krajobrazu: 6 349 ha, położony na terenie gmin: Nowe Miasto Lubawskie z/s w Mszanowie i Biskupiec: głównie rozległy cenny kompleks leśny, obejmuje ponadto zasięgiem jez. Skarlińskie, od strony północnej wraz z jego rynną. Wysokie walory krajobrazowe stwarzają dogodne warunki dla rozwoju rekreacji.
Pomniki przyrody
Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej bądź nieożywionej, odznaczające się indywidualnymi cechami, o wartości szczególnej z różnych względów. Na terenie powiatu znajdują się 34 pomniki przyrody, na które składają się: 16 pojedynczych, okazałych drzew (4 dęby, 2 lipy, 2 buki, sosna, 2 modrzewie, jawor, klon srebrzysty, żywotnik zachodni, 2 jabłonie płonki), skupienia drzew (m.in. skupienie 66 okazałych daglezji w leśnictwie Lipowa Góra gm. Biskupiec czy aleja 780 sędziwych drzew, głównie dębów, wzdłuż drogi Biskupiec - Piotrowice) oraz 1 głaz narzutowy. 5 pomników przyrody posiada gmina Nowe Miasto Lubawskie, 3 - Grodziczno, 1 - Kurzętnik, pozostałe - gmina Biskupiec). Kilka pomników (lipa i skupienie 2 buków - wszystkie w leśnictwie Tylice) zostało ze względu na zły stan usunięty, nie dokonane zostało jednak do tej pory skreślenie z listy pomników przyrody przez wojewodę.

Tab. Wykaz pomników przyrody na terenie powiatu nowomiejskiego

L.p. Rodzaj pomnika (obwód; wysokość drzewa w m) gmina określenie położenia rok uznania
1 dąb „Kubuś” (4,44; 16) Biskupiec park Wielka Tymawa 1954
2 lipa drobnolistna (3,4; 22) Biskupiec park Babalice 1985
3 dąb szypułkowy (3,9; 23) Biskupiec park Sędzice 1985
4 skupienie 2 drzew: lipa drobnolistna (7,7; 32), kasztanowiec (3,7; 30) Biskupiec park Łąkorek 1986
5 skupienie 2 drzew: sosna pospolita (2,62; 22), buk pospolity (2,31; 24) Biskupiec Leśnictwo Grabiny 1988
6 skupienie 3 dębów (3,8 - 4,2; 23 - 25) Biskupiec Biskupiec (kościół ewangelicki) 1993
7 buk pospolity (4,36; 25) Biskupiec park Wielka Tymawa 1993
8 jawor (3,25; 24) Biskupiec park Wonna 1993
9 6 żywotników zachodnich (1,52 - 2,30; 20 - 24) Biskupiec oddz. leśny 41m Krotoszyny 1994
10 skupienie 2 drzew: lipa drobnolistna (4,75; 23), brzoza brodawkowata (2,75; 23) Biskupiec oddział leśny 1h Krotoszyny, nad jez. Trupel 1994
11 dąb (3,2; 33) Biskupiec nad jez. Trupel oddz. 3b 1994
12 skupienie 12 drzew: 2 wiązy szypułkowe (2,58 - 4,12; 22-24), dąb szypułkowy (3,29; 22), 4 klony zwyczajne (2,58 - 3,15; 20 - 28), lipa drobnolistna (3,95; 24), 2 graby pospolite (2,01 - 2,9; 19 - 20), jawor (2,72; 24), topola biała (4,83; 32) Biskupiec park w Łąkorku 1994
13 modrzew (2,64; 30) Biskupiec oddz. 197t Leśnictwo Lipowa Góra 1994
14 aleja 780 drzew: 731 dębów, 45 lip, 3 jesiony, klon (0,74 - 3,81; 8 - 35) Biskupiec przy drodze Biskupiec - Piotrowice - granica powiatu 1996
15 klon srebrzysty (3,05; 18) Biskupiec przy drodze Sędzice - Mierzyn 1996
16 skupienie 66 daglezji, (1,51 - 2,30; 20-35) Biskupiec oddz. 161a Leśnictwo Lipowa Góra 1996
17 skupienie 6 modrzewi, (2,15 - 2,87; 35 - 36) Biskupiec oddz. 138a i 138c Leśnictwo Wąkop 1996
18 dąb szypułkowy (3,30; 18) Biskupiec przy Szkole Podstawowej w Biskupcu 1998
19 Skupienie 9 drzew: 2 dęby szypułkowe ( 3,62; 20) (3,88; 22) 3 buki pospolite (3,0 - 3,2; 20) 3 lipy drobnolistne (3,11 - 5,04; 19 - 25) 1 buk pospolity odm. czerwonolistna (2,94; 20) Biskupiec park w Czachówkach 1998
20 skupienie 4 dębów szypułkowych (3,32 - 4,28; 18 - 22) Biskupiec Czachówki, przy drodze polnej w strefie ochronnej parku zabytkowego 1998
21 skupienie 3 drzew: 2 buki pospolite (3,5; 22) (3,97; 16), jawor (3,76; 18) Biskupiec Czachówki 1998
22 skupienie 2 dębów (3,19; 28) (4,45; 25) Grodziczno Nowe Grodziczno 1988
23 skupienie 2 drzew: lipa drobnolistna (3,73; 25), dąb szypułkowy (4,45; 26) Grodziczno park Katlewo 1988
24 skupienie 6 drzew: klon (2,76; 28), jawor (2,54; 24), dąb szypułkowy (2,9; 31) 2 graby (1,91; 20) (1,92; 22), modrzew europ. (2,70; 30) Grodziczno park Nowe Grodziczno 1994
25 głaz narzutowy (obwód 8,2 m; wys. 1,2 m) Kurzętnik park Kurzętnik 1954
26 lipa Nowe Miasto Leśnictwo Tylice 1952
27 skupienie 2 buków, buk pospolity (4,4; 25) Nowe Miasto Leśnictwo Tylice oddz. 30f 1988
28 buk pospolity (5,02; 25) Nowe Miasto Leśnictwo Tylice oddz. 31b 1988
29 sosna pospolita (4,43; 23) Nowe Miasto Leśnictwo Tylice oddz. 17b 1988
30 skupienie 2 dębów (3,54; 24) (4,10; 25) Nowe Miasto Leśnictwo Tylice oddz. 12f 1988
31 żywotnik zachodni (2,30 ; 18) Biskupiec Ostrowite dz. 96/1 2000
32 jabłoń płonka (1,12; 13,5) Biskupiec Krotoszyny dz. 39 LP 2002
33 jabłoń płonka (1,12; 18) Biskupiec Krotoszyny dz. 40 LP 2002
34 modrzew (2,6; 32) Biskupiec Krotoszyny dz. 39 LP 2002

