Religie Starożytnego Wschodu.

Starożytny Wschód to trzy odrębne cywilizacje: Egipt, Bliski Wschód( obszar od Morza Egejskiego do Morza Śródziemnego po wschodni Afganistan i północno-wschodnią Afrykę) oraz Daleki Wschód( Chiny i inne kraje wschodniej Azji). Ich dzieje są historią powstawania, rozwoju i upadku najstarszych cywilizacji świata, tworzyli je m.in. Sumerowie z Mezopotamii, Egipcjanie, Chińczycy. Każdy z tych ludów wniósł cos nowego do rozwoju społeczeństwa i człowieka, wprowadzili pierwsze normy religijne, kodeksy prawa, próby wytłumaczenia powstania świata. Ponadto z ich wynalazków w późniejszych czasach czerpano inspiracje, pomysły a także w pełni je wykorzystywano. Cywilizacje te łączyły liczne więzy jak np. ożywione kontakty handlowe, podobieństwo wierzeń religijnych, w pewnym okresie także posługiwanie się jednym językiem do dyplomacji i nauki.
W mojej pracy chciałbym się skupić na wierzeniach religijnych ówczesnych mieszkańców tych terenów, ponieważ dały one początek dla trzech wiar: chrześcijaństwa, islamu i judaizmu. Oryginalne wyobrażenia ludów Wschodu o zasadach i siłach rządzących światem przyrody i światem ludzi, próby określenia tego co dobre i tego co złe były przyczyną tworzenia przez te cywilizacje obiektów kultu. W kręgu każdej kultury usiłowano znaleźć odpowiedzi na nurtujące pytania takie jak przyczyny kataklizmów i nieszczęść, początek życia ludzkiego, ludzie zastanawiali się kto tak ułożył świat, dlaczego umieramy, co dzieje się po śmierci. Dla wytłumaczenia sobie tych pytań zaczęto wymyślać różne historie, które zaspokajały chęć wiedzy mieszkańców starożytności. Tak powstali pierwsi bogowie, święta organizowane ku ich czci, świątynie i miejsca kultu religijnego odwiedzane przez pielgrzymów.
Jako pierwszą cywilizację Starożytnego Wschodu opiszę tę, która dała początek reszcie, a mianowicie Mezopotamii. Obejmowała ona tereny między dwiema dużymi rzekami: Tygrysem i Eufratem. Od wschodu dolinę tą otacza Wyżyna Irańska, od północy Wyżyna Anatolijska i Armeńska, za którymi jest Morze Kaspijskie i Czarne. Na południu graniczy z Półwyspem Arabskim, oblewanym przez Morze Czerwone, Ocean Indyjski i Zatokę Perską. Od zachodu graniczy ona z Wyżyną Syryjską. Sama Mezopotamia dzieliła się na Asyrię (na północy) i Babilonię (na południu). Podział wystąpił w okresie powolnego upadku państwa Sumerów kiedy to ludy z innych części kontynentu zaczęły się osiedlać w międzyrzeczu Tygrysu i Eufratu.
Początkowo w Mezopotamii każde miasto miało swojego jednego boga-pana, a zasięg jego władzy był określony przez czynniki polityczne. Był to okres monolatrii(czczenie jednego bóstwa ale uznawanie innych), boga uznawano za właściciela miasta, uważano że każdy z nich jest bogiem jakiegoś elementu przestrzeni kosmicznej. Na przykład Enki-bóg miasta Eridu wyobrażał ziemię i wodę ; Enlil-właściciel Nippur był bogiem przestrzeni powietrznej i ziemi ; Nanna Sin-księżyc ; Utu-słońce ; Innana-bogini matka, bogini wojny i zwierząt, pani miłości i rozkoszy itd. Szybko monolatria przekształciła się w politeizm i ukształtował się panteon, w którym były tysiące bóstw. Najważniejszymi byli: An, bóg nieba, Enlil, bóg ziemi i Enki, bóg wody. Oprócz bogów Sumerowie wierzyli także w złe i dobre demony. Za najwyższego kapłana uznawano króla, lecz przeważnie mianował on kapłana każdej z światyń, który sam zarządzał. W świątyniach bogiń urząd kapłanki przypadał przeważnie kobietą z rodziny królewskiej. Kapłani byli bardzo ważną i uprzywilejowana grupa społeczną w państwie, ich dochody były bardzo wysokie w porównaniu z zarobkami pozostałych mieszkańców państwa. Wyobrażenie mieszkańców Mezopotamii o życiu po śmierci były bardzo pesymistyczne. Początkowo zmarłych palono, później zaczęto ich chować w grobach wraz ze swoimi niewolnikami i służącymi, ponadto chowano z nimi także pokarmy, broń , narzędzia i inne przedmioty.
