Ochrona żubra
Żubr to jeden z najstarszych gatunków zwierząt żyjących na kuli ziemskiej. Jego wygląd niewiele się zmienił od czasu jak wspólnie z ogromnymi mamutami, potężnymi nosorożcami włochatymi i tygrysami szablozębnymi zamieszkiwały prawie całą Europę.
Rodzaj Bison powstał na terenach południowej Azji, gdzie znaleziono szczątki „Probison dehli” pochodzące z późnego pliocenu (około 1,5 miliona lat temu).
Zamieszkiwały stepy, gdzie odżywiały się głównie trawą. W zimie odgrzebywały pokarm spod śniegu lub odgryzały krzewy rosnące na skraju lasów. Tworzyły stada dochodzące do kilkuset sztuk.
Nie mając naturalnych wrogów stada szybko się powiększały. Prawdopodobnie przegęszczenie było przyczyną wędrówki części osobników na wschód, przez przesmyk Beringa do Ameryki Północnej, dając początek populacji Bizona amerykańskiego.
Gdy w Europie ustąpiły lodowce i na ich miejsce zaczęły pojawiać się lasy, rodzaj Bison rozpoczął ekspansję na zachód. Poprzez kilka form przejściowych wyodrębnił się gatunek Bison bonasus. W trakcie tej wędrówki w okolicach Kaukazu wydzieliła się grupa osobników, która dała początek żubrowi kaukaskiemu (Bison bonasus caucasicus).
Żubr (Bison bonasus) to największy żyjący obecnie ssak Europy.
Byki są większe i silniej zbudowane niż samice. Ciężar ciała byka waha się od 440 do 920 kg, a wysokość dochodzi do 188cm. U samców istnieje duża dysproporcja pomiędzy masywnym przodem ciała, a niskim i wąskim tyłem. Mają szczególnie silny kark i szyję. Krowy ważą mniej niż samce, ich waga waha się od 320 do 640 kg.
Masywna głowa pełni rolę młyna rozcierającego pokarm. Aby ograniczyć masę głowy, kości czaszki wypełnione są pustymi przestrzeniami, zwanymi zatokami. Głowę utrzymują w górze silne mięśnie przytwierdzone do dużych wyrostków kolczystych kręgów piersiowych, tworząc tzw. kłąb. Rogi występują u obu płci, są krótkie, masywne, zwrócone ku przodowi i do środka, u samców ich rozpiętość jest o ¼ większa niż u samic. Sierść jest gęsta, barwy brunatno-szarej, dłuższa na przedzie ciała, na zadzie krótsza. Dłuższe włosy na dolnej części szyi i podgardla tworzą „brodę”, na przedniej części grzbietu długi włos tworzy „grzywę”, włosy w tyle głowy tworzą szeroki czub.
Żubry mają dobry wzrok i węch. Wykorzystują te zmysły podczas poszukiwania pokarmu, czuwania nad bezpieczeństwem młodych, a byki podczas rui. Głos żubra ograniczony jest do specyficznego głosu zwanego chruczeniem. Usłyszeć go można od matki nawołującej lub ostrzegającej młode oraz byka podczas okresu rujowego.
Naturalnym środowiskiem żubra są pierwotne puszcze z przewagą wilgotnego lasu nizinnego. Niestety obecnie w Europie takie cechy posiada tylko Puszcza Białowieska. Leży ona w strefie klimatu umiarkowanego na terenie Polski i Białorusi.
W XIX wieku żubra na wolności można było spotkać tylko w Puszczy białowieskiej i na Kaukazie. Żubry przeżyły w Puszczy Białowieskiej dzięki temu, że władcy Polski postanowili uczynić z niej swoją własność, tzw. królewszczyznę. Dla ochrony i opieki nad zwierzyną sprowadzono do Puszczy 250 osadników z Mazowsza, których obowiązkiem było m. in. Dokarmianie żubrów, ochrona przed kłusownikami oraz przygotowywanie wypraw myśliwskich króla. Polowali tu prawie wszyscy polscy królowie. Ochronie (jako królewskie dobra) podlegał drzewostan i zwierzyna, w tym żubry.
W 1795 roku w Puszczy Białowieskiej żyło 700 żubrów. Gdy nastąpiły rozbiory Polski, kontrolę nad Puszczą przejęła Rosja. W 1803 car Aleksander I wydał dekret o ochronie żubra.
Sprowadził do Puszczy 150 strażników i 34 specjalistów, którzy zajęli się hodowlą tego gatunku. W 1857 roku w Puszczy Białowieskiej żyła rekordowa ilość 1898 żubrów.
Wkrótce białowieska populacja żubrów zaczęła szybko maleć. Przyczyn było kilka: brak wystarczającej ilości pokarmu, kłusownictwo, walki narodowo-wyzwoleńcze i wojny.
