Rodzaje broni w średniowieczu
Broń (oręż) definiuje się jako środek techniczny (narzędzie) przeznaczony do prowadzenia walki. Broń służy do napadu i obrony, a jej działanie polega na obezwładnieniu nieprzyjaciela, niszczeniu sprzętu, umocnień, obiektów gospodarczych, ośrodków społeczno-administracyjnych itp.
Broń średniowieczną, zaliczaną do broni dawnych (historycznych) dzieli się na broń zaczepną i broń obronną, w odróżnieniu od współczesnego podziału broni na konwencjonalną i masowego rażenia.
Średniowieczna broń zaczepna obejmuje broń miotającą i broń białą, do broni ochronnych należą wszelkiego rodzaju osłony przed bronią zaczepną, przede wszystkim zbroja i tarcza.
Broń miotająca jest to broń wyrzucająca (miotająca) pociski na odległość. W zależności od sposobu uzyskania energii potrzebnej do wyrzucenia pocisku wyróżnia się bronie neurobalistyczne, działające na zasadzie wykorzystania sprężystości materiału użytego do budowy urządzeń miotających oraz bronie barobalistyczne, działające na zasadzie wykorzystania dźwigni i siły odśrodkowej. W broniach neurobalistycznych magazynowanie energii zużywanej na wyrzucenie pocisku może odbywać się poprzez skręcenie, zgięcie lub ściśnięcie elastycznego materiału. W broniach barobalistycznych energia jest magazynowana w podniesionym na pewną wysokość ciężarze, przymocowanym do krótszego ramienia dźwigni. Oba te rodzaje broni noszą nazwę artylerii przedogniowej. Pod koniec średniowiecza pojawia się palna broń miotająca czyli broń pirobalistyczna, wykorzystująca siłę gazów prochowych. Pojawia się zarówno broń artyleryjska (czyli wykorzystująca działa - broń palną miotającą pociski dużych kalibrów) jak i broń rakietowa (pociski napędzane silnikiem rakietowym). Końiec średniowiecza to również pierwsze modele ręczne broni palnej.
Broń biała jest to broń obejmująca wszystkie środki walki wręcz. Ze względu na budowę dzieli się na broń obuchową, broń drzewcową, i broń sieczną. Często wyróżnia się odrębny rodzaj broni - broń kłującą, przeznaczoną do zadawania pchnięć. Broń kłująca może być zarówno drzewcowa jak i sieczna. O przynależności do grupy broni kłującej decyduje funkcja broni, a nie jej konstrukcja.
Broń obuchowa służy do zadawania ciosów miażdżących lub cięć (broń obuchowo-sieczna). Niektóre rodzaje broni obuchowej można było również miotać. Cechą charakterystyczną jest osadzenie głowicy na drewnianym, rzadziej metalowym trzonku lub krótkim drzewcu wyposażonym w uchwyt. Działanie broni obuchowej polega na odpowiednim wykorzystaniu jej masy do zadania ciosu miażdżącego, rzadziej do zadania cięcia lub kłucia. Skuteczność zależy głównie od odpowiedniego ukształtowania głowicy, jej masy a także wyważenia całej broni. Do XV w. broń obuchowa była bronią wojskową, później używana była przez chłopów w czasie powstań. Niektóre rodzaje broni obuchowej przekształciły się w oznaki władzy wojskowej (buława, buzdygan).
Broń sieczna służy do zadawania cięć. Każdy typ broni siecznej składa się z głowni (brzeszczotu, klingi) czyli tego elementu który przeznaczony jest do zadawania cięć (lub kłuć w broni kłującej) i odpierania ataków przeciwnika oraz rękojeści służącej do uchwycenia broni ręką. Ostra strona głowni nazywa się ostrzem lub brzuścem, strona przeciwna to tylec. Płaska strona głowni to płaz. Wcięcia na płazie nazywa się strudzinami. Rękojeść składa się z trzonu, głowicy i jelca. Do przechowywania broni siecznej służy pochwa. Broń sieczną dzieli się na prostą (obosieczną i jednosieczną) oraz krzywą, przy czym podział ten nie jest ścisły i precyzyjny.