Użytki ekologiczne
Występuje 146 miejsc, zakwalifikowanych do ochrony jako użytki ekologiczne, czyli pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania unikatowych typów środowisk i zasobów genowych. Są to głównie tereny leśne i torfowiskowe o niewielkiej powierzchni. Zdecydowana większość z nich (130) leży na terenie gminy Biskupiec.

Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe wyznacza się w celu ochrony wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu dla zachowania ich wartości estetycznych. W powiecie nowomiejskim w ten sposób obszary lasu „Oz Tymawski” o powierzchni 13,75 ha oraz „Las Słupnicki” o powierzchni 1,37 ha w gminie Biskupiec chronione są od 1998 r.

Obiekty szczególnie cenne przyrodniczo
Ustawa o ochronie przyrody nie przewiduje co prawda takiej formy ochrony, aczkolwiek warto w tym miejscu uwzględnić tereny zasługujące bezsprzecznie na ochronę, a nie objęte nią jak dotąd oficjalnie. Potrzeba zachowania w niezmienionym stanie cennych przyrodniczo ekosystemów wynika bowiem z konieczności tego typu działań dla zachowania równowagi i bezpieczeństwa ekologicznego oraz przekazania ich jako dziedzictwa społecznego, nie zaś tylko z obowiązków nałożonych przez prawo. Należy przewidzieć też sytuację utrzymania tych obiektów do poddania ich pod ochronę prawną w przyszłości.
Okolice Piekiełka nad Welem. Cenna szata roślinna o charakterze zbliżonym do naturalnego (grądy zboczowe) z licznymi gatunkami chronionymi i rzadkimi. Liczne rzadkie i chronione gatunki zwierząt (bocian czarny, orlik krzykliwy, głowacz pręgopłetwy, minóg strumieniowy, piekielnica, koza itp.). W rzece Wel cenna fauna reofilna z pstrągiem potokowym, lipieniem, trocią wędrowną. Wskazane jest jednak gospodarowanie analogiczne jak na rezerwatowym odcinku rzeki Pasłęki, dopuszczające tam połowy wędkarskie, jednak z pewnymi ograniczeniami: limitowaną liczbą wędkujących, ewidencją połowów oraz wzmożoną kontrolą.

Parki wiejskie
Nie jest to również prawnie określona forma ochrony, zasługująca jednak także na zamieszczenie w tym rozdziale z uwagi na podobną funkcję. Parki wiejskie o powierzchni średniej kilku ha znajdują się w następujących miejscowościach: Babalice, Bielice, Biskupiec, Czachówki, Wielka Wólka, Łąkorek, Łąkorz, Osówko, Ostrowite, Podlasek Mały, Sędzice, Słupnica, Tymawa, Wardęgowo, Wonna, Grodziczno, Jakubkowo, Katlewo, Linowiec, Montowo, Kurzętnik, Bagno, Gwiździny i Jamielnik. Niektóre z nich posiadają charakter zabytkowy (np. Jakubkowo, Ostrowite, Sędzice).

