Charakterystyka biomów świata

Biom

Biom jest dużą jednostką ekologiczną, na którą składają się całe zespoły ekosystemów określonego obszaru geograficznego. Twór tai jest łatwym do rozpoznania regionem biologicznym o charakterystycznych cechach morfologicznych, wynikających z dominacji określonej formacji roślinnej i charakterystycznej dla niej fauny będących w stanie względnej równowagi (klimaksu). W skład biomu wchodzą zarówno rośliny jak i zwierzęta. Występowanie roślinności i obecność zwierząt na danym terenie są kształtowane przez klimat. W rozmieszczeniu tym można dostrzec pewien porządek. Od bieguna ku równikowi rozciągają się kolejne strefy, pasma biomów uzależnione od coraz wyższej temperatury i nasłonecznienia. Oprócz temperatury ważnymi czynnikami warunkującymi rozmieszczenie biomów jest ilość dostępnej wody.

Biom stosowany jest do opisu rozległych terytoriów Ziemi lub do porównania obszarów odległych i florystycznie niespokrewnionych, wyróżnianych na podstawie fizjonomii.

Biomy mogą występować: 1) Zonalnie, to znaczy w określonej strefie klimatycznej, zgodnie z naturalnymi wymaganiami roślin danego biomu. 2) Ekstrazonalnie, czyli poza głównym zasięgiem danego biomu, w postaci izolowanych fragmentów (tzw. wysp), na przykład niewielkie fragmenty roślinności stepowej na wyjątkowo ciepłych i suchych zboczach południowych w strefie tajgi. 3) Intrazonalnie, to jest przechodząc do strefy lub stref sąsiednich, na przykład torfowiska wysokie na obszarze tajgi, spotykane zarazem w całym pasie klimatycznym lasów szpilkowych i liściastych. 4) Azonalnie - jako niezwiązane z danym typem klimatu, a raczej ze specyficznym podłożem lub warunkami ekologicznymi i przez to rozpowszechnione w różnych strefach klimatycznych, na przykład łąki zalewowe w dolinach wielkich rzek, roślinność wydmowa czy solniskowa.

W wypadku mórz i oceanów nie używa się pojęcia biom, ale i tu zaznaczają się określone strefy biotyczne o charakterystycznym składzie gatunkowym, a zachodzące w nich procesy ekologiczne wykazują znaczną różnorodność.


Zawsze zielone lasy deszczowe

Tropikalne lasy deszczowe istnieją nieprzerwanie od 60 milionów lat. W tych stałych warunkach stały się one najbogatszym w gatunki środowiskiem. Chociaż zajmują zaledwie 6% powierzchni Ziemi żyje w nich przeszło połowa wszystkich gatunków roślin i zwierząt występujących na Ziemi. (Na hektarze lasu tropikalnego może występować 200 gatunków drzew, podczas gdy na takim samym najbogatszego lasu strefy umiarkowanej rośnie najwyżej 25 gatunków.) Wzdłuż rzek rozpościerają się lasy galeriowe będące odmianą lasów deszczowych.
Pomimo tej różnorodności las deszczowy wygląda z lotu ptaka jak rozległy jednostajny dywan, nad którym wznoszą się najwyższe drzewa (rozrzucone tu i ówdzie-dorastające do 60m). Zwarte sklepienie stanowi podporę dla 30 gatunków lian i roślin epifitycznych. Pod drzewami rosną krzewy i pnącza, a na zacienionym dnie można spotkać tylko drobne glony i grzyby.
Leśne rośliny tworzą siedlisko życia zwierząt. Dostarczają im schronienia, miejsc do spania a także pożywienia w postaci liści, owoców, kwiatów. Rośliny są także siła napędową ekosystemu leśnego, zapewniają mu życiodajny obieg wody i substancji pokarmowych.
Cienka warstwa gleby jest przerośnięta strzępkami grzybni różnych grzybów saprofitycznych, które rozkładają szczątki roślin i zwierząt na substancja przyswajane przez rośliny. Centymetr sześcienny gleby może zawierać wiele metrów strzępków i liczbę bakterii przekraczającą liczbę ludzi na Ziemi.

Lasy deszczowe tworzą głównie szerokolistne, wieczne zielone drzewa, które rosną przez cały rok i dlatego nie mają pierścieni przyrostów rocznych. Lasy takie występują w rejonach, gdzie temperatura jest wysoka (średnio 25 stopni), a roczne opady deszczu przekraczają 2000 mm.

Największe obszary zajmuje las równikowy w dorzeczu Amazonki, w kotlinie rzeki Kongo i na wyspach Archipelagu Malajskiego. Na wybrzeżach tropikalnych mórz i w ujściach wielkich rzek występuje las namorzynowy (mangrowy). Tworzą go drzewa i krzewy będące słonoroślami, które zalewane są w czasie przypływów aż po korony. W czasie odpływów odsłaniają się liczne korzenie przybyszowe, utrzymujące drzewa w grząskim dnie.

Oprócz obfitości roślin na obszarze 100 km2 wilgotnego lasu równikowego można spotkać około 400 gatunków ptaków, 150 gatunków motyli, 150 gatunków gadów i płazów. Oraz około 125 gatunków ssaków. Świat owadów na takim obszarze jest zbyt bogaty, aby pokusić się o oszacowanie liczby bytujących tam gatunków.

