Motyw rycerza i rycerskiej walki

Każda epoka ksztaltuje oraz propaguje różne wzorce osobowe typowe dla ludzi sprawujących jakąś funkcję spoleczna. W okresie średniowiecza na zachodzie Europy rozwinęla się różnorodna literatura rycerska. We Francji największą popularnością cieszyly się poematy należące do grupy „chanson de geste”, czyli pieśni o czynach godnych upamiętnienia jakimi były miedzy innymi czyny rycerzy i ich przygody.
Tak też w średniowieczu rozwinęla się najbardziej kultura rycerska ze względu na fakt licznego stanu rycerskiego, który w tym czasie prowadzil wiele wojen z poganami, wypraw do grobu Chrystusa, a także był silą slużącą władzy świeckiej i duchowej. Bogate życie rycerzy zostalo utrwalone w literaturze przede wszystkim w formie liryki prowansalskiej oraz epickich poematów. We Francji narodzily się romanse dworskie i rycerskie, z których najbardziej znane są dzieje „Tristana i Izoldy” oraz eposy rycerskie, czyli pieśni o bohaterskich czynach rycerzy, początkowo śpiewane przez wędrownych poetów, a potem utrwalone w formie pisanej. Do dzisiejszych czasów zachowalo się okolo stu eposów, najstarsze pochodzą z wieku XI.
Glówną funkcją literatury rycerskiej było stworzenie wzorca osobowego-idealnego rycerza. Idealny rycerz był oczywiście chrześcijaninem, był waleczny, odważny, oddany Bogu, ojczyźnie i swojemu panu. Celem życia wzorowego rycerza średniowiecznego była walka w obronie wiary chrześcijańskiej i swojej ojczyzny. Bardzo ważnym elementem życia średniowiecznych rycerzy staly się wyprawy krzyżowe, których celem było wyzwolenie Ziemi Świetej i nawrócenie lub zabicie jak największej liczby niewiernych. Przykładem doskonałego rycerza może być hrabia Roland, bohater „Pieśni o Rolandzie”, średniowiecznego eposu rycerskiego. Roland dowodzil tylną strażą wyprawy Karola Wielkiego. Kiedy na skutek zdrady Galeona tylna straż zostaje otoczona bohater decyduje się nie wzywać pomocy i podjąć nierówną walkę z wielokrotnie liczniejszym wrogiem, z niewiernymi Saracenami. Roland jako idealny rycerz skupia w sobie cechy najbardziej cenione w epoce średniowiecznej, czyli szlachetność, waleczność, męstwo, odwage, bohater jest silny, honorowy i dumny. Na wezwanie pomocy decyduje się dopiero wtedy, kiedy większość rycerzy jest już zabita, a i on sam bliski śmierci. Śmierć hrabiego Rolanda, opisana bardzo szczegółowo jest równocześnie rozliczeniem tego wzorowego rycerza z calym swoim życiem. Najważniejsza dla niego była walka w obronie chrześcijaństwa, ojczyzny i króla. Walczy i ginie w obronie wiary z pogańskimi saracenami. Dla bohatera podstęp w walce jest czynem haniebnym, a honorowa walka jest ważniejsza niż zwycięstwo. W Rolandzie dokonuje się wewnętrzna przemiana na widok umierających towarzyszy, uświadamia sobie, że honor wiąże się również z odpowiedzialnością za innych współtowarzyszy. Kiedy Roland decyduje się na wezwanie pomocy pod koniec bitwy jest już za późno. Bohater okazuje rycerską milość do Boga, ojczyzny, króla, swoich przyjaciól, a także do konia, rogu i miecza jako symbolu rycerskiego stanu. Rękawica podana przez Rolanda Bogu przed śmiercią jest znakiem holdu, posłuszeństwa i poddaństwa wobec niego. Wysokie urodzenie bohatera jest gwarancją jego zalet ducha, a wybitna uroda, piękno ciala są widzialnym znakiem piękna duszy Rolanda. O szlachetności tej postaci świadczy okazywanie czci dla zmarłych, zbieranie trupów z pola walki ostatkiem sil i opłakiwanie poległych towarzyszy. Bohater jest wyraźnie wyidealizowany, co widać poprzez wyolbrzymienie cech jego charakteru, urody, sily, nie odczuwa strachu. Wyeksponowanie sceny śmierci, w której widoczne jest godne przedśmiertne zachowanie Rolanda i świadome chrześcijańskie przeżycie ostatniego aktu oraz ukazanie wniebowzięcia duszy rycerza przez anioly do raju jest heroizacją i sakralizacja postaci.