Ludy semickie z Syrii- Amuryci przybyli na południowe tereny Mezopotamii(Babilonię) i założyli tam swoje państwo ze stolicą w Babilonii, stopniowo zajmując całe terytorium pierwszej w historii cywilizacji i przejmując po nich niektóre wierzenia religijne, dlatego też można się doszukać wiele podobieństw w kultywowaniu bóstw. Babilończycy tak jak Sumerowie wyznawali politeizm, swoich bogów uważali za nadludzi uosabiających zjawiska kosmiczne i siły przyrody. Uważali że bogowie wyłonili się z chaosu, a byli nimi początkowo Apsu- pierwiastek męski i Tiamat-pierwiastek żeński. Ponadto w ich panteonie najważniejszymi bóstwami byli : Anu-bóg nieba, Enlil(od Sumerów)-bóg ziemi i atmosfery, Ea(sumeryjski Enki)-bóg wody, Szamasz(sumeryjski Utu)- bóg słońca, Sin-bóg księżyca, Isztar(sumeryjska Innana)-bogini planety Wenus, miłości i płodności. Każde miasto posiadało opiekuna w osobie jakiegoś boga. Amuryci uważali podobnie jak Sumerowie że oprócz bogów są także demony dobre i złe, które starano się uspokoić zaklęciami. Charakterystyczną cechą dla religii Babilońskiej jest stosowanie praktyk magicznych. Świątynie były własnością państwa i miejscem kultu religijnego, składania ofiar, modłów i śpiewania hymnów które miały na celu zdobycie przychylności bogów. Semici obchodzili wiele świąt na cześć swoich bóstw, oprócz tego częścią kultu była prostytucja sakralna, która miała sprzyjać płodności i urodzajowi ziemi. Świątynie były bardzo bogate co wynikało z ze stałych podatków i danin, z należącej do nich ziemi, a także z ofiar wiernych. Kapłanie i kapłanki byli podzieleni według wykonywanych zadań w świątyni, tworzyli bardzo wpływowy i liczny stan. O życiu po śmierci Amuryci podobnie jak Sumerowie mało i niechętnie mówili. Zmarłych chowano bezpośrednio do grobów, kładąc przy nich pokarmy, napoje i inne rzeczy , żeby zmarły nie wrócił z podziemi i nie dręczył żyjących.
Północne tereny Mezopotamii zostały osiedlone przez ludy semickie, które stworzyły państwo Asyrię. W późniejszych czasach Asyryjczycy opanowali cały teren Babilonii. Okolica początkowo przez nich zamieszkiwana była wyżynna, częściowo górzysta, ziemia nieurodzajna, a klimat chłodny. Prawdopodobnie to stało się przyczyną że lud ten odznaczał się wyjątkowo surowymi cechami charakteru, które uczyniły ich najbardziej wojowniczym ludem starożytności do czasu Rzymian. Ich wierzenia religijne nie różniły się zbytnio od wierzeń poprzednich cywilizacji. Głównymi bogami byli : Asur i Isztar-bogini Niniwy. Oprócz tego do swojego panteonu zaliczyli babilońskiego Marduka, ale był on znacznie mniej liczny niż panteon chociażby Sumerów. Wierzenia i kult były podobne jak u Babilończyków, kapłani pełnili dużo mniejsza rolę, dlatego że król sam kierował sprawami religijnymi. Wiara w życie pozagrobowe nieróżniła się od wierzeń Babilończyków.
Opisując wierzenia tych trzech cywilizacji można spostrzec, że niewiele się one od siebie różnią co jest w dużej mierze spowodowane wymieszaniem się ludności Mezopotamskiej z Babilońską podczas podbojów, a później także z Asyryjczykami. Każdy więc następny lud przyjmował niektóre wierzenia od swoich poprzedników, dlatego można się doszukać tak wielu podobieństw między tymi cywilizacjami.