Wilgotny las równikowy ma wyraźnie zaznaczoną strukturę warstwową. Formą dominującą są wysokie drzewa, co wynika z faktu, że w warunkach, gdy temperatura i wilgotność są optymalne, czynnikiem ograniczającym staje się światło. Stąd też liczba drzew ogromna tworząca trzy warstwy:
- Bardzo wysokie drzewa o wysokości od 45 m (nawet do 60m) rozrzucone gdzieniegdzie, wyrastające ponad przeciętny dach lasu.
- Warstwa drzew tworzących „dach lasu”, czyli zieloną pokrywę sięgającą wysokości 24-30m trudno przepuszczalny dla światła.
- Warstwa drzew niższych, wyrastających tylko tam gdzie pojawi się luka w koronach drzew wysokich.

W warunkach tych zaznacza się ostra konkurencja o światło, co przejawia się w silną tendencją wszystkich roślin do pięcia się wzwyż, czego przykładem są liany.

Niższe piętro lasu tworzy warstwa krzewów, zbudowana najczęściej z wysokich bylin (banany, bambusy). Na dnie lasu panuje mrok stąd też warstwa runa jest słabo rozwinięta (tworzą ją paprotniki, grzyby). Poza nadrzewnymi ssakami, takimi jak leniwce, wiewiórki, nietoperze, małpy, licznie występują tu gady (kameleony, iguany i węże nadrzewne), płazy (rzekotki, ropuchy) oraz ptaki. Duże znaczenie ekologiczne mają mrówki, motyle i patyczaki.

Tropikalny las deszczowy charakteryzuje się wielką biomasą i wysoką produktywnością. Wskutek rabunkowej działalności człowieka (wyrąb i wypalanie lasu) kurczy się zasięg lasów tropikalnych, a wraz z nim ginie wiele gatunków zwierząt i roślin.

Światowe tempo wycinania lasów: 1 hektar na sekundę, 860 km2 dziennie, 310 tysięcy km2 rocznie: to prawie powierzchnia Polski.
Tempo wymierania gatunków:
w lasach tropikalnych: 35 gatunków dziennie
na całej Ziemi: 137 gatunków dziennie
W czasie potrzebnym na przeczytanie tej statystyki zniszczono ponad 30 hektarów lasów tropikalnych, a w następnej godzinie około 6 gatunków roślin i zwierząt zniknie bezpowrotnie. Wymieranie to proces naturalny, lecz jego obecne tempo można porównać jedynie z wielkim wymieraniem dinozaurów i jest ono w przeważającej mierze wywołane działalnością człowieka. Przyczyna numer jeden tkwi w niszczeniu środowiska naturalnego. Jeżeli tempo wycinania lasów utrzyma się, zostanie zniszczony około 80-90 procent ekosystemów puszcz tropikalnych.

Lasy podzwrotnikowe

W lasach podzwrotnikowych występują pory suche. Drzewa w czasie pory suchej zrzucają liście, natomiast w porze deszczowej przypominają bujne zawsze zielone lasy deszczowe. (Drzewa są niższe niż w lasach równikowych). Na suchszych obszarach powstaje tak zwany las parkowy.

W klimacie monsunowym, w porze deszczowej roślinność rozrasta się bujnie, a w suchej świat roślin ubożeje. Typowe rośliny lasów monsunowych to: bambusy (do 60 m wysokości). Fauna jest podobna do fauny lasów równikowych: pancerniki, jaguary, pumy, grzechotniki. Większość zwierząt żyje w zaroślach. Żyją tam również słonie indyjskie, małpy, tygrysy, bogaty jest świat gadów, ptaków, owadów.

Lasy te występują na Półwyspie Indochińskim, w Indiach, w północnej Australii i Nowej Zelandii. Lasy podzwrotnikowe rosną w południowej części Wyżyny Brazylijskiej i południowo-wschodnich Chinach, na obrzeżach Kotliny Kongo i w Ameryce Środkowej.

Sawanna

Sawanna to formacja roślinna, gdzie występują tylko dwie pory roku sucha i deszczowa (dżdżysta), typowa dla strefy pod- i międzyzwrotnikowej. Sawanny występują przede wszystkim w Afryce (uznawana z największą powierzchnia ponad miliona km2), a także w Ameryce Południowej i Środkowej, Australii i Azji (na półwyspie Indyjskim). Wtórnie rozprzestrzenione są w miejscu lasów suchych w wyniku ich degradacji spowodowanej wypasem lub corocznym wypalaniem.

Sawanna powstała na skutek działania klimatu, między innymi wspomnianych już dwóch pór roku. Wyniszczająca pora sucha, która trwa do 5 miesięcy, uniemożliwia rozwój drzew. Przetrwać może tylko odporniejsza na brak wilgoci roślinność trawiasta i krzewy (zwykle kolczaste). Podczas suszy bujniejsza roślinność spotyka się na obrzeżach sawanny, w rejonach jej styku z lasami tropikalnymi i korytach rzek. Podczas wielotygodniowej suszy wysychają naziemne części traw i wielu innych roślin, drzewa i krzewy tracą liście, zatrzymując niezbędną do życia wilgoć w grubej korze i rozbudowanych korzeniach. Następuje okres zwolnionych procesów życiowych, nastawionych tylko na przetrwanie. Trudna dla wszystkich organizmów żywych pora sucha wymaga od mieszkańców sawanny różnych przystosowań. Duże ssaki trawożerne (słonie, żyrafy, antylopy, zebry, bawoły) odbywają długie wędrówki w poszukiwaniu pokarmu i wody. Za nimi podążają drapieżcy żywiąc się osobnikami, które padły podczas trudnej drogi.

