Sytuacja w Hiszpanii w drugiej połowie lat 30 XX wieku. Wojna domowa.
W drugiej połowie lat trzydziestych, w latach 1936-39 na terenie Hiszpanii miała miejsce wojna domowa pomiędzy zwolennikami republiki, a wywrotowcami dowodzonymi przez gen. Francisco Franco. Omówienie przyczyn, przebiegu i skutków tego konfliktu, a także wpływu jaki wywarł on na Europę pozwoli lepiej zrozumieć późniejsze wydarzenia zachodzące w Europie.
Pod koniec lat dwudziestych w Hiszpanii panował ustrój autorytarny, a dopiero w 1931 roku stała się ona republiką. Jak w większości państw europejskich, także w Hiszpanii system parlamentarny nie funkcjonował zbyt sprawnie, szczególnie w latach po Wielkim Kryzysie, gdyż nastąpiła radykalizacja nastrojów. W latach 1934-36 rządy sprawowali przedstawiciele prawicy, jednak w wyborach z 1936 roku wybrany został rząd składający się z komunistów, socjalistów, demokratów i republikanów, popierany przez anarchistów, na czele którego stanął F. L. Caballero. Z represjami rządu wobec Kościoła, właścicieli fabryk i posiadaczy ziemskich nie mogła pogodzić się grupa generałów stacjonująca w Maroku, na czele której stanął gen. F. Franco.
W VII 1936 frankiści podjęli próbę puczu, która jednak nie powiodła się wobec obrony dużych miast przez dobrze zorganizowane formacje milicji robotniczej. Próba przejęcia władzy przerodziła się w wojnę domową, a kraj podzielił się na dwa stronnictwa: rządowe - republikanów - „front ludowy” i frankistów - „front narodowy”, który poparli konserwatyści, monarchiści, Kościół i Falanga – hiszpańska partia faszystów. Już w roku wybuchu wojny w konflikt wmieszały się inne państwa. Poparcia frankistom udzieliły Niemcy, które wysłały do Hiszpanii legion Condor, w skład którego wchodziły samoloty, czołgi i artyleria oraz Włosi którzy wysłali do Hiszpanii ponad 140 tys. wojska. Republikanów choć nieoficjalnie poparł ZSRR, który wysyłał do Hiszpanii swoich dowódców, sprzedawał broń oraz za pomocą Kominternu zorganizował Brygady Międzynarodowe (35 tys.). Pozostałe państwa ogłosiły w II 1937 politykę nieingerencji. Walki w Hiszpanii były niezwykle krwawe i okrutne, palono kościoły, mordowano jeńców i przeciwników politycznych, a często ginęli także cywile, czego przykładem może być zbombardowanie baskijskiego miasteczka Guernica przez legion Condor w IV 1937, kiedy zginęło ponad 1000 cywili. Udział ZSRR obejmował także przekazywanie i powielanie przez republikanów wzorców m.in. partyjnych i policji politycznej. Wprowadzenie terroru w szeregach frontu ludowego miało taki skutek, że społeczeństwa zachodu utraciły zaufanie od komunizmu, pisał o tym G. Orwell który brał udział w walkach po stronie komunistów. W wyniku działalności Jose Diaza stojącego na czele hiszpańskich komunistów, za którym stało GPU ze stanowiska premiera usunięty został F. Caballero. Wydarzeniem które zaważyło na losach wojny domowej, był wybuch wojny japońsko-chińskiej w 1937, co spowodowało odwrócenie uwagi ZSRR od Hiszpanii. W wyniku osłabienia pomocy ZSRR i faktu, że pomoc państw faszystowskich była silniejsza, stronnictwo frankistów zaczęło uzyskiwać coraz większą przewagę, walki trwały jednak nadal. W III 1938 doszło do bitwy koło przylądka Palos, która była największą bitwą morską tej wojny i przyniosła zwycięstwo republikanom, nie wywarła jednak większego wpływu na dalsze losy wojny. Bitwą przełomową dla losów wojny była bitwa o rzekę Ebro, trwająca od VII do XI 1938 w której porażkę ponieśli republikanie i po której następowały kolejne zwycięstwa frankistów, po tej bitwie wycofano z walk Brygady Międzynarodowe. W III 1939 zwolennicy frontu narodowego zdobyli Madryt, a w IV 1939 rząd republikański emigrował i rozpoczął się 39-letni okres dyktatury F. Franco tytułowanego caudillo.
Trwająca 3 lata wojna domowa w Hiszpanii jest nazywana poligonem doświadczalnym II Wojny Światowej, nie tylko dlatego, że wypróbowywano tam nowe taktyki walki i modele broni, ale także dlatego, że stała się ona próbą współdziałania sił włosko-niemieckich. Konflikt ten ukazał konflikt interesów jaki istniał między państwami europejskimi. Okres wojny domowej to także okres kształtowania się osi Berlin-Tokio-Rzym, a więc zbliżenia Niemiec z Włochami i coraz wyraźniejszego podziału Europy. Ingerencja Niemiec była także próbą sprawdzenia reakcji Anglii i Francji na ekspansywną politykę Hitlera. W obliczu polityki nieingerencji Hitler upewnił się, że może bezkarnie przyłączać do Niemiec kolejne terytoria, w czym nie przeszkodzi mu także Liga Narodów (co jednak nie było dla fuehrera żadną nowością). Sam konflikt i stosunek do niego państw oficjalnie nie biorących w nim udziału (zarówno Włochy jak i Niemcy podpisały się pod polityką nieingerencji), nabiera charakteru preludium do II wojny światowej. Mordowanie przez faszystów jeńców czy ludności cywilnej to zapowiedź przyszłych okrucieństw wojny światowej. Natomiast okrucieństwa i terror stosowany wobec własnych stronników przez funkcjonariuszy Dla Polski i wszystkich państw zagrożonych ekspansją Niemiec reakcja państw zachodnich była ostrzeżeniem przed zbytnią ufnością w wartość podpisywanych deklaracji i przymierzy. Nie bez znaczenia jest także fakt, że wygrana faszystów w Hiszpanii stawiała Francję w trudnym położeniu, otoczona z trzech stron państwami o ustroju autorytarnej dyktatury lub totalitaryzmu, stawała się prawdopodobnym obiektem ekspansji tych państw w przyszłości. Jednym ze skutków działań rosyjskich służb w Hiszpanii była także utrata zaufania do systemu komunistycznego. Winą za taki przebieg działań w Hiszpanii należy obarczać głównie Anglię i Francję, które nie zrobiły niczego by pomóc legalnemu przecież rządowi republikańskiemu i sprawiły, że półwysep Iberyjski stał terytorium walki o wpływy między ZSRR a państwami faszystowskimi. Szczęśliwie dla Hiszpanii polityka prowadzona przez gen. Franco okazała się dużo bardziej umiarkowana niż polityka Hitlera czy Mussoliniego, nie dał się on także wciągnąć w żadne działania zbrojne podczas II wojny światowej pozostając neutralnym aż do końca konfliktu.