Następną cywilizacją, której wierzenia religijne postaram się chociaż po części przybliżyć jest starożytny Egipt. Kraj ten usytuowany był podobnie jak w dzisiejszych czasach nad rzeka Nil, która była podstawą gospodarki państwa. Starożytny Egipt był usytuowany w północno - wschodniej części Afryki. Jego południową granicę wyznaczała I Katarakta, a północną delta Nilu łączące-go się z Morzem Śródziemnym. Od wschodu Egipt graniczył z Morzem Czerwonym. Na zachodzie granica przebiegała wzdłuż licznych oaz i wpadała w pustynne tereny Libii. W późniejszych czasach Egipt liczył sobie 5 - 6 mln mieszkańców. Egipt od dawien był podzielony na wiele krain walczących ze sobą. Wkrótce wyłoniły się Egipt Górny zajmujący teren od I Katarakty do około połowy drogi do Morza Śródziemnego i Egipt Dolny ciągnący się od tego miejsca do morza. Przełomowym wydarzeniem w historii narodu egipskiego było jego zjednoczenie w 3000 r. p.n.e. przez króla Menesa. Stolicą zjednoczonego Egiptu zostało miasto Memfis. Kraj ten w ówczesnych czasach stał się potęgą pod każdym względem. Początkowo każde małe miasteczko miało swojego boga opiekuna, np. w Memfis był nim Ptah, Heliopolis- Atum i Re, Edku-Horus, Busiris-Ozyrys, Teby-Amon itd. Pod wpływem podbojów Egipcjanie zaczęli przyswajać bożków podbitych krajów i w ten sposób ich panteon się rozrastał, tworząc triady, w których jedne bóstwa były podporządkowane innym. Egipcjanie wyobrażali sobie bogów jako zwierzęta, ludzi z głowami zwierząt lub ludzi. Każdy bóg miał przypisane zwierze, z którym go utożsamiano. Egipcjanie z północy uważali Horusa za ich głównego boga, natomiast ci drudzy mówili że ich państwem włada wszechmocny bóg pustyni - Seth. Po długotrwałych walkach uwieńczonych zwycięstwem Egiptu Dolnego duchowym władcą państwa stał się Horus. W epoce thinickiej, czyli w czasie trwania I i II dynastii faraonów, Horus utożsamiany był z bogiem słońcem w całym już zjednoczonym kraju. W późniejszych czasach, Horusa i Setha traktowano na równi. Za panowania V dynastii faraonów nastąpiło wywyższenie lokalnych bóstw. Na czoło wysunęli się Min i Moutu, potęga dzielnic południowych zajętych Setha. W całym Egipcie czczono około 800 różnych bogów. Najważniejszymi byli: Re/Ra/Amon – bóg słońca, najważniejszy z wszystkich bogów; Ozyrys-bóg płodności i urodzaju, Bastet, Set, Busiris,Anusbi, Szu - bogini powietrza, TefNut - bogini wilgoci, Geb - bóg będący uosobieniem ziemi, Nut - bogini będąca uosobieniem sklepienia niebieskiego, Seth - bóg pustyni, adwersarz Ozyrysa. Oprócz bóstw Egipcjanie wierzyli także w liczne duchy i siły nadprzyrodzone. Głównie interesowali się życiem pozagrobowym, uważali ze mumifikacja w suchej, gorącej ziemi sprawia, że człowiek nie umiera. Ściany świątyni pokrywały pięknie zdobione płaskorzeźby. Aby zyskać przychylność bogów, ludzie składali w świątyniach ofiary: przynosili kwiaty, owoce, chleb, napoje, zwierzęta. Wszystko to w nadziei, że im więcej ofiarują bogom darów, tym większych łask będą mogli się spodziewać. Egipcjanie wierzyli, że posąg wiedzie życie podobne życiu ludzi. Ukazując postać bóstwa, króla, czy zwykłego człowieka, staje się istotą, którą przedstawia. Dlatego starano się umieszczać na nim imię oraz cechy danej osoby tak, aby nie utracił swej mocy. Kiedy posąg był gotowy przystępowano do obrzędu „otwarcia ust.”. Akt ten, imitujący nabieranie tchu, nadawał posągowi życie. Wizerunek na nim przedstawiony musiał być wierny oraz piękny. Model przedstawiano zawsze w zwyczajnych sytuacjach życiowych. Jego funkcją było uwiecznienie życia ludzkiego, zarówno podczas życia, jak i po śmierci. Egipcjanie posługiwali się licznymi amuletami i przedmiotami przynoszącymi szczęście. Nosili je jako ozdoby, albo wsuwali w mumie. Wierzyli, że magiczne słowa, lub obrazy posiadają tajemną, strzegącą moc. Na przykład symbol oka ( z pisma hieroglificznego ) znaczył „być zdrowym”, znak krzyża z pierścieniem - „żyć”, a skarabeusz - „stawać się, przemieniać”. Amulety mogły także przedstawiać boskie symbole. Kapłanem mógł zostać każdy Egipcjanin po odbyciu odpowiedniego szkolenia w świątyni. Wyższe godności kapłańskie wymagały specjalnych święceń. Najwyższym kapłanem był faraon. Następnym stopniem w hierarchii kapłańskiej było stanowisko arcykapłana. Prócz arcykapłanów do wyższego duchowieństwa należeli ci kapłani, którzy