Broń drzewcowa składa się z grotu i długiego drzewca. Jest to najstarszy znany typ broni. Przeznaczona jest do walki wręcz lub do rzucania. Niektóre rodzaje broni drzewcowej przekształciły się w oznaki władzy.
Broń biała była dominującym rodzajem broni w czasach średniowiecza i jest wykorzystywana jako środek walki do dziś (nóż, bagnet) oraz pełni rolę reprezentacyjną (szabla, sztylet, halabarda).
Broń obronna (ochronna) jest wyposażeniem walczącego przeznaczonym do ochrony ciała przed działaniem broni zaczepnych.
Do broni neurobalistycznych zaliczamy:
Kuszę - zwaną też samostrzałem. Jest to ręczna broń miotająca, składająca się z metalowego łuku przymocowanego do łoża z kolbą, cięciwy i mechanizmu spustowego. Najczęściej z kuszy strzelano bełtami, czasem małymi kulami metalowymi. Kusza pojawia się w Europie w V w., jednak w powszechnym użyciu znajduje się od wieku XII i używana jest do celów wojskowych do XVI w. Skuteczny zasięg kuszy dochodził do 450 m (dla przeciwnika bez zbroi). Początkowo cięciwę kuszy napinano ręcznie, później stosowano do tego celu urządzenia korbowe lub dźwignie.
Odmianą kuszy o dużych rozmiarach i często montowaną na podwoziu kołowym, bądź zaopatrzoną w uchwyty umożliwiające jej transport stanowi balista i arkabalista (espringola) - są to maszyny zaliczane do broni oblężniczych, wyrzucające pociski w postaci bełtów lub kul torem płaskim. Machiny te napinano za pomocą kołowrotów. Duże balisty miotały kilkudziesięciokilogramowe pociski na odległość do 200 m, dla lżejszych pocisków zasięg dochodził do 1000 m.
Katapultę - machina miotająca wyrzucająca pociski za pomocą dwóch, niezależnych od siebie, napiętych drewnianych drągów, tkwiących w elastycznych wiązkach strun. Pewną odmianą katapulty było brocoli. Broń tą stanowił pionowy elastyczny, początkowo drewniany, później również metalowy pręt, odginany od pionu za pomocą liny i kołowrotu. Po zwolnieniu naciągniętego pręta przekazywał on, poprzez uderzenie, swoją energię pociskowi, najczęściej w postaci strzały lub belki, umieszczonemu w specjalnym łożu.
Łuk - jest najstarszą, obok procy bronią miotającą. Składa się z elastycznego pręta i cięciwy. Za pocisk do łuku służy strzała złożona z drzewca, grotu i opierzenia, czyli lotek zapewniających stateczność podczas lotu. W komplecie z łukiem występuje łuba (pokrowiec do przechowywania łuku) oraz kołczan (futerał na strzały). Zestaw taki nosi nazwę sajdaka. Donośność łuku dochodziła do 200 m a szybkostrzelność do 20 strzał na minutę. Łuk był w użyciu w ciągu całego średniowiecza. Istnieją dwa podstawowe typy łuków. Pierwszy z nich to łuk prosty (europejski). Jest on mało wygięty, grubszy w części środkowej i zwężający się ku końcom. Drugi typ to łuk refleksyjny (wschodni, azjatycki). Jest on znacznie krótszy od łuku prostego, przy czym w stanie nie napiętym wygięty jest w przeciwną stronę niż po napięciu, co zwiększa siłę miotania
Innym rodzajem broni neurobalistycznej był używany na początku średniowiecza onager (monankon). Miotająca belka onagera była umocowana w poziomo skręconej wiązce strun. Na końcu tej belki umieszczony był uchwyt, do którego wkładano pocisk, najczęściej w postaci kamiennej kuli. Belkę ściągano do pozycji poziomej, pokonując siłę sprężystości skręconych żył i puszczano. Belka wykonywała wtedy gwałtowny obrót w płaszczyźnie pionowej, nadając odpowiednie przyspieszenie pociskowi. W podobny sposób jak onager miotała pociski frondibola - machina miotająca, stanowiąca wielką procę na podstawie z drewnianych belek, również wyrzucająca pociski za pomocą dźwigni ściąganej linami w dół i gwałtownie zwalnianej.
