Znaczenie powieści historycznej Henryka Sienkiewicza

Zanim Sienkiewicz zaczął pisać powieść historyczną, ukończył pięcioletnie studia dotyczące dokumentacji historycznej z okresu średniowiecza. Szczególnie zwrócił uwagę na kronikę Polski Jana Długosza, z której prawie dosłownie przedstawił przebieg bitwy pod Grunwaldem. Istotne były również informacje opisujące obyczaje rycerskie, warunki życia ludzi w XV w. n.e. Sienkiewicz przeprowadził również badania kazań świętokrzyskich i psałterza floriańskiego, wydobywając z nich polskie słowa. Sięgnął także do elementów gwary górali podhalańskich, aby jak najwierniej oddać koloryt językowy tego okresu.
Bezpośrednim impulsem do napisała utworu była wzrastająca fala germanizacji i antypolskiej polityki w zaborze pruskim. Cesarz Wilhelm II rozpoczął działalność organizacji "Hakata", która przyczyniła się się do narastania rugów pruskich, rozszerzania niemieckiej kolonizacji oraz germanizacji oświaty.
Powieść miała wpływać emocjonalnie na postawy patriotyczne Polaków w okresie zaborów, aby mieli świadomość, że w przeszłości należeli do narodu, który potrafił pokonywać obecnych zaborców, i dlatego też należy czekać, nie martwić się obecną sytuacją, bo, według pisarza, Polska wcześniej czy później i tak odzyska niepodległość. Sam twórca cech powieści historycznych, składających się na trylogię ("Ogniem i Mieczem", "Potop", "Pan Wołodyjowski") określił jako utwory napisane "ku pokrzepieniu serc".
Powieści historyczne nie zawsze napisane są zgodnie z prawdą historyczną- w utworze mamy dwa wątki: uczuciowy i polityczny. gdzie często ten pierwszy jest ważniejszy. Widoczny jest brak obiektywizmu pisarza w charakterystyce przeciwników Polaków.