mieli prawo wchodzenia do sanktuarium świątyni. Kapłanów egipskich nie obowiązywał celibat. Ubierali się w białe spódniczki lub długie, białe szaty lniane. Najczęściej mieli ogolone głowy. Pierwotnie kapłani byli funkcjonariuszami państwowymi, spełniającymi dorywczo czynności kapłańskie. Lecz już w czasach Starego Państwa kapłani zaczęli budować większe i wspanialsze świątynie. To właśnie w świątyniach prowadzono obserwacje naukowe. Przyczyniono się do rozwinięcia nauk matematycznych i przyrodniczych. Kapłani pilnie strzegli tej wiedzy. W okresie Nowego Państwa zorganizowany stan kapłański stanowił wielką potęgę polityczną i ekonomiczną. A co najistotniejsze, wszystkie te posiadłości były zwolnione z podatku. Rolą kapłanów było podtrzymywanie kultu dniem i nocą. Kapłaństwo przechodziło z ojca na syna, będąc tym samym zawodem dziedzicznym. Każdego ranka kapłan sanktuarium szedł obudzić boga obejmując go ramionami i wlewając w ten sposób życie w posąg, w którym przebywała dusza boga. Faraon był najwyższym z kapłanów. Jego edukacja zaczynała się już w młodym wieku. Jego wychowawcy uczyli go głównie sportów siłowych, takich jak polowanie. Uczono go również strzelania z łuku. Jego władza miała charakter religijny, gdyż czczono go jak bóstwo, a nawet uważano go za syna boga słońca - Re. Jego głównym zadaniem było pozyskiwanie przychylności bogów dla swego królestwa. Doglądał on również świątyń oraz sanktuariów. W ręku, na wzór boga, trzymał symbole jego potęgi: pastorał i rózgę, a na koronie nosił wizerunek węża kobry. Egipcjanie wierzyli w dalsze życie duszy i ciała po śmierci. Twierdzili, że jest ona tylko stanem przejściowym do nowego świata. Według nich każdy człowiek posiadał swoje ba, duszę wyposażoną w cechy moralne i intelektualne. Lecz miał również swoje ka - duchownego sobowtóra. Jeżeli po śmierci nikt nie zadbał o ciało, ka znikało, gdyż musiało się żywić w celu zachowania sił witalnych. Faraonowie, ludzie szlachetnie urodzeni oraz bogacze wydawali fortuny, aby mieć pogrzeb zgodny z ich wierzeniami. Ich ciał, po śmierci, dokładnie balsamowano, a następnie owijano w delikatne opaski i składano w drogocennych sarkofagach. Często znajdował się na nich wyrzeźbiony, na drewnianym lub kamiennym wieku, wizerunek zmarłego. Wewnątrz umieszczano zwoje papirusu, na których były zapisane magiczne formuły. Miały one pomagać zmarłemu w pokonywaniu przeszkód dzielących go od wiecznego spoczynku. Aby zabalsamować ciało, usuwano z niego mózg wraz z wnętrznościami. Po oczyszczeniu, ciało wypełniano substancjami wonnymi i mirrą, a na końcu je zaszywano. Po zabalsamowaniu zmarły zostawał poddany zabiegowi „otwarcia ust”. Ów akt miał na celu powrót ka do ciała. W komorze grobowej znajdowały się środki codzienne-go użytku, które pozwalały przeżyć ciału. Były to: żywność, napoje, meble do odpoczynku, posążki przedstawiające sługi.. Zakopywano ich w dołach na kształt kwadratu i zginano członki, tak by mógł odpoczywać ułożony na boku. Całość przykrywano dużym kamieniem. Aby dostać się do Raju, zmarły musiał stanąć przed Sądem Ozyrysa. Jego serce umieszczone na wadze Thota musiało zrównoważyć piórko sprawiedliwości Maat, w przeciw-nym wypadku pożerał je demon.
Kolejną cywilizacją której wierzenia miały według mnie duży wpływ na ukształtowanie obecnych religii była Syria-Palestyna. Jest to termin umowny, którym w historii Starożytnego Wschodu określano tereny między Eufratem, Mezopotamią i Pustynią Syryjsko-Arabską na wschodzie, a morzem Śródziemnym na zachodzie, pasmem gór Taurus na północy, a półwyspem Synajskim na południu. W jej skład zaliczano Syrie, Palestynę i Fenicje. Ich wierzenia w bardzo małym stopniu się różniły. Mieszkańcy tych terenów byli politeistami, ich panteon obejmował siedemdziesiąt bóstw, tyle też osób wynosiła przyboczna rada królewska, która stała na czele państwa. W późniejszych czasach pod wpływem podbojów liczba bóstw się rozrosła. Najwyższym bogiem, stwórcą wszystkiego, ojcem innych bogów, sprawiedliwym i miłosiernym był El. Jego żoną była Aszera pani niebios i matka bogów. Główną rolę w religii pełnił kult sił płodności i urodzaju co wynikało z tego, iż początkowo lud ten był w większości krajem rolniczym. Najbardziej znaczącym bogiem tego kultu był i Baal, bóg burzy, deszczu i wegetacji, jego żoną była Asztarte(mezopotamska Isztar).