Oprócz powyższych form ochrony przyrody, ustanowionych na podstawie ustawy o ochronie przyrody, część terenów powiatu nowomiejskiego objęta zostanie systemem ponadeuropejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000, zgodnie z Dyrektywą Ptasią i Dyrektywą Siedliskową. Sieć ta wdrażana jest w krajach Unii Europejskiej i po naszej akcesji odpowiednie dyrektywy obligują nas również do jej wprowadzenia. Obszary te powinny mieć ustalony status ochronny, plan ochrony wraz z kosztami jego realizacji. NATURA 2000 zintegrowana będzie z rozwojem turystyki obszarów wiejskich, zwiększaniem zalesień i lokalnym zagospodarowywaniem ostoi przyrodniczych przy założeniu niepogarszania warunków środowiskowych. Jest to tzw. prospołeczna koncepcja ochrony różnorodności przyrodniczej. Na dzisiejszym etapie realizacji wdrażania na terenie powiatu do objęcia ochroną w systemie NATURA 2000 jako OSO (Obszary Specjalnej Ochrony) przewidziana jest dolina rzeki Drwęcy w granicach rezerwatu, dolina rzeki Wel i dolina cieku Bałwanka wraz z przepływowym jez. Fabrycznym (OSO Rzeka Drwęca), dolina rzeki Wel w granicach Welskiego Parku Krajobrazowego (OSO Zakole Rzeki Wel) i teren Brodnickiego Parku Krajobrazowego (OSO Pojezierze Brodnickie).

Cały teren powiatu nowomiejskiego znajduje się w granicach obszaru funkcjonalnego Zielone Płuca Polski. Celem istnienia ZPP jest promowanie rozwoju proekologicznego, utrzymanie zrównoważonych struktur przestrzennych dla zapewnienia wysokiego standardu środowiska przyrodniczego.

STAN I ZAGROŻENIA ŚRODOWISKA
Wody powierzchniowe
Bardzo niepokojący jest poziom zanieczyszczenia wód Drwęcy i innych rzek. Aktualne badania wskazują co prawda na zahamowanie wzrostu stężeń zanieczyszczeń, ale też na utrzymujący się wciąż wysoki ich poziom. Jakości wód Drwęcy służby ochrony środowiska poświęcają szczególnie wiele uwagi. Rzeka jest bowiem źródłem wody pitnej dla Torunia i Inowrocławia, stanowi ponadto największy w kraju ichtiologiczny rezerwat przyrody, mający na celu ochronę ryb łososiowatych. Objęta jest także dodatkową ochroną jako obszar chronionego krajobrazu, gdyż wraz z doliną stanowi jedną z głównych osi ekologicznych Polski, a także perspektywiczny rejon gospodarki turystycznej, odznacza się bowiem niezwykłą malowniczością krajobrazu.
Badania, prowadzone od początku lat 70., skupione są nie tylko na bieżących ocenach jakości wody i określaniu kierunków zmian i ich przyczyn, lecz także na gospodarce wodno-ściekowej na obszarze zlewni i wpływie realizowanych inwestycji ekologicznych. Od 1991 r. Drwęca wraz z 6 ważniejszymi dopływami (w powiecie nowomiejskim Wel) jest kontrolowana w systemie monitoringu krajowego. Zmieniają się stanowiska pomiarowo-kontrolne, częstotliwość prób i zakres analizowanych wskaźników.
Obecnie wśród analizowanych wskaźników najbardziej niekorzystnie przedstawia się sprawa zanieczyszczeń biogennych, szczególnie ogólna zawartość fosforu, utrzymująca się na pograniczu klasy III i n.o.n. (nie odpowiadającej normom). Decyduje to o ostatecznej klasyfikacji fizykochemicznej, gdyż ostateczną klasę czystości wyznacza wskaźnik o najbardziej niekorzystnych wartościach. Podobnie przedstawia się zawartość azotynów.