Pora dżdżysta przynosi ze sobą ciągłe i obfite opady powodujące gwałtowny rozwój życia na sawannie. Pojawiają się bujne trawi i wiele innych roślin, drzewa oraz krzewy pokrywają się liśćmi i kwiatami. W ogromnym tempie rozmnażają się zwierzęta i rozwijają rośliny. Podczas pory deszczowej następują przyspieszone lęgi ptaków i liczne porody u ssaków. (Zarówno drapieżników jak i roślinożerców). Obfitość pokarmu wykorzystywana jest w maksymalnym stopniu. Trawy i niską roślinność zjadają zwierzęta ciężkie i małe (nosorożce, hipopotamy, bawoły, gazele, antylopy). Roślinność wyższa jest dostępna dla dużych antylop, łodygi wysokich krzewów i liście drzew to pokarm dla słoni i żyraf.

Wśród flory sawanny przeważają okazałe trawy, bujnie rozwijające się i zakwitające w czasie deszczów (dorastające do 5 m), a wysychające i prawie zanikające w sezonie bezdeszczowym. Krajobraz sawanny urozmaicają rozrzucone pojedynczo lub w niewielkich grupkach kolczaste drzewa o parasolowatej koronie, okresowo zrzucające liście (np. akacje, baobaby, drzewiaste wilczomleczowate, a także palmy). To rzadkie i równomierne rozmieszczenie drzew jest skutkiem konkurencji o wodę, eliminującej drzewa słabiej ukorzenione. W porze suchej częstym zjawiskiem są pożary, pełniące ważną rolę w formowaniu tego biomu. (Niestety często człowiek powoduje je w nadmiarze.)

Produkcja sawanny jest duża, stąd obecność wielkich kopytnych roślinożerców. Faunie zwierząt kopytnych sawanny afrykańskiej nie dorównuje żadna inna na świecie ani pod względem liczebności, ani różnorodności składu. Obok dużej liczby szybko biegających ssaków kopytnych (antylopy, bawoły, zebry) występują wielkie drapieżniki (lwy, pantery, gepardy, hieny, liakaony). Dość miękka ziemia sprawia, że wiele drobnych, a nawet średnich zwierząt kopie w niej nory, w których znajduje schronienie przed upałami. (Zjawisko przesypiania suszy w podziemnych norach zwane jest estywacją.)

Półpustynie i pustynie gorące


Półpustynie i pustynie występują na wszystkich kontynentach (prócz Europy i Antarktydy). Półpustynia to rodzaj formacji roślinnej i równocześnie jeden z najczęściej spotykanych rodzajów krajobrazu na kuli ziemskiej. Cechuje ją suchy (ale nie skrajnie suchy) klimat, brak stałej sieci cieków wodnych, występowanie okresowych słonych jezior i solnisk. Występujące tam rośliny są dość ubogie przeważają suchorosty (kserofity i sukulenty) roślin gromadzących i przechowujących w sobie wodę, a także roślin efemerycznych pojawiających się epizodycznie po opadach deszczu i szybko ginących.

Półpustynia stanowi formację pośrednią pomiędzy pustynią a sawanną w klimacie zwrotnikowym oraz pustynią a stepem w klimacie umiarkowanym.
Półpustynie zajmują wielkie obszary lądów między innymi w Azji środkowej, w Afryce (na południe od Sahary i w południowej części kontynentu-Kalahari) oraz w zachodniej i środkowej Australii.

Pustynie związane są z klimatem suchym i skrajnie suchym. Pustynie występują tam, gdzie dociera gorące, tropikalne powietrze z rejonów równikowych, a więc w rejonach zwrotników Raka i Koziorożca, powietrze jest tam nieustannie suche i gorące. Charakteryzują się opadami rocznymi nie przekraczającymi 200 mm rocznie. (A czasem wynoszą jedynie kilka milimetrów lub przez kilka lat nie występują wcale). Występuje tam stały deficyt wilgotności, łączne parowanie wody z roślin, skał i gleby jest większe niż wielkość opadów deszczu oraz dopływu wody w postaci mgieł nadciągających od morza. (Ilość opadów jest do 30 razy mniejsza od parowania potencjalnego). Charakterystyczne jest też silne nasłonecznie (związanym z dużą liczbą dni bezchmurnych), duże dobowe wahania temperatur, całkowity lub prawie całkowity brak wody i roślinności, brak cieków lub występowaniem ich tylko epizodycznie.

Pustynie występują w klimacie skrajnie suchym zwrotnikowym (np. Północna Afryka, Półwysep Arabski, Australia), występują również w suchych wnętrzach kontynentów w klimacie podzwrotnikowym, a także umiarkowanym (Azja Środkowa, Ameryka Północna). Specyficznym typem są pustynie nadbrzeżne (Atacama, Namib) związane z wysuszającym oddziaływaniem chłodnych prądów morskich.

Wiele pustyń charakteryzują duże wahania temperatury powietrza w ciągu doby, sięgające nawet 50 stopni C. W dzień może być bardzo gorąco, a w nocy temperatura spada poniżej zera. Największe i najszybsze zmiany temperatury mają miejsca o wschodzie i zachodzie słońca.

Wyróżnia się dwa główne rodzaje pustyń-gorące i zimne. Rodzaj pustyni jest często odbiciem jej położenia geograficznego oraz usytuowania nad poziomem morza. Pustynie chłodne są gorące w ciągu dnia i zimne w nocy, podczas gdy pustynie gorące są gorące w ciągu dnia i ciepłe w nocy.

Pustynie i półpustynie gorące zajmują jedną trzecią powierzchni Afryki. Największym kompleksem pustyń jest Sahara. Obecnie zajmuje ona około 9 mln km2.