Początkowo modły odbywały się na otwartej przestrzeni, później zaczęto budować świątynie. Przeważnie w ofierze składano rośliny i zwierzęta, następnie także ludzi.
W południowej części tej krainy nieco inaczej rozwijała się religia, co było przyczyną tego że ziemie te zostały później podbite przez plemiona izraelskie. Wykształcona tam religia była pierwsza religią monoteistyczną i dala początek chrześcijaństwu, judaizmowi i islamowi. W dziejach religii izraelskiej wyróżnia się kilka etapów kształtowania : okres koczowniczy, w którym wykształciły się podstawy wierzeń monoteistycznych, okres przejścia do osiadłego trybu życia( zapoczątkowały konflikt w państwie i z innymi krajami), okres monarchii, w którym konflikt trwał dalej i pod wpływem działań proroków wykształciły się trwałe elementy religii, które przetrwały wiele wieków. Ostatnim okresem była utrata niezależności politycznej, kiedy to nastąpiło umocnienie podstaw wiary i rozwój stron rytualnych prawnych tejże religii. Podczas wędrówki izraelitów z Mojżeszem przyjęli oni od plemienia Midianitów boga Jahwe, który później stał się bogiem dla całego narodu. Ludy osiedlające się zaczęła łączyć jedna wiara głoszona przez proroków, że Jahwe podpisał na Górze Synaj z Izraelitami przymierze i ustanowił dekalog. Od tego czasu dwie wyznawcy tego boga, prowadzili nieustanne kłótnie i wojny z wyznawcami Baala. Do ostatecznego zwycięstwa kultu Jahwe przyczyniło się zburzenie świątyni Baala, w stolicy Samarii, a także działania proroków, którzy wędrowali nauczając i głosząc wyższość swojego boga nad Baalem i innymi bożkami. W ten sposób powstała nowa religia, której podstawowym i jedynym bogiem stał się Jahwe, który jak głosili prorocy za zło czyni a za dobro wynagradza. Głosili tez nastanie dobrych dla wszystkich czasów, które miały nadejść po narodzinach Mesjasza. Stały się to główne prawdy wiary chrześcijańskiej.
Starożytne Indie powstały podobnie jak inne cywilizacje w pobliżu dwóch rzek, a mianowicie w międzyrzeczu Indusu i Gangesu. Ludność zamieszkująca te tereny przybyła z północnych części kontynentu. Ariowie(tak nazywali się ci osadnicy) posiadali już jakieś podstawy swojej religii ale po zasiedleniu tych terenów wymieszały się one zwierzeniami ludności zamieszkującej te ziemie, w ten sposób powstał hinduizm. Podobnie jak w innych krajach starożytnych panteon Indyjski zawiera bardzo dużą liczbę bóstw. Niektóre reprezentowały siły natury: niebo, ziemię, słońce, księżyc, wiatr, deszcz. Inne zaś miały znaczenie etyczne jak np. Mitra i Waruna(bogowie nieba i stróże najwyższego porządku). Stali się oni najważniejszymi bóstwami, a wszystkim rządziła siła Rta. Oprócz bogów występowały także jak w innych religiach demony dobre i złe. Początkowo obrzędy religijne przeprowadzał ojciec rodziny, natomiast później stały się one bardziej skomplikowane i w tym celu korzystano z usług kapłanów, którzy później stali się najważniejszą warstwą społeczną. Z kultywowaniem bóstw wiązała się także magia. Bramini(kapłani) stworzyli religię początkowo nazywaną braminizmem, której głównym założeniem była wiara w reinkarnację, której postać miała być uzależniona od czynów dokonanych w poprzednim życiu. Dawało to odpowiedź na nurtujące ludzi pytanie co dzieje się po śmierci. W późniejszych czasach zaczęły powstawać nowe prądy religijne lecz przetrwały tylko dwa: buddyzm i dżinizm. Dżinizm zapoczątkował Mahawira, który niezadowolony z życia wyruszył na dwunastoletnią tułaczkę. Po tym czasie rozmyślań powrócił i prowadził nauki, które były przeznaczone dla osób, które chciały się wyrzec dóbr osobistych. Głosił że czystość jest kluczem do wyzwolenia duszy od przywiązania do dóbr materialnych, materialnych także że bóstwa mogą pomagać ludziom ale nie wpływają na zbawienie świata. Drugim prądem jaki się wykształcił był buddyzm. Zrodził się on z protestu arystokracji wobec wszechwładzy braminów. Głównym i jednym z pierwszych zwolenników tej nauki był Siddhartha, który porzucił rodzinę i wyruszył w wędrówkę. Po latach rozmyślań doznał oświecenia i zaczął głosić swoją naukę i założył zakon w Banaresie. Według niego człowiek powinien odwrócić się od świata, zaprzestać dążenia do ziemskich radości oraz zwyciężyć wszystkie związane z cierpieniem i grzechem skłonności, by osiągnąć miejsce wiecznego uspokojenia w nirwanie(‘’zgaśnięciu’’) co powinno być nadrzednym celem każdego człowieka. Na pierwszym miejscu stawiał porządek moralny, którego przestrzeganie miało mieć skutek w postaci reinkarnacji. Buddyzm w przeciwieństwie do dżinizmu stał się religią bardzo popularną i rozpowszechnioną, w późniejszych czasach połączył się z hinduizmem. Także mamy kolejny przykład na to jak wielki wpływ miały religie starożytne na dzisiejszy ich wymiar.