W czasie rozbiorów z Puszczy zrobiono „carski zwierzyniec”, doprowadzając do nadmiernego rozmnożenia się zwierząt kopytnych, m. in. Jeleni i saren. Nastąpił wzrost konkurencji pokarmowej pomiędzy zwierzętami, co pogorszyło zdrowotność stad i obniżyło liczbę urodzeń. W ciągu 5 lat zginęło prawie tysiąc sztuk. W latach 1863-64 Powstanie Styczniowe na Podlasiu spowodowało spadek pogłowia żubrów do 875 osobników.
W 1830 na północno-zachodnich stokach Kaukazu odkryto podgatunek żubra kaukaskiego. Jego populacja w 1870 roku wynosiła około 2000 osobników. Żubry kaukaskie żyły na stokach górskich ponad 2 tysiące metrów nad poziomem morza. Polowanie na nie w Rosji zarezerwowane było tylko dla możnowładców. Ostatni żyjący na wolności żubr kaukaski zginął w 1927. pozostał tylko jeden byk, Kaukasus, żyjący w niewoli do 1935 roku, dając z samicami żubra nizinnego początek linii białowiesko-kaukaskiej.
W 1915 żyło w Puszczy 785 żubrów. Gdy w sierpniu 1915 roku do Białowieży wkroczyło niemieckie wojsko, żubry przyzwyczajone do ludzi, nie uciekały. Jedno ze stad na widok oddziału stało spokojnie i przyglądało się, jednak gdy żołnierze zaczęli się nachalnie zbliżać, żubry zaatakowały ich. Niemcy użyli karabinów maszynowych i zabili kilkadziesiąt sztuk. Pod koniec sierpnia dowództwo wojsk niemieckich, pod naporem naukowców, zakazało strzelania do tych zwierząt. W 1917 roku żyło już tylko 121 osobników.
Zaledwie 9 sztuk przetrwało wojnę w Puszczy Białowieskiej.
Na początku 1919 roku władze polskie postanowiły wysłać do Białowieży komisję, której zadaniem było odnalezienie i zorganizowanie ochrony pozostałych przy życiu żubrów.
19 kwietnia 1919 roku uczestnicy wyprawy natrafili na ciało świeżo zabitego żubra. Był to ostatni ślad żubra nizinnego, jaki znaleziono na wolności. Wydawało się, że los żubra został przesądzony. Jednak szanse na uratowanie gatunku wzrosły, gdy okazało się że żyje jeszcze kilkadziesiąt sztuk. Na przełomie XIX i XX wieku sprzedano lub podarowano je do różnych ogrodów zoologicznych, parków i zwierzyńców Europy. Przyrodnicy z kilku krajów postanowili ratować gatunek.
Pomysł restytucji żubra zrodził się równocześnie w Polsce i w Niemczech. W Niemczech w sprawę bardzo zaangażowany był dr Kurt Priemel, dyrektor Zoo we Frankfurcie nad Menem. Na Międzynarodowym Kongresie Ochrony Przyrody w Paryżu, w maju 1923 roku, delegat Państwowej Komisji Ochrony Przyrody Jan Sztolcman przedstawił polski projekt ratowania gatunku, opierający się na doświadczeniach Ligi Obrony Bizona Amerykańskiego.
Projekt ratowania żubra zakładał udział wszystkich krajów, na terenie których znajdowały się osobniki tego gatunku, zaangażowanie doświadczonych hodowców i powołanie specjalnych delegatów. Po przeprowadzeniu spisu żyjących sztuk, należało im zapewnić odpowiednie warunki do życia i rozmnażania.
W 1923 roku zostało założone Międzynarodowe Towarzystwo Ochrony Żubra. W jego skład weszło 15 krajów europejskich oraz Stany Zjednoczone. Pierwszym zadaniem była inwentaryzacja i ocena wartości hodowlanej ocalałych żubrów.
Na całym świecie żyły tylko 54 sztuki (w tym 39 podgatunku białowieskiego) o sprawdzonym pochodzeniu. Ze względu na potrzebę kontroli czystości gatunku utworzono „Księgę rodowodową Żubrów”.
Niestety w 1923 roku Polska nie posiadała żadnego żubra. Aby brać udział w ratowaniu tego gatunku, niezbędne było zatem sprowadzenie odpowiednich sztuk.
Wszystkie żyjące w tym czasie żubry były własnością innych państw lub osób prywatnych, a ich wartość pieniężna, jako „ostatnich na świecie” była bardzo wysoka. Dlatego w okresie odbudowy własnej państwowości i gospodarczego dźwigania się kraju po zniszczeniach wojennych, bardzo trudno było zebrać wystarczające fundusze. Jednak Polacy nie zawiedli i udało się zdobyć odpowiednią sumę. W 1924 roku zakupiono w Niemczech za cenę 12,5 tys. złotych polskich i sprowadzono do Poznania pierwszą parę. Była to żubrzyca linii białowieskiej o imieniu Gatczyna i buk białowiesko-kaukaski – Hagen, w chwili zakupu przez Polaków miały 13 lat. Niestety dwa młode urodzone z tej pary padły, zanim osiągnęły zdolność do rozrodu. Gatczyna i Hagen nie dały już więcej potomstwa, ale inicjatywa zainteresowała opinię publiczną i w 1929 roku otrzymano dotację rządową na ratowanie żubra.