Jeszcze 5000 lat p.n.e. większą część dzisiejszej Sahary zajmowały zbiorowiska trawiaste. Na skałach gór Ahaggar w samym sercu Sahary, gdzie dziś z trudem udaje się hodować kozy, owce i wielbłądy, pozostały malowidła przedstawiające wielkie stada bydła. Jednak im więcej czasu upływało od ustąpienia lądolodu w Europie, tym klimat stawał się suchszy. W dodatku osłabioną suszą roślinność niszczyli ludzie prymitywną gospodarką. Sahara rozszerza swój zasięg głównie na południe, gdyż z innych stron graniczy z morzem oszczędzając jedynie wąski skrawek przybrzeżnej roślinności twardolistnej (makii). Najbardziej kojarzące się z Saharą zwierzę (wielbłąd) było w starożytnym Egipcie egzotyczne, a starożytni władcy bogatych, rolniczych państw północnej Afryki używali podczas wojen rozpowszechnionych tu wówczas słoni.

Flora większości pustyń jest uboga. Wyróżnia się trzy formy życiowe roślin przystosowanych do życia na pustyni.
Rośliny efemeryczne, które przeżywają suszę w postaci nasion lub podziemnych organów przetrwalnych. Rosną tylko wtedy, gdy jest odpowiednia wilgotność.
Sklerofity rośliny o silnie rozwiniętych systemach korzeniowych. Sklerofity mają małe i grube liście, które mogą zrzucać, gdy przedłuży się okres suszy.
Sukulenty rośliny magazynujące wodę w łodygach (kaktusy) lub liściach (aloes) albo w organach podziemnych (pelargonie).
Zwierzęta na pustyni, podobnie jak rośliny, przystosowują się do braku wody i ciężkich warunków dlatego jest ich bardzo mało. Są to nieliczne szarańczaki, chrząszcze, pajęczaki, jaszczurki, węże, ptaki. W czasie dnia zwierzęta pozostają ukryte w norach, aktywne są jedynie nocą.

Pustynia jest obszarem nie nadającym się do celów gospodarki rolnej ani też w większości do hodowli. Pustynia występuje w obrębie różnych makroform rzeźby. Wyróżniamy pustynie: nizinne, wyżynne i górskie. Pustynie dzieli się też na:
1) pustynie piaszczyste (erg) z różnorodnymi formami wydmowymi.
2) Pustynie ilaste (takyr, kewir, sebkha, playa), pokryte twardym, spękanym, silnie zasolonym iłem, stanowiące niekiedy dno okresowych jezior.
3) Pustynie kamieniste, pokryte złomiskami skalnymi.
4) Pustynie skaliste (hamada), pokryte wygładzoną, prawie płaską powierzchnią litych skał.
5) Pustynie żwirowe (serir, reg, gibber), których powierzchnia zasłana jest materiałem żwirowym.
Do powiększania obszaru pustyń (a nawet powstawania nowych) często przyczynia się człowiek, prowadząc niewłaściwą gospodarkę, np. degradującą naturalną pokrywę roślinną.

Obszary miejskie lub przemysłowe, całkowicie pozbawione pokrywy roślinnej, nawet w formie parków czy zieleńców, określane są niekiedy jako: pustynia antropogeniczna, pustynia przemysłowa, pustynia miejska.

Wiecznie zielone lasy i zarośla twardolistne
Wiecznie zielone lasy i zarośla twardolistne rozwijają się w klimacie z niezbyt chłodnymi, ale dżdżystymi zimami oraz gorącym i suchym latem. Na różnych kontynentach napotkamy w tym biomie różne zwierzęta zależnie od tego, jaka jest ogólnie cała fauna kontynentu. Dorodność tej roślinności jest jednak mniejsza niż puszcz tropikalnych czy lasów liściastych klimatu umiarkowanego, więc wśród zwierząt są na ogół gatunki nieco mniejsze. W Europie charakterystycznymi mieszkańcami były daniele, muflony i króliki, w Ameryce Północnej jelenie wirgińskie. Nie wytworzył się gatunki typowe dla tej formacji, dlatego zawsze duży jest udział zwierząt charakterystycznych dla innych biomów. W Eurazji żyją zwierzęta przybyłe z sawann Afryki: jeżozwierz, żeneta, szakal, hiena pręgowana, miejscami nawet lampart. W Kalifornii występuje jeszcze puma, licznie pojawia się kojot. Zawsze dużo jest różnorakiego ptactwa, mnóstwo wróblowych, sporo kuraków (czyli grzebiących), ale na każdym kontynencie są to inne rodzaje i gatunki specyficzne dla danego lądu. Bardzo liczne są gady ze względu na sprzyjający im klimat. Na przykład w Europie jest ich czterokrotnie więcej, niż w strefie lasów liściastych i mieszanych. Wśród bezkręgowców szczególnie liczne są ślimaki z gatunków przystosowanych do znoszenia okresu letniej suszy. Niektóre na ten czas kryją się głęboko pod ziemią inne przeciwnie, przywierają do gałązek krzewów. Lecz i jedne i drugie zaciągają otwór muszli grubą błoną i zawieszają wszystkie czynności życiowe. W tym stanie mogą przetrwać lato (a nawet kilka). Wiele owadów, na które polują między innymi rozmaite pajęczaki (pająki, skorpiony, a także szybkonogie solfugi uzbrojone w kleszcze równie potężne, jak u skorpiona, ale ustawione pionowo.

Formację tę tworzą głównie krzewiaste i drzewiaste zimozielone rośliny o twardych, skórzastych liściach występujące w klimatach o suchym lecie i deszczowej zimie. Charakterystyczne drzewa tej formacji to oliwki, dęby korkowe, pinie, kasztany jadalne, cedry i drzewa cytrusowe. Występuje makia, którą tworzą gęste zarośla niskich krzewów i drzew pistacji, mirtów, oleandrów, jałowców i bukszpanu.