Cywilizacja Chin, która osiedliła się w dolinie trzech rzek płynących z zachodu na wschód: Huang-Ho(Żółta Rzeka), Jangcy-kiang(Błękitna Rzeka) i Si-kiang(zachodnia rzeka) także w dużej mierze wywarła wpływ na religie współczesne. Pochodzenie ludności i jej kultura nie zostały dotychczas ustalone. Prawdopodobnie ludność Chin pochodzi ze zmieszania różnych kultur i społeczności napływowych, które w ciągu wieków docierały ze wszystkich stron na tereny dorzecza tych trzech głównych rzek.
Religię Chin, która była politeistyczna, charakteryzują dwie główne cechy: kult siły natury i kult przodków. Panteon był bardzo liczny co wynikało z tego, że każda wieś, miasto, rzeka, góra, miały swoich bogów-opiekunów, wszystkie wierzenia miały powiązanie z przyroda. Głównym założeniem była teoria dwudzielności, która oznaczała współdziałanie dwóch pierwiastków: biernego-in i czynnego-jang. Natomiast życie religijne mas chłopskich opierało się na kultywowaniu ziemi-matki, żywicielki i siedziby zmarłych, którzy po śmierci nadal żyli i trzeb im było składać ofiary. Na czele bóstw stał najwyższy władca nieba, czyli Niebo, rozumiane jako rzeczywistość transcendentna, ale przedstawiane personifikacyjnie. Wierzono, że podporządkowane są mu pozostałe bóstwa wraz z bogami - władcami Ziemi. Czczono bogów państw, prowincji, osiedli, a ponadto liczne bóstwa rzek, gór, mórz, miast, domów, a nawet warstw ludności. Jak sięga historia, w Chinach istniał kult przodków. Przyjmowano w człowieku dwie dusze, umysłową czyli ducha i zmysłową duszę ciała. Wierzono, że dusza tak długo pozostaje przy zmarłym, jak długo zwłoki "żywi się" odpowiednimi ofiarami. Nieodpowiednio żywione i głodne dusze zamieniały się w upiory, a duch wstępował do nieba prowadzony przez przewodnika. Nie było korzystne dla życia religijnego sprowadzenie religijności rytualnych obrzędów. Około VII w. prz. Chr. literaci i filozofowie zaczęli powątpiewać nie tylko w obecność bóstw i duchów podczas religijnych uroczystości składania ofiar, ale w ogóle w ich istnienie. Zaczęto tłumaczyć porządek świata współdziałaniem dwóch uzupełniających się zasad: jang i in, z wyłączeniem ingerencji bóstw i duchów. Przez te siły kosmiczne bóstwa traciły na znaczeniu. Niebo pojmowane coraz bardziej zatracało charakter osobowy, stając się niebem, czyli pierwszym i powszechnym ukonkretnieniem, materializacją zasady fang. Z zasadą jang łączono dusze umysłową, czyli ducha, a z zasadą in duszę zmysłową ciała. Te dwie przeciwstawne sobie siły fang i in, przenikające każdy byt, prowadzą do jedności reprezentowanej przez tao, które w sensie dosłownym znaczy "droga". Cesarz sprawował znaczącą rolę religijną, gdyż jak uważano został wybrany przez samego „najwyższego władcę’’ czyli Szang-ti. Kulty te stały się religią państwową, przenikającą we wszystkie dziedziny życia mieszkańców ówczesnych Chin. Obok tej naturalnej religii powstały systemy filozoficzno-etyczne : konfucjanizm i taoizm, które w późniejszych czasach przybrały charakter religii panującej w Chinach.