Broń barobalistyczną stanowi trebusz (trabutium) - machina miotająca używana do miotania pocisków kulistych. Trebusz zaopatrzony był w nieruchomą przeciwwagę, dzięki czemu odznaczał się dużą celnością. Odmianę trebusza stanowiła biffa - maszyna miotająca działająca na tej samej zasadzie, lecz zaopatrzona w ruchomą przeciwwagę. Dzięki możliwości przesuwania przeciwwagi biffa zapewniała zmianę zasięgu miotanych pocisków, co odbywało się kosztem celności. Zalety trebusza i biffy wykorzystano w blidzie (tripantium). Ta machina miała dwie przeciwwagi - ruchomą i nieruchomą, dzięki czemu odznaczała się zarówno wysoką celnością jak i zasięgiem.
Broń miotająca którą trudno zakwalifikować do któregoś z powyższych rodzajów broni miotających to proca. Była to broń używana od najdawniejszych czasów do celów myśliwskich, w starożytności i średniowieczu posiadała jednak istotne znaczenie bojowe. Proca składała się z dwóch rzemieni lub linek długości ok. metra, połączonych w jednym końcu szerszym kawałkiem skóry, tworzącym rodzaj miseczki, w którą wkładano przeznaczony do miotania pocisk, zazwyczaj był to kamień. Nie połączone ze sobą drugie końce rzemienia procarz ujmował w rękę i, zataczał procą koła. W odpowiedniej chwili uwalniał jeden z końców linki i pocisk, pod działaniem siły odśrodkowej wylatywał w kierunku celu.
Do broni pirobalistycznych zaliczamy:
Bombardy - początkowo były to machiny miotające, a od XV w. działa o dużym kalibrze, krótkim przewodzie lufy i komorze prochowej kalibru mniejszego od kalibru lufy. Bombardy były używane głównie do burzenia murów obronnych. Bombardy mocowane na łożach kołowych używane były także w działaniach polowych. Początkowo strzelano z bombard kulami kamiennymi, później żelaznymi. Donośność skuteczna tej broni sięgała do 600 m.
Race - w czasach średniowiecza racami nazywano niewielkie niekierowane pociski rakietowe, wypełnione w całości materiałem zapalającym, pełniącym równocześnie funkcję paliwa.
Najstarszym przedstawicielem ręcznej broni palnej jest pochodząca z XIV w. hakownica. Nazwa broni pochodzi od haka zamocowanego pod spodem lufy. Hak ten podczas strzału zaczepiano o podporę. Lufę hakownicy wykuwano lub odlewano z żelaza lub brązu. Lufa taka miała zwykle kształt graniastosłupa ośmiobocznego o długości 25-50 cm i kalibrze ok. 20 mm. Lufa hakownicy osadzona była na drewnianym łożu długości do 1,8 m. Jako pocisków używano początkowo kul kamiennych lub żeliwnych, później ołowianych. Innym, późniejszym rodzajem broni palnej był petrynał - ręczna broń palna o krótkiej lufie i długiej kolbie opieranej o napierśnik zbroi, używana w Europie Zachodniej pod koniec średniowiecza (XIV-XV w.).
Broń biała obuchowa:
Topór stanowił najpopularniejszą broń obuchową średniowiecza. Konstrukcyjnie składał się z głowicy wyposażonej z jednej strony w toporzysko z ostrzem, z drugiej w obuch. Głowica zamocowana była do trzonu za pomocą osady. Charakterystyczną część toporzyska w toporze stanowi tzw. broda stanowiąca przedłużenie ostrza w kierunku uchwytu. Toporzysko jest więc szersze od szyjki łączącej je z osadą. Ostrze topora zadaje ciosy tnące, obuch - miażdżące. Topory mogły być jednoręczne i wtedy były używane wraz z tarczą bądź mogły być dwuręczne. Te ostatnie czasami występowały jako topory podwójne, wyposażone w drugie toporzysko w miejscu obucha. Odmianą topora jest siekiera, różniąca się od niego brakiem brody w toporzysku, a więc również długością ostrza. Odmianą topora jest również czekan (czakan) - broń w postaci toporka (siekierki) lub młotka z zagiętym kolcem, osadzonego na krótkim bądź długim trzonie. Używany powszechnie od XIV w. w Polsce i na Węgrzech, głównie jako broń jazdy.