Wiecznie zielone lasy i zarośla twardolistne występują na wszystkich kontynentach (bez Antarktydy oczywiście) w niewielkich izolowanych obszarach. W Europie, Północnej Afryce i Zachodniej Azji występują na wybrzeżach morza Śródziemnego. W południowo-zachodniej części Ameryki Północnej (w Kalifornii, Arizonie i północnej części Meksyku). Na półkuli południowej biomy te tworzą wąski pas w zachodniej części Ameryki Południowej, zajmują najbardziej na południe wysuniętą część Afryki i południowo-zachodnie wybrzeża Australii.

Stepy


Step jest to bezdrzewna formacja zielno-trawiasta o charakterze sucho roślinnym typowa dla klimatu umiarkowanego kontynentalnego. Z mroźną zimą i suchym, gorącym latem o opadach poniżej 500 mm rocznie, z wyraźnie zaznaczonym okresem spoczynku zimowego.
W Europie zajmują nie wielki obszar (od Niziny Węgierskiej na zachodzie poprzez Dobrudżę, aż po Ural na wschodzie), a bardzo rozległe są w Azji (od wybrzeża Morza Czarnego po środkowe Chiny). Ogromne obszary zajmują także w Ameryce Północnej (gdzie nazywane są prerią) tworzą „Wielki Równiny”, a w Południowej Ameryce, Urugwaju i Argentynie nazywane są pampą.

Ogólnie stepy można podzielić na 3 pod typy:
- Step łąkowy (kwietny) - stosunkowo wilgotny, bogaty w rośliny dwuliścienne i szerokolistne trawy.
- Step ostnicowy - suchszy z dominacją traw wąskolistnych.
- Step piołunowy (bylicowy) - w obszarach najsuchszych utworzony przez półkrzewy.

Typową gleba stepową (z wyjątkiem jego najsuchszych postaci z glebami kasztanowymi) są czarnoziemy. Bogate w próchnicę, gdyż deszcz nie rozpuszcza substancji organicznych i nie wymywa ich na niższe poziomy.

Stepy w postaci najwilgotniejszej zostały niemal całkowicie zaorane i zamienione w pola uprawne, a w najsuchszych postaciach zdegradowane przez wypas.

Kontynentalizm klimatu a więc małe opady i duże wahania temperatur, uniemożliwiają rozwój formacji drzewiastej, dlatego rozwija się ona niemal wyłącznie w zasobnych w wodę dolinach większych rzek. Najważniejszymi roślinami stepowymi, nadającymi charakterystyczny wygląd tej formacji, są wieloletnie trawy. Występują tam zarówno gatunki kępowe, jak i tworzące darnie. Niektóre są niskie inne dorastają nawet dwóch metrów wysokości. Wszystkie rośliny przystosowały się do przetrwania okresu letniej suszy dzięki gromadzeniu wody w korzeniach.

Do najpospolitszych traw stepowych należą przede wszystkim bardzo liczne gatunki ostnic oraz kostrzewy, kurzyce i wiechlina. Większość stepów już w kwietniu rozkwita wydając tysiące różnokolorowych kwiatów. Oprócz dominujących wiatropylnych traw duża ilość gatunków stepowych jest owadopylna, co często pociąga za sobą okazałe rozmiary kwiatów i kwiatostanów, intensywny ich zapach i jaskrawe kolory. Do najatrakcyjniej kwitnących gatunków należą: posiadające złocistożółte kwiaty miłek wiosenny i wołżański, krwistoczerwone-żmijowiec czerwony, fioletowe-kosaciec, różowofioletowe-sasanka otwarta, niebieskie-hiacynt, czerwone lub żółte-tulipan i wiele innych. Roślinność stepowa dostarcza zwierzętom dosyć dużo pożywienia, natomiast większym z nich nie stwarza żadnych możliwości ukrycia się przed prześladowcą. Nie mogą także skryć się przed niesprzyjającą pogodą, latem upałem a zimą mrozem.

Ssaki roślinożerne stepów na wszystkich lądach z wyjątkiem Australii to głównie dwie grupy biologiczne. Jedna to duże ssaki kopytne, które ratunku szukają w szybkiej ucieczce. Druga, to drobne i średnie gryzonie, które kopią głębokie nory i w nich kryją się przed niebezpieczeństwem. Na stepach Eurazji żyły kopytne miedzy innymi suhak i dziki koń tarpan stepowy wytępiony w połowie XIX w. Na stepach Azji Centralnej żyje do dzisiaj, lecz bardzo zagrożony, koń Przewalskiego, nie wielki o grzywie sterczącej jak szczotka. Występują tam również gazele, i kilka gatunków półosłów. Są to zwierzęta trochę podobne do konia, trochę do osła. Małe, szybkie i wytrzymałe w biegu. Bardzo duża jest różnorodność gatunkowa gryzoni. W każdym stepie znajdziemy wiele myszy, norników i polników albo ich krewnych. Również rozmaite susły znane z tego, że zimą przesypiają nawet 6 miesięcy od października do kwietnia. Krewniakami susłów w Eurazji są bobaki, bardzo przypominające świstaka. Niemal na wszystkich stepach jakieś większe gryzonie wiodą swoiste życie społeczne. Niektóre susły, wszystkie bobaki, a w Ameryce Północnej pieski preriowe żyją zawsze w licznych koloniach. Nory leżą w pobliżu, i gdy cała społeczność żeruje, kilka zwierząt stoi na tylnych łapach i obserwuje okolicę w razie niebezpieczeństwa alarmuje resztę. Na pampie, stepach Ameryki Południowej w zupełnie ten sam sposób żyją wiskacze gryzonie z odrębnej grupy, występującej wyłącznie na tym kontynencie. Wilk pojawia się w tym biomie na wszystkich kontynentach północnych. Przeważnie jednak drapieżcy stepów są mniejsi niż w lasach, zwykle to nieduże lisy i koty (rysie, kojoty). Ptaków również jest mniej, ale ich grupy są liczne. Wszystkie muszą z konieczności gnieździć się na ziemi. Niektóre szukają schronienia w norach gryzoni. Charakterystycznym dla stepów są ptaki, które częściej chodzą i biegają niż latają, a żywią się owadami i nasionami. Taki tryb życia pędzą różne przepiórki i kuropatwy, a także okazałe dropie. Na stepach napotykamy ptaki drapieżne. Jastrzębie, sokoły, orły i sępy także gnieżdżą się na ziemi. Upalne lato sprzyja rozwojowi szarańczy a w norach gryzoni znajdują schronienie węże, jaszczurki oraz żółwie.