Wielkość zanieczyszczenia organicznego (wskaźniki tlenowe) jest nieznaczna, na ogół spełnione są normy klasy I, za wyjątkiem stanowiska w miejscowości Bratian, przed wpływem Welu, gdzie wartości przyjmują normy klasy III. Podobnie normy dla kasy I są spełnione wobec zanieczyszczeń fizycznych (zawiesiny ogólnej). Zanieczyszczenia sanitarne (bakteriologiczne) występują w stężeniach na poziomie klasy III. Notuje się tu stałą i systematyczną poprawę. Hydrobiologiczne zanieczyszczenia, zawartość chlorofilu „a”, wskazującego na stopień rozwoju fitoplanktonu, osiąga stężenie na poziomie klas II i III.
Zawartość zanieczyszczeń specyficznych (pestycydy, metale ciężkie) spełnia obowiązujące normy.
Głównym źródłem zanieczyszczeń wód w dorzeczu Drwęcy są spływy powierzchniowe nawozów (ok. 60% ładunku) i wpływ nieskanalizowanych miast i wsi oraz niezinwentaryzowane źródła punktowe, bytowo-gospodarcze i komunalne. Obszarowe źródła zanieczyszczeń wiążą się głównie z:
źle prowadzonym nawożeniem i chemizacją w rolnictwie
brakiem czynnych stref ochronnych w pobliżu wód
źle przeprowadzoną w latach 60. regulacją wodną (melioracje)
gospodarką turystyczną i gospodarką odpadami
niskim standardem sanitarnym wsi
niską na ogół świadomością i kulturą ekologiczną mieszkańców
Źródła punktowe, to oprócz kilku niedużych odprowadzeń ścieków komunalnych i przemysłowych, wiele niekontrolowanych źródeł emisji.
Ścieki przemysłowe nie są na Drwęcy tak istotnym źródłem ładunku zanieczyszczeń. Najwięcej punktowych źródeł ścieków zlokalizowanych jest w okolicach Nowego Miasta (7) i Kurzętnika (6). Na jakość wód Drwęcy rzutuje też obecnie w znacznym stopniu proces intensywnego wodociągowania, za którym nie idą w ślad inwestycje kanalizacyjne. Obecnie wszystkie miasta w dorzeczu Drwęcy posiadają mechaniczno-biologiczne oczyszczalnie ścieków, powstają także oczyszczalnie gminne i coraz liczniejsze są oczyszczalnie przyzagrodowe. Niekwestionowaną przyczyną niezadowalającej jakości wód jest też niekorzystna struktura użytkowania terenu, a zwłaszcza bardzo niski wskaźnik lesistości.

Ogólnie stwierdzić można, że od kilku lat występują wyraźne, korzystne trendy zmian jakości wód Drwęcy. Wykazują one duże zbieżności z realizacją programu budowy oczyszczalni ścieków w dorzeczu. Efekty przynosi uporządkowywanie gospodarki wodno-ściekowej w zlewni rzeki, które powinno być intensyfikowane. Jednak nadal utrzymujące się wysokie stężenia związków fosforu, związane z brakiem trzeciego stopnia oczyszczania, znacznie obniżają walory jakościowe wody i możliwości rozwoju gospodarczego, turystycznego i rekreacyjnego, szczególnie dolnego, ujściowego odcinka.
Stan czystości innych rzek powiatu jest również niezadowalający: zgodnie z wynikami badań przeprowadzonych w ostatnich latach przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska - Delegaturę w Elblągu praktycznie wszystkie nasze rzeki prowadzą wody nie odpowiadające normom. O klasyfikacji przesądzają wskaźniki fizykochemiczne, głównie związki azotu i fosforu. Świadczy to o obszarowym charakterze zanieczyszczenia tych cieków, przede wszystkim ze źródeł rolniczych. Najgorszy stan z badanych rzek posiada rzeka Radomka. Bardzo zły jest ten stan wód Osy. Tu na ogólną, pozaklasową ocenę wpływają również przekroczone normy bakteriologiczne wyrażone mianem coli typu kałowego, co świadczy o dużym ładunku zanieczyszczenia ściekami bytowymi.
Wody jezior powiatu nowomiejskiego są w dużo lepszym stanie. Wśród jezior objętych monitoringiem większość ma wody, zaliczane do II klasy czystości (Głowińskie, Skarlińskie, Łąkorek, Kiełpińskie. Do wód pozaklasowych zaliczają się jez. Ostrowite i Radomno. Czyste niegdyś jez. Wielkie Partęczyny spadło do klasy III, głównie z powodu nieuporządkowanej gospodarki wodno-ściekowej przy intensywnej eksploatacji turystycznej.