Nadziak - miał postać młota osadzonego na drzewcu, z jednej strony tępego, z drugiej zakończonego ostrym kolcem lub grotem do kłucia. Nadziak przeznaczony był do rozbijania zbroi i hełmu przeciwnika. Używany od XV w. Podobny konstrukcyjnie do nadziaka był obuch i obuszek.
Cep stanowi broń której wyróżnikiem jest ruchome lub elastyczne połączenie głowicy z trzonkiem i uchwytem. W cepie klasycznym głowica ma taki sam kształt jak trzonek, może się różnić jedynie długością. Broń ta wykorzystywana była w zasadzie przez plebs. W działaniach wojennych wykorzystywane były cepy bojowe, których głowice o różnorodnych kształtach umożliwiały zadawanie ciosów miażdżących oraz ran ciętych i szarpanych. Przykładem cepa bojowego jest korbacz (kiścień) - broń składająca się z drewnianego trzonka, do którego rzemieniem lub łańcuchem przymocowana była żelazna kula z kolcami. Broni tej powszechnie używała średniowieczna piechota.
Buława - broń składająca się z krótkiego trzonka i ciężkiej głowicy kształtu kulistego lub gruszkowego. Od XVI w. buława traci znaczenie bojowe i staje się oznaką wyższych godności wojskowych (w Polsce oznaczała władzę hetmańską). W przypadku głowicy mającej postać rozszczepionych piór (zwykle 6 lub 8) rozchodzących się promieniowo od drzewca, szerszych u góry i zwężających się ku dołowi mamy do czynienia z buzdyganem. Podobnie jak buława buzdygan pod koniec średniowiecza stanowił oznakę władzy (w Polsce przysługiwał rotmistrzowi). Do końca jednak był używany do walki.
Maczuga jest najstarszym, obok pałki rodzajem broni obuchowej. Maczuga ma zmienny przekrój, rozszerza się wraz z odległością od trzonka, w pałce przekrój jest stały. Cechą wyróżniającą te typy broni jest wykonanie obucha i trzonka z jednego kawałka odpowiednio ukształtowanego materiału (głównie drewna). Dla zwiększenia efektywności zarówno maczugi jaki i pałki wzmacniano w części obuchowej elementami metalowymi lub kamiennymi. Najbardziej zaawansowanym typem maczugi jest wekiera wyposażona w żelazne okucia w postaci wystających zębów.
Inne rodzaje broni obuchowej to morgensten, oścień.
Broń sieczna (kłująca)
Symbolem broni średniowiecznej i rycerstwa jest miecz. Miecz jest bronią o obosiecznej głowni i prostej, otwartej rękojeści oraz krzyżowym jelcu. Miecz używany był przez cały okres średniowiecza i był bronią typowo rycerską. Miecze były używane zarówno przez piechotę jak i przez jazdę. Istniały także miecze mające wyłącznie znaczenia symboliczne. Początkowo miecze miały szeroką, krótką głownię i często nie posiadały jelca. Od XI w. rękojeść i głownia znacznie się wydłużają. Wraz z rozpowszechnianiem się zbroi płytowych długość głowni zwiększa się i nabiera ona charakteru kłującego - miecze późnogotyckie. Miecze średniowieczne dzielą się na jednoręczne oraz pojawiające się od XIV w. miecze dwuręczne i półtoraręczne. Późnośredniowieczną odmianę miecza stanowi koncerz, charakteryzujący się długą i wąską głownią, przeznaczony zasadniczo do wykonywania pchnięć. Miecze jednoręczne noszono u pasa. Miecze dwuręczne noszono na ramieniu lub na plecach i nie używano do ich przechowywania pochew.