Lasy liściaste i mieszane klimatu umiarkowanego

Lasy liściaste i mieszane rozciągają się na ogromnym obszarze na południe od strefy tajgi. Spotykamy je również daleko na południe głównie na terytorium Ameryki Południowej i Australii. Bardzo trudno precyzyjnie ustalić granice występowania lasów liściastych. Dobrze widoczne są jedynie u wybrzeży mórz gdzie w postaci pasm, a nawet wysp przechodzą w inne środowiska. W Europie lasy liściaste i mieszane od północy graniczą z tajgą, od południa z wiecznie zieloną roślinnością śródziemnomorską, a od wschodu ze stepami porośniętymi roślinami zielonymi. W Azji jest podobnie, od północy i północnego wschodu łączą się z tajgą, na wschodzie docierają do równin środkowych Chin, a na południu łączą się z zalewowymi równinami żółtej rzeki. Lasy liściaste Ameryki Północnej od zachodu ograniczone są Wielkimi Równinami, które sięgają aż po Góry Skaliste, na północy zaś (jak w Europie i Azji) stopniowo ustępują miejsca lasom iglastym na południu sięgają Zatoki Meksykańskiej i subtropikalnych lasów na Florydzie.

Lasy liściaste rosną wszędzie tam, gdzie panuje łagodny, umiarkowany klimat (występują cztery pory roku: wiosna, lato, jesień, zima) i jest dostateczna wilgotność. Charakterystyczną cechą drzewa liściastego jest jesienne zrzucanie liści (reakcja na trudne warunki klimatyczne zimy). Dlatego w lasach liściastych spotykamy znacznie bogatszą a niżeli w lasach iglastych warstwę ściółki i próchnicy, doskonałego podłoża dla życia roślin i zwierząt.

Lasy liściaste i ich mieszkańcy ulegają dominującemu wpływowi zmian pór roku. Leśne rośliny i zwierzęta żyją i rozmnażają się w zmieniających się warunkach. Muszą przetrwać zimę, aby jak najlepiej wykorzystać lato. Gleby tych lasów, mające zdolność do zatrzymywania wody, doskonale nadają się do celów rolniczych i dlatego wielkie obszary tych lasów zostały wycięte przez człowieka.

Do najbardziej charakterystycznych drzew lasu liściastego należą: buki i dęby. Obok nich występują tu jeszcze klony, graby, jesiony, leszczyny, lipy, kasztanowce, brzozy i wierzby. Pod parasolem dużych drzew rozwija się młodnik, krzewy, zioła, trawy, wrzosy, paprocie i borówka czernica. Wszystko to rośnie na grubej warstwie rozkładających się liści.

W środku zimy las liściasty wydaje się niemal pozbawiony życia. Gdy rozpoczyna się wiosna, dni stają się dłuższe, wzrasta temperatura, a śnieg topnieje. Las zazielenia się, najpierw kwitnące wczesną wiosną rośliny, które rozwijają liście i wydają kwiaty (zanim gęste korony drzew zamkną się nad nimi i odetną je od światła słonecznego). Przez całe lato las żyje pełnią życia wszystkie rośliny rosną kwitną i wydają owoce. Jesienią drzewa przygotowują się do „snu zimowego”, odprowadzają składniki z liści, a następnie zrzucają je. Podczas zamierania liście stają się złote, czerwone i brązowe.

Las liściasty jest doskonałym środowiskiem dla bardzo wielu gatunków zwierząt. Setki ich żyją, mieszkają i mnożą się pod ziemią, wśród martwych liści zaścielających jej powierzchnię, w gęstwinie trawy, pod korą drzew, wśród korzeni, w dziuplach, na wysokich konarach i wśród koron drzew. Na opadłych liściach żyją miliony bakterii, grzybów, maleńkich stawonogów, robaków i pierwotniaków, które przekształcają martwe szczątki w próchnicę i cały czas użyźniają glebę. Wśród opadłego listowia żyją żuki, chrząszcze, stonogi, pluskwiaki, a na powierzchni mrówki i mięczaki. Zwierzęta są pokarmem dla licznych kręgowców w tym ropuch, salamander, jaszczurek, kretów, jeży i wielu innych.

Do leśnych drapieżników polujących na ziemi należą liczne węże, łasice, borsuki, lisy, jenoty, kuny i (spotykane głównie w Ameryce północnej) niedźwiedzie. Wszystko, co znajduje się na powierzchni ziemi jest pokarmem dla dzików. Jelenie, sarny, daniele i żubry odżywiają się roślinami, głównie liśćmi, pędami, trawą i korą. Wszystkie zwierzęta roślinożerne są pokarmem dla wilków, pum, rysi, tygrysów (występujących jeszcze bardzo rzadko jedynie w Azji).

