Czynniki cywilizacyjne Starożytnego Wschodu, które wpłynęły na cywylizację współczesną.

Cywilizacja określa poziom rozwoju społeczeństw i stanowi najwyższy poziom ich organizacji. To nie tylko dorobek kulturowy i materialny, lecz także ustrój polityczny, handel i religia.

Pierwsze cywilizacje powstały na obszarze starożytnego Wschodu, w ciepłym, sprzyjającym klimacie, w sąsiedztwie wielkich rzek. Na Bliskim Wschodzie rozwinęło się państwo Sumerów (IV/III tys. p.n.e.), Babilończyków (II tys. p.n.e.) oraz Asyryjczyków (I tys. p.n.e.). Obszar afrykański zajmowała cywilizacja egipska, a basen Morza Śródziemnego - kreteńska, mykeńska, syryjska, palestyńska, fenicka oraz perska. W Azji najważniejszą rolę odegrała cywilizacja indyjska i chińska.

Wiele czynników cywilizacyjnych ukształtowanych kilka tysięcy lat temu - w takiej czy innej formie - przetrwało do naszych czasów.

1. JĘZYK I PISMO

Język określa przynależność etniczną danego ludu. Współczesny Europejczyk, który szuka korzeni swojego języka, musi sięgnąć do rodziny języków praindoeuropejskich. To właśnie z nich wykształcił się m.in. niemiecki, polski, angielski, ale także hinduski oraz afgański.

Szczególną rolę w rozwoju cywilizacji pełni pismo, które pojawiło się po raz pierwszy w Mezopotamii. By usprawnić czynności rachunkowo-administracyjne, posługiwano się pismem piktograficznym, w którym każdy obrazek zastępował jedno słowo. Niestety, uproszczone symbole nie pozwalały na pełne wyrażanie myśli, więc wynaleziono inny rodzaj pisma: ideograficzny (pojęciowy). Dla przykładu, głowa z symbolem wody oznaczała czasownik "pić". Z czasem poszczególne znaki nabrały wartości dźwiękowych i stawały się coraz prostsze w zapisie. W końcu przekształciły się w łatwy w użyciu alfabet, który - po przejęciu od Greków i pewnych modyfikacjach - używany jest do dzisiaj. Wprowadzenie pisma umożliwiło archiwizację informacji, usprawniło aparat polityczny i prawny państw, a także wniosło swój nieprzeceniony wkład w rozwój kultury.

Najważniejsze rodzaje pisma w starożytnym Wschodzie to: pismo linearne, pismo klinowe, hieroglify egipskie, glify oraz pismo chińskie.

2. MIASTA I PAŃSTWA

Miasta (a w późniejszym stadium rozwoju - państwa) stały się centrum kulturalnym, duchowym i społecznym ludzkości. Zaczęły być masowo budowane w czasach rewolucji urbanistycznej (IV tys. p.n.e.) na południowych terenach Mezopotamii. Później rozprzestrzeniły się na resztę kontynentu. Lokowano je na żyznych nizinnych terenach w pobliżu rzek.

W historii istnieje popularne pojęcie miasta-państwa, czyli małych niezależnych organizmów z własną hierarchią społeczną i władzą. Pierwsze z nich powstały na przełomie IV i III tys. przed Chr. na obszarach zamieszkanych przez Sumerów. Najważniejsze to: Ur, Uruk, Nippur i Lagasz.

Miasta sumeryjskie były najczęściej otoczone murami (z powodu realnego zagrożenia przed najeźdźcami) i posiadały szereg budynków użyteczności publicznej oraz kultu religijnego. Największe z nich liczyły do 50 tys. mieszkańców.

3. SPOŁECZEŃSTWO I WŁADZA

Z biegiem czasu w miastach i państwach wykształciły się określone grupy społeczne. Był to naturalny proces, ponieważ przy budowie ośrodków cywilizacyjnych niezbędni byli zarówno koordynatorzy i projektanci, jak i zwykła siła robocza. Stopniowo pogłębiły się podziały majątkowe, a najbardziej wpływowi ludzie zaczęli przejmować władzę nad resztą społeczeństwa. Tłumaczyli to swoimi szczególnymi cechami i boskim naznaczeniem. Wierzono, że stojący na czele król - najwyższy kapłan - pełni rolę pośrednika między bogiem a ludźmi.