Na jakość wód powierzchniowych rzutuje bezpośrednio głównie sposób prowadzenia gospodarki wodno-ściekowej. Gospodarka wodna-ściekowa w obrębie powiatu, pomimo ciągłego rozwoju sieci kanalizacyjnej i usprawnień technologicznych istniejących oczyszczalni, pozostawia wiele do życzenia. Zdecydowana większość gospodarstw domowych korzysta z szamb, rzadkością są również przydomowe oczyszczalnie ścieków.
Powiat dysponuje następującymi komunalnymi oczyszczalniami ścieków:
Nowe Miasto Lubawskie: mechaniczno-biologiczna, o średniej zdolności oczyszczania 1500 m3/d, przepustowości obecnej 600 m3/d, z planowaną dalszą rozbudową do przepustowości 3450 m3/d i modernizacją urządzeń
Kurzętnik: mechaniczno-biologiczna, o zdolności oczyszczania 444 m3/d ścieków, wykorzystywana w 50%
Biskupiec: mechaniczno-biologiczna, o zdolności oczyszczania 900 m3/d, wykorzystywana w 75%
Bagno, gm. Nowe Miasto Lubawskie: mechaniczno-biologiczna, o zdolności oczyszczania 141,6 m3/d, wykorzystywana w 40%
a także oczyszczalniami zakładowymi: Ostrovita - Ostrowite gm. Biskupiec (aktualnie nieeksploatowana z powodu czasowego nieprowadzenia działalności przez zakład) i Kliniki Profilaktyki i Rehabilitacji w Pustkach (gm. Nowe Miasto Lubawskie) oraz 5 przydomowymi oczyszczalniami (Radomno, Skarlin, Osetno, Wonna, Tereszewo). Planowana jest lokalizacja kolejnej oczyszczalni ścieków komunalnych w Mszanowie. Koniecznością jest też budowa oczyszczalni na terenie gminy Grodziczno.

Ochrona krajobrazu
Bardzo pozytywnym akcentem ostatnich czasów staje się dostrzegania krajobrazu jako dobra ogólnospołecznego, które podlegać powinno powszechnej ochronie. Zaburzenia w krajobrazie wynikają z nieumiejętnego gospodarowania krajobrazem, właśnie jako dobrem wspólnym. Szczególnego znaczenia fakt ten nabiera w odniesieniu do tak bogato zróżnicowanego i cennego pod względem krajobrazowym terenu jak powiat nowomiejski. Głównych zagrożeń można upatrywać w niezwykle silnej ostatnimi laty presji zwróconej, niestety, szczególnie na najcenniejsze ostoje przyrody, będące z reguły ekosystemami bardzo wrażliwymi oraz dające się zauważyć niekorzystne zmiany w strukturze własnościowej, polegające na stopniowej utracie kontroli państwa nad strategicznymi zasobami przyrodniczymi, szczególnie wodami. Istnieją też w dalszym ciągu problemy z syntetycznym dostrzeganiem konieczności zachowania korytarzy ekologicznych, powiązanego systemu obszarów chronionych oraz różnorodności biologicznej, w tym siedliskowej, w planowaniu przestrzennym na szczeblu gminnym. Nie rozwiązany jest też problem kontrolowania przez wójtów spraw, związanych z usuwaniem drzew i krzewów. Niewątpliwie pozytywnie wpłynie natomiast na walory krajobrazowe zwiększający się udział lasów i zadrzewień.

Lasy
Lasy jako dobro ogólnospołeczne w naszej strefie klimatyczno-geograficznej są najbardziej naturalną formacją przyrodniczą pozwalającą kształtować jakość życia człowieka, a jednocześnie zachowywać funkcje ekologiczne, produkcyjne i społeczne. Funkcje ekologiczne wyrażane są w kształtowaniu klimatu, składzie atmosfery, regulacji obiegu wody w przyrodzie, przeciwdziałaniu powodziom, lawinom i osuwiskom, ochronie gleb przed erozją i stepowieniem, zachowaniu potencjału biologicznego wielu gatunków i ekosystemów, a także różnorodności krajobrazu i lepszych warunków produkcji rolniczej. Funkcje produkcyjne czy też gospodarcze pozwalają na trwałe użytkowanie drewna i surowców niedrzewnych pozyskiwanych z lasu. Tworzenie przez lasy korzystnych warunków zdrowotnych i rekreacyjnych, wzbogacanie rynku pracy, rozwój kultury nauki i edukacji ekologicznej to realizacja funkcji społecznej. Dlatego właściwa gospodarka leśna jest tak ważna.

Szczegółowe zasady ochrony lasów określa ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach. Gospodarkę leśną prowadzi się w oparciu o następujące zasady:
powszechnej ochrony lasów,
trwałości utrzymania lasów,
ciągłości i zrównoważonego wykorzystania wszystkich funkcji lasów,
powiększania zasobów leśnych.

Do zapewnienia powszechnej ochrony lasów ich właściciele są obowiązani do kształtowania równowagi w ekosystemach leśnych, podnoszenia naturalnej odporności drzewostanów poprzez:
wykonywanie zabiegów profilaktycznych i ochronnych zapobiegających powstawaniu i rozprzestrzenianiu pożarów,
zapobieganie, wykrywanie i zwalczanie nadmiernie pojawiających i rozprzestrzeniających się organizmów szkodliwych,
ochronę gleby i wód leśnych.

Główne gatunki drzew to sosna, buk olcha uzupełniane brzozą, dębem, modrzewiem i innymi w zależności od potrzeb wynikających z prawidłowego składu. Siedliskowe typy lasu stanowią bór świeży, bór mieszany świeży, las mieszany świeży, oles, bór suchy, bór wilgotny i inne.