Przeżuwacze i niemal wszystkie drapieżniki poszukują pożywienia na polanach, w korytach rzek i w leśnych przesiekach, ale wypoczywają zwykle w młodnikach i gąszczu jeżyn lub innych krzewów.

Wiele ptaków różnych gatunków zakłada gniazda w jamkach opuszczonych przez leśne kręgowce, na powierzchni ziemi. Liczne są w tym środowisku ptaki aktywne nocą: sowy i lelki, które łowią stawonogi i gryzonie ukryte wśród obumarłych pni i opadłych gałęzi. Inne, polujące na tą samą zwierzynę, ale aktywne w dzień (np. myszołowy) gniazdują zwykle wysoko w koronach drzew i w poszukiwaniu naziemnych gryzoni wylatują daleko poza las na otwarte przestrzenie. Dzięcioły szukają owadów i ich larw pod korą drzew a więc, w miejscach praktycznie niedostępnych dla większości gadów, ptaków i ssaków. Wszystkie żyjące tu zwierzęta odgrywają własną, niezwykle znaczącą rolę w łańcuchu biologicznym przemian środowiska leśnego.

Po bujnym okresie wiosennej wegetacji szybko mijają miesiące lata i zaczynają opadać liście z drzew, pokrywając poszycie leśne kolejnym złocistym dywanem. Większość mieszkańców lasu liściastego rozpoczyna w tym czasie wędrówkę w ciepłe strony, ci zaś, którzy pozostają, przygotowują się do snu zimowego.

Jesienią i w pierwszych dniach zimy wiele zwierząt takich jak lisy, borsuki, kuny, jelenie, daniele, sarny odżywiają się owocami na niskich drzewach. Tu również żerują różne ptaki, na przykład sikory, kosy, drozdy i inne, zjadające oprócz owoców niezliczone ilości owadów.

Podczas szczególnie srogiej zimy jelenie, sarny, dziki, wiewiórki, sowy i zwierzęta innych gatunków całe tygodnie spędzają ukryte w gęstwinach. To zacisze opuszczają tylko w skrajnej potrzebie, gdy zagrozi im wróg naturalny lub człowiek.

Szpilkowe lasy borealne-Tajga

Lasy borealne – ogromne, ciemne drzewostany iglaste – rozciągają się na przestrzeni 12 000 km charakterystyczne dla klimatu umiarkowanie chłodnego. Znajdują się one na północy Syberii, Europy Wschodniej, Skandynawii, Kanady i Alaski, formując pas szerokości 2 000 km. Są to stosunkowo młode ekosystemy, które rozwinęły się po ustąpieniu zlodowacenia ok. 10 000 lat temu. Chociaż zajmują one mniejszą przestrzeń niż starsze ekosystemy, strefa tajgi jest dobrze przystosowana do długich, ciężkich zim i krótkiego lata. Na północy przechodzi stopniowo w lasotundrę i tundrę, na południu w lasy liściaste lub lasostepy.

Klimat tajgi charakteryzuje się krótkim, ciepłym i suchym latem oraz bardzo długą, mroźną zimą. Jedynie przez cztery miesiące w roku temperatura przekracza w tajdze +10 oC. Roczna suma opadów nie jest zbyt duża, zwykle od 400 do 600 mm. W tych warunkach wszelka wegetacja jest bardzo powolna. Korony drzew są zwarte i zacieniają podłoże uniemożliwiają rozwój niższym roślinom, krzewom i mniejszym drzewom. Dno lasu pokryw gruba warstwa opadłego igliwia i liści oraz mchy i porosty tworząc runo leśne. Gleby w lasach iglastych są ubogie i kwaśne. W tych warunkach wzrost drzew iglastych wspierany jest przez grzyby, które rozkładają opadłe igły i dostarczają drzewom składników odżywczych. W zamian od drzew pobierają węglowodany.

W krajobrazie tajgi dominują ciemne, strzeliste sylwetki drzew iglastych. Gatunki takie jak sosna, świerk, jodła, limba, modrzew są doskonale przystosowane do życia w tajdze. Kształt gałęzi pozwala im utrzymać ciężar śniegu, a ich giętkie i wysmukłe pnie są odporne na silne wiatry. System korzeniowe tych drzew nie sięgają głęboko, co umożliwia im czerpanie wody z powierzchni gleby, większe korzenie wbijałyby się w wieczną zmarzlinę. W lasach borealnych występują także drzewa liściaste jak brzoza, osika, topola. Ich wzrost następuje wczesną wiosną, kiedy wystarczająca ilość światła dosięga gruntu. W skład runa wchodzą mchy, porosty, wrzosy i niektóre turzyce. Bardzo charakterystyczne dla strefy borealnej są torfowiska.

Drzewa iglaste są podstawą łańcucha pokarmowego lasów borealnych. Gąsienice motyli i larwy roślinianek zjadają igły. Inne larwy takie jak na przykład leśnych os atakują drewno. Głuszce zjadają igły zimą, gdy trudno o pokarm. Dla krzyżodziobów świerkowych i wiewiórek nasiona drzew iglastych są ważnym składnikiem diety. Karibu i renifery, które migrują na południe z tundry, aby spędzić zimę pod osłoną lasów, rozkopują śnieg pod drzewami w poszukiwaniu porostów i innych roślin. Drobne gryzonie takie jak norniki, jedzą korę pączki grzyby, nasiona i jagody. Wiosną i latem w lasach tajgi występuje mnóstwo owadów, które przyciągają duże ilości migrujących ptaków przybywających na miejsce gniazdowania. Gryzonie padają łupem puszczyków i lisów. Inni myśliwi to rosomaki, wilki i niedźwiedzie brunatne.