Konfucjanizm zapoczątkował Konfucjusz, który nawiązywał do powrócenia do dawnych form państwowych i społecznych. Żył on w okresie rozbicia Chin na kilka państewek, państewek okresie zachwiania się religii i ogólnie podczas kryzysu państwa. Rozwiązanie widział w powróceniu do dawnych porządków. Uznawał on wprawdzie istnienie bogów, a także duchów i demonów, ale wszystkie ofiary i obrzędy mają dla niego jedynie subiektywną wartość: pobudzają człowieka do pobożności i skupienia. Przywiązywał duże znaczenie do właściwego wypełniania obrzędów, przypisując im nawet siłę umoralniającą. A życie moralne człowieka stanowiło główny cel nauczania Konfucjusza. Religia więc miała służyć życiu moralnemu człowieka, a nie kontaktowi z bóstwem. Cała bowiem doktryna Konfucjusza skupiła się na zagadnieniach doskonalenie osobowości człowieka, współżycia ludzi między sobą i sposobów rządzenia. Życie człowieka według Konfucjusza powinno być zgodne z "ładem nieba", czyli z tao, pojmowanym jako metoda i sposób postępowania. Ten ład wymaga przede wszystkim miłości synowskiej. "Według Konfucjusza miłość synowska jest pierwszym krokiem do ogólnoludzkiego humanizmu. Miłość rozpoczyna się, jego zdaniem, w rodzinie. Człowiek, który w swojej rodzinie nie zachowuje się jako dziecko, nie może być dobrym obywatelem, wiernym przyjacielem, ani humanistą. Dlatego właśnie Konfucjusz traktuje miłość synowską jako pierwszy krok na drodze do miłości uniwersalnej: doskonałość osobista rozszerza się na rodzinę, następnie na wieś, państwo i na całą ludzkość. Sam Konfucjusz uprawiał pięć starych cnót chińskich i innym je polecał: życzliwość, prawość, przyzwoitość (to znaczy zachowanie pełne szacunku), mądrość, lojalność. Mocno wierzył w wewnętrzną dobroć człowieka i w jego zdolność do pokierowania swym życiem według racjonalnych zasad. Konfucjusz miał silną świadomość swego posłannictwa. Wierzył, że został przez niebo wybrany, aby głosić przywrócenie porządku ustanowionego przez poprzedników w starożytności.
Drugim systemem filozoficznym panującym najpierw starożytnych Chinach był Taoizm, który początkowo nazywano filozofią, a później stał się również religią. Główną rzeczywistością i podstawowym pojęciem w taoizmie jest tao. Oznacza ono drogę, sposób, zasadę wszechświata, ale także porządek natury, jej rytm i prawo. Tao jest właściwie czymś niepojętym, czymś, czego nie da się opisać. Działa w każdym wydarzeniu i wszystko znajduje w nim swe ujście. Taoiści głosili, że elementy wszechświata jasne i czyste tworzą niebo, a jego elementy ciężkie tworzą ziemię. Człowiek zaś łączy w sobie niebo i ziemię. Utrzymywali, że pierwotnie panowała doskonała harmonia w człowieku i złoty wiek świata. Myśliciele chińscy byli zgodni z tym, że ta harmonia została zburzona i nastąpiła degradacja ludzkości. Ale różnili się w tłumaczeniu przyczyn powstałej sytuacji i w szukaniu środków naprawy. Konfucjaniści próbowali powrócić do złotego wieku na drodze naprawy obyczajów, a taoiści przez całkowite wyrzeczenie złudnych wartości cywilizacji.