Szabla pojawia się w Europie w XII w. pod wpływem kontaktów ze Wschodem, gdzie była używana od starożytności. Szabla jest bronią jednosieczną o wąskiej, mniej lub bardziej wygiętej głowni (czasami tylko na sztychu, przy prostej zastawie). Początkowo szable posiadały rękojeści otwarte, później pojawiają się rękojeści półotwarte i zamknięte. Rozpowszechnienie szabli następuje wraz z pojawieniem się jazdy lekkiej, choć szable były używane również przez piechotę. Najsłynniejszymi szablami Średniowiecza były damascenki (damaszki) o jednosiecznej, zakrzywionej głowni. Klingi tych szabel były bardzo ostre, giętkie i odporne na korozje, zaś na powierzchni miały charakterystyczny ornament. Wykonywane były jako odkuwki splecionych prętów stali o różnej zawartości węgla, ornament wykonywano wklepując w wytrawione rysy brązowe, srebrne lub złote druciki. Damascenki wykonywano na terenach dzisiejszej Syrii, choć technika ta była znana na całym Wschodzie (np. turecki bułat). Z końcem średniowiecza szabla wraz z rapierem który jest bronią o głowni długiej, prostej, obosiecznej (czasami trójgraniastej) wypiera z użycia miecz.
Sztylet (puginał, tulich) jest to krótka broń sieczna, czasami kłująca, jedna z najstarszych broni tego typu. Klasyczny sztylet stanowi miniaturę miecza, posiada prostą, obosieczną głownię, jelec i prostą głowicę. Wygląd sztyletu zmieniał się znacznie na przestrzeni dziejów, istniały także jego różne odmiany. Sztylety wykonywane były w zasadzie w całości z żelaza, chociaż trafiały się trzony wykonane z innego materiału. Głownia mogła być płaska w przekroju (generalnie przeznaczona do zadawania cięć) lub graniasta (w sztyletach służących do zadawania ciosów kłujących). Głownie od rękojeści oddzielał niewielki jelec. W niektórych sztyletach rolę jelca spełniała kolista tarcza. Często tarcza taka znajdowała się również na końcu rękojeści, dzięki czemu dłoń zaciśnięta na rękojeści miała pewne oparcie (były t tzw. sztylety tarczowe, popularne w XIV i XV w.). Podobne rozwiązanie rękojeści spotykane jest w basilardzie (baselardzie), gdzie następuje rozszerzenie trzonu rękojeści na obu końcach. W puginałach fallicznych (nerkowych), które pojawiają się w XIV w. i zyskują wielką popularność rolę jelca spełniają kuliste występy u nasady rękojeści. Sztylety noszone były przy pasie, w pochwie po prawej stronie. Używane były podczas wojny jako broń służąca do zadania ostatecznego ciosu (np. mizerykordia która pojawia się w XIV w. jako puginał o cienkiej, ostrej głowni i służy do przebicia pancerza lub zadania ciosu między płytami pancerza powalonego przeciwnika) bądź jako broń cywilna (np. włoska cinquedea o trójkątnej głowni, szerokiej przy podstawie na pięć palców i półksiężycowym jelcu, pochylonym w stronę ostrza) bądź wreszcie jako samodzielna broń (np. popularna na zachodzie daga (deka) o szerokiej, zwężającej się klindze długości ok. 50 cm i klasycznym układzie rękojeści i jelca, używana początkowo przez piechotę, a następnie również przez jazdę do rozdzierania kolczugi na przeciwniku). Sztylety używane na Wschodzie (np. perski handżar) posiadały wyraźnie zakrzywioną głownię i dużą, wklęsłą i często bogato zdobiną rękojeść. Również ostrza tych sztyletów często posiadały bogatą ornamentykę. Wojownicy Wschodu najczęściej nosili sztylety za pasem.
Noże stanowiły najprostszy i najtańszy rodzaj broni siecznej. Najpopularniejszym i najprostszym typem noża przeznaczonym do walki był kordelas. Składał się z prostej lub lekko wygiętej, jednosiecznej głowni ze skośnie ściętym sztychem i prostej rękojeści oraz długiego i prostego jelca. Nóż posiadający bogate zdobienia na rękojeści a często również na głowni nazywano początkowo kordem. Później nazwą tą określano każdy rodzaj długiej broni siecznej. Kordy noszono zawieszone do pasa na rapciach, skierowane ukośnie ostrzem w dół, zazwyczaj u lewego boku.