Za otrzymane fundusze sprowadzono do Polski następne osobniki, które umieszczono w specjalnej 22 hektarowej zagrodzie hodowlanej w Puszczy Białowieskiej.
We wrześniu 1929 sprowadzono do rezerwatu w Białowieży, pochodzącego z niemieckiej hodowli byka linii białowiesko-kaukaskiej: Borusse oraz żubrobizona z Danii – byka o imieniu Kobold. W październiku dołączyła do nich Biserta, samica z Zoo w Sztokholmie, a w następnym roku, pochodząca z tego samego Zoo, druga samica Biskaya, obie linii białowieskiej.
W 1935 roku przywieziono 6 letniego byka linii białowieskiej o imieniu Bjornson oraz samicę Blimę. Niestety żadne z nich nie pozostawiło po sobie potomstwa. W 1936 roku sprowadzono z hodowli w Pszczynie 3 letniego byka linii białowieskiej o imieniu Plisch. Pierwsze cielę, którego ojcem został Plisch, urodziło się w następnym roku, było płci żeńskiej i nadano jej imię Polka.
Właśnie BISERTA, BISKAYA i PLISCH dały „współczesny początek” podgatunkowi żubra białowieskiego. Z kolei żubry linii białowiesko-kaukaskiej pochodzą od 12 przodków. W 1939 roku Polska posiadała 37 sztuk (16 w Pszczynie, 16 w Białowieży, 3 w Niepołomicach, 1 w Zoo w Warszawie i 1 w Smardzewicach), w tum 24 żubry linii białowieskiej. Na świecie żyło pod koniec 1939 roku 115 sztuk.
Podczas II Wojny Światowej wiele europejskich ośrodków hodowli uległo zniszczeniu. We wrześniu 1939 roku do Puszczy Białowieskiej wkroczyły wojska radzieckie. Dyrekcja Parku zwróciła się z prośbą do władz sowieckich o dalszą ochronę żubra. Przychylono się do prośby i rezerwat nie poniósł większych strat. Gdy w 1941 roku teren Puszczy zajęli Niemcy, o oszczędzenie żubra zaapelowali niemieccy naukowcy, już wcześniej bardzo zaangażowani w ratowanie tego gatunku. Niestety niemieckie władze w Białowieży nie poświęcały zbyt wielkiej uwagi temu apelowi. W rezerwacie nie prowadzono żadnych prac remontowych, a żubry żywiono paszą bardzo złej jakości. Przyczyniło się to do śmierci kilku cieląt, a kilka dorosłych sztuk zostało zabitych przez kłusowników.
W 1943 roku, tak zasłużona dla ratowania gatunku Biserta, została zastrzelona osobiście przez Goringa.
Pod koniec wojny żubry z białowieskiego rezerwatu zostały przez Niemców wypuszczone do puszczy. Na wszelki wypadek miejscowy ruch oporu wyznaczył specjalny oddział partyzantów, który miał czuwać nad bezpieczeństwem stada podczas wycofywania się hitlerowców i ocalić żyjące jeszcze żubry.
W Polsce ocalały po wojnie 44 sztuki (20 w Pszczynie, 15 w Białowieży, 5 w Niepołomicach, 4 w łódzkim Zoo). W całej Europie wojnę przeżyły 103 żubry.
Po wojnie Polska stała się światowym liderem w restytucji żubra. Przewodniczącym polskiego oddziału Międzynarodowego Towarzystwa Ochrony Żubra został dr Jan Żabiński, który równocześnie został redaktorem „Księgi Rodowodowej Żubrów”.
Do 1950 roku wszystkie żubry nizinno-kaukaskie z Białowieży wywieziono do innych rezerwatów. Pozostawiono tylko osobniki podgatunku białowieskiego (nizinnego).
Łącznie w latach 1952-1966 wypuszczono 38 sztuk (14 samców i 24 samice), z czego 7 sztuk odłowiono z powrotem jako nie rokujące nadziei hodowlanych. Od 1967 zaprzestano wypuszczania dodatkowych osobników.
W 1971 roku liczba żyjących w Puszczy Białowieskiej żubrów osiągnęła liczbę 211 osobników. W wyniku wieloletnich obserwacji i badań naukowych stwierdzono, że 230 sztuk to górna granica liczebności żubra w Puszczy nie wyrządzająca nadmiernej szkody w drzewostanach. Dlatego też tego samego roku rozpoczęto regulację stanu liczbowego. W ciągu kilkudziesięciu lat odłowiono i wysłano z Puszczy Białowieskiej 430 sztuk.
Pod koniec 2001 roku na świeci żyły 2964 żubry, z tego 1155 sztuk w hodowlach zamkniętych, a 1809 w hodowlach wolnych i półwolnych.
W Polsce na początku 2002 roku żyło 783 żubry.
Obecnie jest ponad 260 miejsc hodowli żubra w 31 państwach na całym świecie.