Przyroda
W ostatnich latach nastąpiło drastyczne pogorszenie się warunków siedliskowych wielu zagrożonych, chronionych i rzadkich gatunków. Rzutuje to bezpośrednio na wskaźnik bioróżnorodności biologicznej i krajobrazowej - czynnika uznawanego za najważniejszy w zakresie bezpieczeństwa ekologicznego państwa.
Przykładem szczególnie widocznym w powiecie nowomiejskim są zmiany w strukturze ichtiofauny na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat. Jak wspomniano wyżej teren powiatu cechuje się obecnością silnych zgrupowań ginącej ichtiofauny reofilnej, związanych z Drwęcą oraz przede wszystkim - Welem. Z badań przeprowadzonych w końcu lat 50. wynika, że liczebność pstrąga, troci wędrownej, piekielnicy, śliza, strzebli potokowej, brzany oraz minoga strumieniowego była bardzo duża. Na rzece Wel panowały wtedy odmienne od dzisiejszych warunki, wynikające głównie z braku hydrotechnicznej zabudowy rzeki w środkowym biegu. Nie funkcjonowały zbudowane w 1995 r. w Kaczku i 1996 MEW w Kurojadach i Trzcinie Małe Elektrownie Wodne (MEW). Barierę stanowił młyn w m. Lorki, którego piętrzenie przed równoczesnym uruchomieniem na tym obiekcie w 1992 r. MEW, także było nieznaczne (ok. 1 m). Dawało to rybom większe możliwości migracji. Około 20 km rzeki koryta Welu pozbawione było istotnych dla ichtiofauny barier hydrotechnicznych.
Obecnie podzielona na zestopniowane fragmenty rzeka staje się coraz mniej atrakcyjnym środowiskiem dla wielu gatunków. Energetyczne wykorzystanie cieków skutkuje także zwiększonymi wahaniami przepływów, zwiększoną sedymentacją w obrębie zbiornika zaporowego, eutrofizacją wody, ociepleniem temperatury wód wpływającymi na warunki bytowania i rozrodu ryb. Wahania poziomu wody w okresie tarła stały się zapewne przyczyna spadku liczebności np. głowacza, eutrofizacja i ocieplenie się temperatury wody rzeki niekorzystnie wpłynęła na liczebność miętusa, śliza i strzebli.
W 1996 r. została posadowiona w miejscu jednego z głównych obszarów tarliskowych ryb łososiowatych na Welu MEW w Trzcinie. Cofka piętrzenia zniszczyła całkowicie 2 km tarlisk.

W celu ograniczenia szkodliwego wpływu na ryby migrujące, stosuje się co prawda obecnie urządzenia udrożniające, głównie przepławki, lecz ich rzeczywista skuteczność jest niewielka. Stanowią one półśrodek, warty stosowania w odniesieniu do już istniejących zapór, lecz na pewno nie uzasadniający możliwość stwarzania nowych barier. Ich działanie jest raczej jednostronne, szczególnie w odniesieniu do ryb. Umożliwiają w pewnym stopniu wędrówkę tarłową pod prąd. Jeżeli prąd wabiący przepławki jest dość duży, migrujące ryby nie mogąc sforsować zapory wchodzą do komór przepławki i płynąc pod prąd wody przedostają się przez nią. Prawie niemożliwe jest natomiast odnalezienie wlotu do przepławki smoltom spływającym do morza i innym rybom migrującym w dół. Z badań wynika, że po przejściu przez turbinę elektrowni
u 46% ryb występują uszkodzenia ciała nie dające im szans na przeżycie, a u ryb większych np. węgorzy śmiertelność dochodzi do 100%. Przy istnieniu kilku zapór poniżej tarliska dotarcie ryb spływających do ujścia jest wyjątkiem. Przyjmuje się, że turbiny konstrukcji Kaplana są dla ryb mniej szkodliwe, niż starszy typ, Francisa. W turbiny typu Kaplan wyposażonych jest większość MEW na Welu. Przy obecności jednak 4 zapór (MEW) poniżej głównych tarlisk (Trzcin-Chełsty) spłynięcie smoltów łososia i troci jest poważnie ograniczane.