Broń drzewcowa
Oszczep jest najstarszą bronią drzewcową, znaną już od czasów prehistorycznych. Oszczep składał się z drzewca długości 2-3 m zakończonego grotem. Zasadniczo oszczep stanowił broń myśliwską. Jako broń bojowa używany był zarówno w walce wręcz jak i do rzucania.
Włócznia (rohatyna) - jest to broń drzewcowa długości ok. 2,5 m, zakończona ostrym grotem. Używana od czasów starożytności (rzymska hasta o szerokim grocie w kształcie liścia). W Polsce używana jest od X w. jako broń piechoty i jazdy. Od XII w. włócznie wyrabiane na ziemiach polskich i ruskich nazywa się sulicami. Odmianą włóczni używaną na Wschodzie był krótszy dziryt (długości do 1 m), używany również w Europie jako broń ćwiczebna i sporadycznie do walki. Dziryt wykorzystywany był częściej do rzucania niż do walki wręcz, dlatego czasami zaopatrywano go w lotki. Lżejszą odmianą włóczni, przeznaczoną do walki wręcz (kłucia) była dzida. Od XII w. włócznia jest wypierana przez kopię. Kopia stanowiła w średniowieczu broń ciężkiej kawalerii. Zbudowana była z płaskiego grotu osadzonego na długim drzewcu. Często kopia ozdabiana była proporcem, który służył nie tylko jako symbol rozpoznawczy ale również miał za zadanie płoszyć konie przeciwnika. Długość kopii dochodziła do 4,5 m. W celu zmniejszenia jej ciężaru drzewce często było wydrążone co powodowało, że kopia była bronią jednorazową. Końcową część kopii wzmacniano elementami żelaznymi aby uniemożliwić jego odrąbanie. Kopia używana była podczas natarcia do przełamania obrony przeciwnika. Po jej skruszeniu kopijnik walczył z przeciwnikiem za pomocą miecza lub koncerza.
Z końcem średniowiecza w uzbrojeniu piechoty pojawia się pika. Pika składała się z bardzo długiego drzewca (dochodzącego do 5 m) i małego, ostrego grotu. Podczas ataku piką posługiwano się podobnie jak włócznią, podczas obrony tylec piki wbijano w ziemię a grot kierowano w stronę nacierającego nieprzyjaciela. XV-wieczną odmianę piki, używaną przez piechotę niemiecką nazywa się spisą.
Oprócz grotów bronie drzewcowe były wyposażone również w ostrza. Przykład takiej broni stanowi berdysz, w którym na długim i grubym drzewcu osadzony jest wielki, szeroki topór. Berdysz był szeroko stosowany w Europie Zachodniej w średniowieczu, do Polski został wprowadzony dopiero za Jana III Sobieskiego, gdzie służył jako narzędzie saperskie i forkiet (podpórka pod muszkiet lub arkabuz podczas strzelania). Innym rodzajem broni drzewcowej z ostrzem stanowi bojowa odmiana kosy czyli glewia, używana od XIII w. Posiada ona żeleziec w postaci szerokiego, jednosiecznego noża, na którego tylcu z czasem dodawano kolce, osadzony na drzewcu o długości ponad 2 m.
Bronią przeznaczoną do zadawania pchnięć i cięć była partyzana. Posiada ona obosieczny grot zaopatrzony u nasady w boczne rozgałęzienia w kształcie skrzydeł.
Najbardziej wszechstronnym rodzajem broni drzewcowej była halabarda. Na drzewcu długości 2,5 m umieszczony był żeleziec, składający się z kilku połączonych ze sobą elementów: siekiery do rąbania, grotu do kłucia i haka do ściągania przeciwnika z konia. Halabarda rozpowszechniła się w XIV i XV w. w Europie Zachodniej jako broń piechoty, później jako broń straży pałacowych i miejskich. Odmianę halabardy o dużym i płaskim żeleźcu przypominającym ostrze kosy osadzone na sztorc, z dodanymi hakami i kolcami stanowi gizarma, używana od XII w. początkowo w Anglii, a później w całej Europie.