Stanisław Wokulski - romantyk czy pozytywista?
"Lalka". Autor: Bolesław Prus. Bohaterowie: Izabela Łęcka, Ignacy Rzecki, Stanisław Wokulski, książę, Wysoccy... Wokulski. Romantyk czy pozytywista?
Stanisław Wokulski żył na przełomie dwóch epok: romantyzmu i pozytywizmu. W okresie rozkładu społeczeństwa feudalnego a przed wykrystalizowaniem się społeczeństwa kapitalistycznego, który rozpoczął się poezją i poświęceniem dla ojczyzny, a skończył gonitwą za pieniądzem i pracą. W Wokulskim spotkało się dwóch ludzi: romantyk sprzed 1863 roku, niezrozumiany przez otoczenie wybitny indywidualista, oraz pozytywista lat siedemdziesiątych, który był zapalonym handlowcem i realistą. To wewnętrzne rozdarcie przyczyniło się do narastania życiowych dramatów i ciągłego konfliktu z otoczeniem.
Stanisław Wokulski to główna postać powieści. Prowadzi bujne i interesujące życie. Jest synem zmarłego szlachcica. Jego dzieciństwo sięga czasów kierujących się romantycznymi hasłami, na bazie których ludzie budowali swoje szczęścia. Rozwój świadomości i kształtowanie się światopoglądu Wokulskiego przypadło na okres rządzący się romantycznymi prawami. Ogromny wpływ na obierane przez bohatera ideały miała ówczesna poezja, poezja mickiewiczowska. "Czym skorupka za młodu nasiąknie, tym na starość trąci." Wpojone zasady i hasła nigdy nie umarły w Stanisławie, ale tkwiły w nim głęboko by zostać wykorzystanymi w przyszłości.
Wokulski chcąc wyrazić swą miłość do ojczyzny, zaszczepiony romantycznym rewolucjonizmem, bierze udział w Powstaniu Styczniowym, za co zostaje zesłany na Syberię. Poświęca swoją młodość walce patriotycznej godzącej się z typową postawą młodego romantyka, która została wykreowana przez ojców ówczesnej epoki. Stanisław pragnie w ten sposób spełnić swe ideały, zaistnieć jako "dziecko romantyzmu".
Ważniejszym jednak elementem romantycznej części bohatera jest jego tragiczna miłość do panny Izabeli Łęckiej. W oczach Wokulskiego uczucie to powinno być nieskazitelnym i wspaniałym. Nie zna on innej niż poetycka miłość rodem z utworów Mickiewicza. Stanisław jako zagubione w obcym świecie dziecko, szuka takiego uczucia u kobiety, która traktuje je jako zabawę. Te sprzeczności powodują, że historia miłości głównego bohatera jest z góry skazana na tragiczne zakończenie. Piotrowicz do reszty pochłonięty przez wir namiętności dąży nieustannie do samozagłady, do zniszczenia szczęścia, na które ciężko pracował. Swe działania podporządkowuje temu uczuciu. Próbuje przełamać bariery społeczne dzielące go od wybranki serca. Idealizowanie miłości znacznie ułatwia mu podejmowanie kolejnych desperackich kroków. Ślepota doprowadza go do klęski, która jest bliźniaczą siostrą panny Łęckiej. Miłość ta niewątpliwie ukazuje kolejną romantyczną cechę postaci Stanisława. Przeciwstawianie się konwenansom, wewnętrzny bój prowadzący do próby samobójstwa nadają mu typowych cech bohatera romantycznego.
Wokulski ponosi klęskę. Znika w niewyjaśnionych okolicznościach. Możemy się jedynie domyślać jaką drogę obierze bohater. Śmierć w zasławskim zamku? Kariera naukowa w paryskich pracowniach? Otwarta kompozycja powieści wprowadza nastrój tajemniczości, który jest charakterystyczny dla romantyczności. Pojawiają się pytania, na które nie ma odpowiedzi. Co? Jak? Gdzie? Pozostają przypuszczenia, spekulacje.
Wokulskiego określa się mianem romantyka zabłąkanego w epoce pozytywizmu. Kultywuje on bowiem wiedzę, pomimo ciężkich warunków życiowych. Walczy z głosem serca. Boi się utracić rozsądek i zdolność do racjonalnego postrzegania rzeczywistości. Jest żądny wiedzy. Pogłębia ją czytując wybraną literaturę popularnonaukową, uczęszcza na wykłady w Szkole Przygotowawczej oraz Szkole Głównej.
Utrzymuje ożywione kontakty z naukowcami rosyjskimi. Swojej pracy nie przerywa nawet podczas pobytu na Syberii, a po powrocie do ojczyzny pragnie ją jeszcze zacieklej kontynuować. Nie pozwala mu na to jednak podjęta u Mincla praca.
Stanisław zdobywa duży majątek. Zawdzięcza to swej wytrwałości oraz zaciętości w dążeniu do celu.
Podziwia Ochockiego i Geista, którzy stali się niewolnikami nauki. Pragnie wymieniać z nimi spostrzeżenia dotyczące nowych wynalazków, a czasem nawet głęboko zastanawia się nad podjęciem wspólnych działań w kierunku wcielenia pomysłów w życie. Nie posiada jednak tyle silnej woli, która pozwoliłaby mu porzucić życie wśród ludzi dla całkowitego poświęcenia się pracy nad maszynami latającymi oraz metalami lżejszymi od powietrza. Marzy o stworzeniu wynalazku, który mógłby przyczynić się do rozwoju nauki, dać ludziom wymierne korzyści.
Wokulski jest realizatorem postulatu pracy organicznej, która zakłada, że jednostka bogacąca się ma wpływ na wzrost zamożności narodu. Stanisław rozbudowuje swój sklep. Zakłada spółki handlowe, dzięki którym ożywia się gospodarka. W konsekwencji realizuje także hasła związane z pracą u podstaw, czyli poszerzanie świadomości i poprawa sytuacji wśród najniższych warstw społecznych. Bohater zauważa nędzę biedoty, stara się jej pomóc. Jest świadomy, że nie wskóra nic globalnie, na dużą skalę, dlatego skupia się na poszczególnych jednostkach. Do tego działa charytatywnie oraz filantropijnie, wspierając ważne cele społeczne.
Stanisław Wokulski to człowiek z przełomu diametralnie różnych epok. Jego osobowość, motywy działania, wartości, którym hołdował trafnie ujął doktor Szuman, potwierdzając przyczyny upadku bohatera: "Romantycy muszą wyginąć to darmo; dzisiejszy świat nie dla nich (...). W zepsutym, zdegenerowanym społeczeństwie, zmarnowały się zdolności i energia Stacha, który był "wodzem bez armii", nieszczęśliwym i niezrozumianym." Wokulski reprezentuje "stracone pokolenie". Zginął on "przygnieciony resztkami feudalizmu", systemem konwenansów i kanonów arystokracji, których uosobieniem jest panna Izabela. Istnieje wiele cech osobowości Wokulskiego przemawiających za jego romantycznym podejściem do życia (nawet majątek zrobił z miłości do Łęckiej), jednak nie trudno odnaleźć również pozytywistyczne elementy stosunku bohatera do świata. Można powiedzieć, że reprezentuje on idealistów epoki pośredniej, z pogranicza romantyzmu i pozytywizmu.
Dzięki połączeniu cech charakterystycznych obu tych epok, patrząc na życie Wokulskiego odnosimy wrażenie ogromnego bogactwa przeżyć i niezwykle interesującej egzystencji.