Dużą, niekorzystną zmianę środowiskową przyniosła lokalizacja w rozwidleniu rzeki Wel w miejscowości Lorki młyna wodnego. Woda pobierana z głównego koryta zrzucana była do cieku Bałwanka, będącego hydrologicznie lewym ramieniem Welu. Ilość zrzucanej wody wzrastała, szczególnie po uruchomieniu na stopniu również MEW i osiągała okresowo nawet 100%. Główne formalnie koryto pozostawał bez zapewnienia nawet przepływu nienaruszalnego. Migracja ryb wędrownych odbywać się mogła tylko ciekiem Bałwanka. Różnica poziomów na jazie zlokalizowanym na Bałwance to ponad 2 m, co wobec metrowego jazu na starym korycie było dużym pogorszeniem drożności. Sytuację komplikuje wspomniany wyżej fakt, że Bałwanka jest ciekiem prywatnym, a leżące na jej trasie jezioro Fabryczne, jako woda stojąca (faktycznie płynąca - która obligatoryjnie stanowić powinna własność Skarbu Państwa bez możliwości obrotu cywilnoprawnego) użytkowane przez osobę fizyczną. W okresie ciągu troci szlak ten jest przegradzany całkowicie i migrujące ryby odławia się. Szansę na dotarcie w górę cieku mają nieliczne osobniki. Bez usunięcia tego problemu obecność troci wędrownej i łososia w rzece Wel będzie wciąż zagrożona.

OCHRONA ZASOBÓW ŚRODOWISKA - PRZECIWDZIAŁANIE ZANIECZYSZCZENIOM

Ochrona krajobrazu
Działania te mogą być prowadzone w oparciu o następujące kwestie:
? zahamowanie nielegalnego budownictwa letniskowego i nadmiernej urbanizacji obrzeży jezior
? ochronna przed nieodwracalnymi przekształceniami powierzchni terenu przez górnictwo odkrywkowe, budownictwo itp.
? zalesienia, zwłaszcza zlewni jezior i terenów na których występują wody podziemne
? uwzględnianie walorów krajobrazowych w procesie planowania przestrzennego
? ochrona obszarów naturalnej retencji i zadrzewień śródpolnych oraz powierzchni aktywnych biologicznie
? zwiększanie udziałów terenów o trwałej pokrywie roślinnej (w tym zalesianie)
? prowadzenie inwestycji liniowych w sposób najmniej szkodliwy dla krajobrazu
? unikanie lokalizowania masztów telefonii komórkowej na fragmentach szczególnie cennych krajobrazowo, a na pozostałych terenach zalecanie instalacji nowych nadajników na już istniejących masztach
? przestrzeganie zasad gospodarowania na terenach objętych ochroną krajobrazową
? dążenie do harmonii zabudowy z krajobrazem
? prowadzenie ciągłego monitoringu różnorodności przyrodniczej
? powstrzymanie degradacji cech kulturowych krajobrazu

Ochrona przyrody
Działania służące ochronie przyrody były w ostatnich latach zaniedbywane. Zachowanie wartości przyrodniczych powinno, szczególnie na naszym terenie, stać się jednym z priorytetów w ochronie środowiska. Może być osiągane poprzez:
? bezwzględne uwzględnianie wymogów ochrony przyrody i różnorodności biologicznej w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego
? opracowanie Planu Ochrony Welskiego Parku Krajobrazowego
? opracowanie planów ochrony dla rezerwatów
? zwiększanie środków finansowych na ochronę przyrody
? wzmocnienie administracji i systemu nadzoru w zakresie ochrony przyrody i jej zasobów, w tym prowadzenie badań naukowych i monitoringu
? popularyzację ochrony przyrody i edukacja ekologiczna
? zastępowanie działań doraźnych działaniami kompleksowymi, zakładającymi ochronę całych ekosystemów z uwzględnieniem wszystkich powiązań ekologicznych
? zwiększanie różnorodności przyrodniczej
? objęcie ochroną obszarów i obiektów przyrodniczo cennych, szczególnie małych obszarów biologicznie aktywnych: śródpolnych remiz, oczek wodnych, bagien i torfowisk
? zwiększenie powierzchni rezerwatów i użytków ekologicznych (przede wszystkim objęcie ochroną krajobrazową południowej strony jeziora Skarlińskiego)
? podniesienie rangi niektórych form ochrony przyrody
? właściwą ochronę korytarzy ekologicznych (drożność? rzek, łączność? zbiorników wodnych, budowa przejść? dla migrujących zwierząt)
? opracowanie i realizację programów zadrzewień
? stosowanie czynnej ochrony gatunkowej, w tym restytucji
? stosowanie zabiegów ochrony czynnej (wypasanie, koszenie) w stosunku do niektórych zbiorowisk otwartych
? wdrażanie systemu „Natura 2000”: utworzenia Specjalnych Obszarów Ochrony (SOO) zgodnie z Dyrektywą Siedliskową oraz Obszarów Specjalnej Ochrony (OSO), zgodnie z Dyrektywą Ptasią
? korzystanie z programów rolno-środowiskowych do ochrony przyrody na terenach rolniczych np. poprzez ekstensywne wykorzystywanie łąk
? wykonanie i stosowanie planów ochrony rezerwatów i parków krajobrazowych
? właściwe oznakowanie form ochrony, zapoznanie społeczeństwa z występującymi w powiecie formami ochrony przyrody i zasadami gospodarowania, w tym obowiązującymi zakazami
? dostosowanie presji rekreacyjnej do możliwości środowiska i wymogów ochrony przyrody
? utrzymanie zakazu używania jednostek pływających z silnikami spalinowymi w celach rekreacyjnych na akwenach powiatu posiadających duże walory przyrodnicze
? dostosowanie liczebności populacji niektórych gatunków zwierząt (bóbr, kormoran czarny, norka amerykańska, rak pręgowany) do poziomu określonego wymogami siedlisk, gospodarki człowieka itd.