Tajga stwarza dobre warunki dla zwierząt wielu gatunków. W okresie krótkiego lata występuje tu obfitość pokarmu a zwarty las jest wykorzystywany przez zwierzę ta jako kryjówka, miejsce lęgowe lub teren migracji. Zwierzęta mogą tu żyć wśród gałęzi, pod korą butwiejących drzew w ich spróchniałych pniach, bądź w ściółce leśnej. Wielkie zwarte korony drzew chronią je niczym parasol przed nadmiernymi opadami i przed wiatrem.

Oprócz dużej ilości owadów najliczniej reprezentowane są tu gryzonie i dzięki nim takie drapieżniki jak orzeł, gronostaj, żbik, ryś i wilk mają wspaniałe tereny łowiecki. Zwierzęta żyjące w tajdze mają podczas lata łatwy dostęp do pożywienia, w ziemie jednak znajdują się w bardzo trudnych warunkach. W tym to okresie myszy i ryjówki prowadzą aktywne życie pod grubą warstwą śniegu, a przedstawiciele innych gatunków zapadają w sen zimowy trwający nawet osiem miesięcy. Zwierzęta trawożerne i liściożerne (jelenie, łosie, bizony, zające) przestawiają się w tym czasie na korę, igliwie i gałęzie. Burunduki i inne wiewiórki wykorzystują zgromadzone latem zapasy. Dla dużych drapieżników wilka, rysia i niedźwiedzia przez cały rok nie brakuje pożywienia.

Lasy borealne są jednym z najmniej zniszczonych środowisk na świecie, ostoją dzikiej przyrody, chociaż prowadzone są tu wyręby drzew. Duże obszary zostały wykarczowane i przekształcone w pola uprawne. Na szczęście wiele fragmentów tajgi zostało objętych ochroną w postaci rezerwatów przyrody i parków narodowych.

Tundra


Tundra rozciąga się na północ od okręgu polarnego. Otacza Ocean Arktyczny i biegnie przez północne tereny Ameryki Północnej, Grenlandię, północną Skandynawię oraz północ Rosji i Syberii.

Tundra to bezleśna formacja roślinna w północnej strefie podbiegunowej. Charakteryzuje się surowym klimatem, długą i mroźną zimą oraz krótkim, chłodnym latem. Średnie temperatury stycznia w tundrach euroazjatyckich i amerykańskich wynoszą od –16 oC do –26 oC, okresowo spadają nawet do –60 oC, natomiast średnie temperatury lipca nie przekraczają +15 oC. W tych warunkach pokrywa śnieżna w wielu miejscach utrzymuje się ponad dziewięć miesięcy w roku. Do tych szerokości geograficznych dociera niewiele energii słonecznej. Stale zamarznięta głębsza warstwa gleby, zwana wieczną zmarzliną, oraz silne mroźne wiatry ograniczają rozwój roślin i zwierząt.

Przez większą część roku smagane arktycznym wichrem pustkowia tundry przypominają księżycowy krajobraz. Podczas krótkiego, 50-dniowego lata krainę tą ogrzewają promienie nie zachodzącego słońca, które częściowo rozpuszcza wieczną zmarzlinę. Głębokość topnienia lodu określa możliwość wzrostu roślin. Typowe dla tundry są gleby poligonalne powstające w wyniku jej zamarzania i odmarzania.

Roślinność tundry jest mozaikowata i przeważnie niska, rzadko przekracza 1m wysokości (najczęściej występują porosty, mchy i trawy). Nie ma tam drzew, jednak tam gdzie temperatury są wyższe, a wiatr mniej dokuczliwy, utrzymują się gatunki drzewiaste na przykład arktyczne wierzby, karłowate brzozy.

Spośród zwierząt stałymi mieszkańcami są: roślinożercy leming, zając bielak, pardwa (ptak z rodziny głuszcowatych), renifer, piżmo wół (gatunek ginący) i drapieżcy gronostaj, sowa śnieżna, lis i niedźwiedź polarny. W ubogiej biocenozie tundry mało jest zwierząt a przez to mało ogniw, mało zależności regulacyjne biocenozy są bardzo małe. Naruszenie któregokolwiek ogniwa może spowodować zaburzenia całości. Charakterystyczne są gwałtowne migracje niektórych gatunków na przykład lemingów.

Można wyróżnić cztery podstawowe typy tundry:
1) Tundrę arktyczną tworzą jedynie skąpo rosnące mchy i dość bogate zbiorowiska porostów, którym towarzyszą nieliczne rośliny kwiatowe.
2) Tundrę mszysto-porostową obok wymienionych grup, zasiedlają również w większej obfitości rośliny kwiatowe należące przede wszystkim do rodziny wrzosowatych.
3) Tundrę krzewinkową rozwijającą się tam, gdzie zimą pokrywa śnieżna jest dostatecznie gruba, by chronić krzewinki przed zamarznięciem. Składa się z karłowatych wierzb (wierzba zielna, wierzba żyłkowana), krzewinek wrzosowatych (borówka, bagno, wrzosiec) i brzozy karłowatej, pomiędzy którymi występują mchy i porosty,
4) Lasotundrę najbardziej na południe wysuniętą pod-strefę tundry, tworzącą przejście do strefy borealnej lasów iglastych.

Tundra jest obszarem który nie uległ wpływom człowieka i gdzie warunki bytowania zwierząt i roślin nie zostały przez niego zakłócone. Choć nasilająca się w ostatnich latach eksploatacja złóż ropy naftowej może stanowić poważne zagrożenie dla tego biomu.