Taoizm filozoficzny głosząc materialną jedność świata, która się wyraża w bezosobowym ładzie przyrody, zwanym tao, propagował w moralności niesprzeciwianie się naturalnemu porządkowi rzeczy, panującemu w przyrodzie i w społeczeństwie. Wychodząc z tych założeń, niektórzy taoiści sprzeciwiali się wszelkim próbom wpływania na sprawy społeczne, inni protestowali przeciwko hierarchicznej strukturze społecznej i przeciwko ingerencji państwa w stosunki międzyludzkie, upatrując ideał społeczny w ustroju opartym na autonomicznych wspólnotach wiejskich. "W przeciwieństwie do Konfucjusza, ideałem politycznym Lao-tsy nie jest dobrze zorganizowane państwo urzędników, lecz małe państewko, w którym ludzie żyją w sposób patriarchalny, po prostu, zadowoleni i pozbawieni broni, nie wchodząc w styczność z innymi krajami, ponieważ wszelkie podobne kontakty mogą doprowadzić jedynie do niezadowolenia i wojen. Taoiści zajmowali się poznawaniem istoty wszelkiego bytu i spokojnym rozważaniem praprzyczyny rzeczy, co prowadziło między innymi do głębokiej filozofii przyrody. Szczęście człowieka taoizm widział w życiu zgodnym z naturą, wyrażaną przez tao, które ludzie powinni naśladować przez zachowanie spokoju, pokorę, spontaniczność i naturalność. Takie życie wymagało biernego i beznamiętnego stosunku do świata. Dlatego ludzie nie powinni wpływać na bieg wydarzeń, lecz przyjmować je pasywnie i obojętnie. Z tym wiązało się zalecenie stanu wolnego od żądz i namiętności, w których taoizm widział źródło nieszczęścia ludzi i zaburzenia ładu w świecie. Taoiści uważali, że ludzie nie powinni nawet starać się o zasługi moralne, gdyż takie zachowanie jest złe. Ujawnia bowiem niezrozumienie prawdy o jedności przeciwieństw, która mówi, że dobro istnieje tylko jako przeciwieństwo zła i na odwrót.Według taoizmu filozoficznego świt jest wieczny i nie istnieje Bóg osobowy. A "Lao-tsy twierdził, że światem rządzą pewne stałe prawa; poznanie ich i dostosowanie się do nich może ludziom dać spokój ducha i zaoszczędzić im cierpień. W taoizmie istniało szczególne dążenie ludzi do zapewnienia sobie nieśmiertelności i wolności od chorób. Występowała także tendencja, aby przez ascezę i ćwiczenia oddechowe lub inne oderwać się od więzów skończoności. Życie cnotliwe miało zapewnić długowieczność.
Dla badaczy poszukujących początków cywilizacji Starożytny Wschód zawsze budził nadzieje na znalezienie właśnie tam najstarszych jej śladów. Oryginalne wyobrażenie ludów Wschodu o zasadach i siłach rządzących światem przyrody i światem ludzi, próby określenia istoty dobra i zła były niewyczerpalnym źródłem dla powstawania różnych religii. W kręgu każdej kultury usiłowano znaleźć odpowiedzi na pytania o zasady porządku kosmicznego, o początek życia ludzkiego, o przyczyny nieszczęść i kataklizmów. Każdy w różnych krajach tamtego świata pytał, dlaczego umieramy, co się dzieje po śmierci, dlaczego ludzie mówią różnymi językami i kto sprawił że są biedni i bogaci. Odpowiedzi były naiwne i przeważnie wynikały z przekonania o istnieniu tajemnych sił nadprzyrodzonych. Nie traktujemy dzisiaj zbyt poważnie tamtych poglądów lecz oni twierdzili inaczej. Ówczesne wyobrażenia przekazywali przodkom, poeci tworzyli epopeje, a kapłani podnosili te przesądy do rangi religii, umieszczając ich bohaterów na ołtarzach świątyń. Wierzenia tych ludów były podobne co wynikało z tego że powstawały w dolinach wielkich rzek i musieli wytłumaczyć w jakiś sposób żyzność plonów lub ich brak. Omawiając poszczególne cywilizacje dostrzegłem wielu podobieństw w ich wierzeniach, wierzyli oni w to co ich zdaniem było najważniejsze, np. niebo, ziemia, ogień itd. Posiadali oni podobne wyobrażenia o tych rzeczach. Przyczyny należy także szukać w podbojach państw, gdzie w ten sposób następowało wymieszanie ludności, a co za tym idzie ich kultury i wierzeń. Takich przemieszczeń w tamtych czasach było bardzo dużo. Za każdym razem miejsce pobytu zmieniali także bogowie i herosi. Wędrując po nieprzebytych obszarach Wschodu, tracili niekiedy swój pierwotny wygląd i atrybuty, zmieniała się nieco fabuła ich życia, od nowo spotkanych bogów zapożyczali imiona i przydomki(zjawiska te nazywane są synkretyzmem religijnym). Każde państwo dodawało cos od siebie tworząc w ten sposób zaczątki dzisiejszych religii. Można się doszukać pierwszych wzmianek o monoteizmie Izraelitów co stało się początkiem dla chrześcijaństwa, należy także dodać, iż była to pierwsza religia, w której czczono tylko jednego boga. W wierzeniach innych starożytnych cywilizacji dopatrujemy się politeizmu, co stało się początkiem dla judaizmu i islamu, które to religie przez wiele wieków doczekały się wielu zmian i ulepszeń. Niewątpliwe jest jednak że bez tych cywilizacji świat, a raczej wyobrażenie o nim wyglądałby zupełnie inaczej.