Lasy
Wobec podstawowego problemu gospodarki leśnej powiatu nowomiejskiego, jakim jest zbyt niski wskaźnik lesistości głównym działaniem w kierunku jego wyeliminowania będzie oczywiście zalesianie. Dla gospodarki zalesienie jest jednym z ważniejszych przedsięwzięć przyrodniczo-gospodarczych. Oznacza ono inicjowanie procesu lasotwórczego i odtwarzanie leśnego ekosystemu w miejscu, gdzie użytki rolne nie przynoszą zamierzonego efektu ekonomicznego. Coraz liczniej występujące zagrożenie środowiska przyrodniczego i konieczności jego ochrony uzmysławia nam, że zalesianie nie tylko zwiększa istniejące zasoby leśne, lecz także staje się narzędziem ochrony przyrody i krajobrazu, wzmacnia i poszerza ochronną funkcję lasu w stosunku do wody i gleby, ogranicza skutki „efektu cieplarnianego” i przeciwdziała globalnym zmianom klimatu, podnosi walory estetyczne i rekreacyjne środowiska, rekultywuje obszary skażone i zdegradowane. Zwiększanie udziału lasów odbywa się obecnie w ramach „Powiatowego programu Zwiększania Lesistości”, w oparciu o ustawę o przeznaczeniu gruntów rolnych do zalesienia. Program przewiduje zalesienie 652,03 ha w latach 2002-2005; 1308,10 ha w latach 2006-2010 i 1377,66 ha od 2011 do 2020 r. Wskaźnik lesistości, przewidywany w 2010 r. to 22%, w roku 2020 powinien osiągnąć 24%, a w perspektywie (w 2050 r.) nawet 31%. Wśród lasów nowych przeważać będą zdecydowanie lasy sektora prywatnego (dofinansowywane w różny sposób - sadzonki, ekwiwalent za prowadzenie uprawy leśnej) ze środków budżetu Państwa. W praktyce realizacja tych planów zależna jest od wielkości środków przyznawanych corocznie na ten cel od właściwych organów i jednostek (Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa).
Ideą przewodnią zwiększenia lesistości jest w pierwszym rzędzie zalesianie gruntów o ograniczonej zdolności do uprawy rolnej: użytki rolne klas V i VI, grunty o znacznym spadku (>15%) oraz grunty zdegradowane w rozumieniu ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych.


Prowadząc zalesienia należy pamiętać o podstawowych celach, zasadach i zadaniach związanych z ochroną i prowadzeniem gospodarki leśnej, w których dominującą rolę odgrywają:
a) kształtowanie równowagi w ekosystemach leśnych poprzez wykonywanie zabiegów profilaktycznych i ochronnych zapobiegających powstawaniu i rozprzestrzenianiu pożarów, oraz zwalczanie organizmów szkodliwych
b) zapewnienie ciągłości użytkowania poprzez zachowanie w lasach roślinności leśnej, naturalnych bagien i torfowisk, pozyskiwanie drewna w granicach możliwości produkcyjnych lasu.

Zadania, które należy wykonać w celu poprawy sytuacji w odniesieniu do lasów to w pierwszym rzędzie:
? systematyczne zwiększanie wskaźnika lesistości
? wdrażanie na szerszą skalę odnowień naturalnych
? polepszenie nadzoru i lepsza egzekucja wykonywania przez właścicieli obowiązków w zakresie prawidłowej uprawy leśnej
? poprawa kondycji lasów, szczególnie niepaństwowych
? scalanie niewielkich enklaw leśnych w większe kompleksy
? wykonanie uproszonych planów urządzenia lasu i aktualizacja istniejących
? zwiększenie środków na nadzór nad lasami niepaństwowymi
? uregulowanie spraw związanych z wykazywaniem powierzchni leśnych w ewidencji gruntów
? określenie gruntów przeznaczonych do zalesień, granic polno-leśnych w planach zagospodarowania przestrzennego, opracowanie dokumentacji glebowo-siedliskowej i urządzeniowej
? ochrona i powiększanie biologicznej (w tym genetycznej i gatunkowej) różnorodności lasów
? zachowanie naturalnych ekosystemów leśnych i powierzchni biologicznie aktywnych na terenach leśnych jako np. użytki ekologiczne
? zwiększenie zakresu wykorzystania lasów do ekoturystyki i działań edukacyjnych oraz poznawczo-dydaktycznych