Taki porządek miał miejsce np. w miastach-państwach sumeryjskich, w Babilonie za czasów rządów Hammurabiego (1792-1750 p.n.e.) i w starożytnym Egipcie faraonów. Prócz króla, ograniczoną władzę dzierżyli przeważnie kapłani lub inni wysoko postawieni duchowni.

Podział społeczeństwa w różnych cywilizacjach starożytnego Wschodu był stosunkowo podobny. Najwyższą i najmniej liczną grupę stanowili wolni obywatele z pełnią praw obywatelskich; na drugim miejscu plasowała się ludność z częściowymi prawami; najwięcej zaś było niewolników, którzy należeli tylko i wyłącznie do swojego pana.

Przez kilkadziesiąt wieków ustroje polityczne przeszły daleką drogę (w Polsce - od monarchii patrymonialnej, poprzez monarchię stanową aż po demokrację); zmienił się także podział społeczny. Ale chociaż problem niewolnictwa jest obecnie marginalny, silne podziały majątkowe wciąż istnieją.

4. PRAWO

Żeby egzekwować żądania władzy, niezbędne stało się stworzenie zbioru prawa pisanego. Jako pierwszy dokonał tego Hammurabi w swoim Kodeksie. Szczególną uwagę zwraca zastosowanie prawa talionu ("oko za oko, ząb za ząb"), a także duże - jak na tamte czasy - równouprawnienie kobiet. Często mogły one decydować o swoim losie i majątku. Kara za przestępstwo wymierzone człowiekowi z niższej klasy społecznej była łagodniejsza niż za to samo przestępstwo przeciwko "równemu sobie".

Kodeks babiloński stał się fundamentem do późniejszych dokumentów prawnych. Obecnie odnosimy się głównie do prawa rzymskiego, ale należy pamiętać, że Rzymianie byli przodownikami, lecz nie pionierami w tej dziedzinie.

5. RELIGIA

Pierwsze cywilizacje utożsamiamy często z pierwszymi wyznaniami. Każde miasto / państwo miało przeważnie swoją własną, politeistyczną religię z odrębnym panteonem bogów. Odrębne były także zwyczaje. W starożytnym Egipcie czczono boga słońca Re oraz pomniejsze bóstwa związane z siłami przyrody, urodzajem, śmiercią itd. Często przedstawiano je jako ludzkie postaci z głowami zwierząt. Wierzono, że zmarli przenoszą się do innego świata z szansą późniejszego powrotu na ziemię. Dlatego zwłoki mumifikowano.

Pierwszą dużą religią monoteistyczną był judaizm, powstały w Izraelu.

We współczesnych cywilizacjach wierzy się przeważnie w jednego boga, ale nasze religie mają swoje źródła w starożytności. Np. wiele fragmentów "Biblii" czerpie prosto z kultury starożytnego Wschodu (np. mit o potopie został stworzony już za czasów sumeryjskich).

6. KULTURA

Kultura i sztuka ściśle łączy się z innymi czynnikami cywilizacyjnymi, zwłaszcza językiem i pismem. Dzięki niej osiągnięcia ludów bliskowschodnich nie zatrzymywały się na szczeblu lokalnym.

Do naszych czasów przetrwało mnóstwo zwyczajów, z których pochodzenia większość osób nie zdaje sobie sprawy. W Mezopotamii praktykowano jedzenie przy stole na krzesłach, w Egipcie stworzono pierwszy kalendarz, w Fenicji powstał alfabet, w Sumerze wynaleziono brąz, im też zawdzięczamy poznanie koła.

To nie wszystko. Cywilizacje starożytnego Wschodu zapoczątkowały istnienie handlu, a także regularnych armii broniących ich terytoriów. Już wówczas stworzono solidne fundamenty dzisiejszego porządku świata. Jak mówi słynne rzymskie powodzenie: ex Oriente lux. Światło płynie ze Wschodu.