„Pieśń o Rolandzie”jest utworem, w którym dopatrzeć się można wielu cech charakterystycznych dla calej ówczesnej literatury rycerskiej. Nawoluje ona do walki ze zlem utożsamianym w tym wypadku zagrażającymi wierze chrześcijańskiej poganami. Wraz z pojawieniem się chrześcijaństwa celem rycerza przestala być chęć slawy, jak zdążyliśmy zauważyć już wcześniej, rycerz średniowieczny zaczyna dbać o swe życie pośmiertne, chce dostać się o Nieba, być zbawionym. Być może zla interpretacja nauki chrześcijańskiej w polączeniu z porywczością i chęcia zysku ówczesnych władców doprowadzily do tego, iż szlachetne idealy rycerskie utonęly w morzu krwi, niekiedy niewinnych pogan.
W średniowiecznej literaturze wykasztalcila się jeszcze jedna odmiana – romanse rycerskie. Pokazywaly one wzór osobowy rycerza, u którego dominowala jeszcze jedna cecha-szlachetność wobec kobiet i niezwykle oddanie ukochanej. Za najdoskonalszy przykład literatury przedstawiającej milość dworską uchodzą „Dzieje Tristana i Izoldy”. Tristan, który jest siostrzeńcem króla Marka, wyrusza do Kornwalii, gdzie zaślubia w imieniu swego władcy piekną jasnowlosą Izoldę. Gdy wracaja lodzią przez pomylke wypijają czarodziejski napój miłosny przeznaczony dla prawowitych małżonków-Izoldy i króla Marka. Od tej chwili Tristan i Izolda zostaja związani nierozerwalną milością, która jest mocniejsza od nich samych. Złośliwi doprowadzają do wypędzenia Tristana, który musi żyć z dala od Izoldy. Gdy po latach zostaje ranny Izolda przybywa aby go leczyć, ale jest już za późno. Tristan umiera, z żalu za ukochanym umiera Izolda. Tristan był nie tylko kochankiem Izoldy. Do momentu, w którym się w niej zakochuje jest również wzorowym rycerzem. Jest wierny i posluszny królowi Markowi. Tym większą tragedia jest oszukiwanie swego pana. Jest to sprzeniewierzenie się idealom wzorowego rycerza, ale milość jest w tym wypadku silniejsza od rozumu i honoru. Nieustanne cierpienia miłosne, tesknota i smutek, muszą w końcu się skończyć śmiercią bohaterów. Jednak nawet wtedy milość triumfuje. Grobu Tristana wyrasta głóg i wnika do grobu Izoldy. Jest to symbol wiecznej, niezniszczalnej i prawdziwej milości. „Dzieje Tristana i Izoldy” staly się powieścią symbolizującą wielkie i trwale, mimo wielu przeciwności uczucie. Dzieki ukazywaniu tak wspaniałych cech, literatura Rycerka miala niewątpliwie dodatni wpływ na kształtowanie charakterów ówczesnej młodzieży. Nie tylko bowiem popierala prawość, szlachetność, męstwo, lecz także ostrzegala przed zdradą i zlym postępowaniem, za które prędzej czy później, ponoszono karę. Lecz odmienie kształtował się etos rycerza w późniejszych czasach.
Jako przykład posłuży mi epoka romantyzmu, która była dobą niewoli i rozdarcia Polski między trzech zaborców. W tym okresie pojawil się niemal nowy epos rycerski, a było to spowodowane wlaśnie biegiem historii. To ona, w pewien sposób, narzucila taki model postępowania, gdyż dla młodych ludzi ówczesne czasy oznaczaly spiski i działalność konspiracyjną, zagrożenie więzieniem, zesłaniem i wreszcie udzial w powstaniu. Zaś sprawy prywatne zeszly na dalszy plan. Nowy bohater rzucil się w wir walki o wolność i jest to cecha jak najbardziej pozytywna, gdyby nie sposób owej walki. A była to metoda podstępu, spisku i zdrady, która nie zawsze godzila się z ówczesną moralnością. Dlatego postaci tych nie można jednoznacznie oceniać. I tak, Wallenrod używal podstępu i zdrady, Konrad z IIIcz. „Dziadów” bluźnil przeciw Bogu, a Kordian był bliski zabicia króla. Każdy z nich w penym sensie spiskowal wobec czegoś, co uważal za niesłuszne i niesprawiedliwe. W prawdzie takiego postępowania nie pochwalal żaden z nich, lecz nie widzieli innego sposobu na osiągnięcie swoich celów.
Najlepszym przykładem moim zdaniem jest Kordian, tytulowy bohater z utworu Juliusza Slowackego. Jego spisem miał na celu zabicie cara. Niestety okazalo się to zadaniem ponad jego sily, gdyż taki czyn jest sprzeczny z wzorem rycerza, któremu wbrew sobie Kordian był wierny. Lecz jego młodzieniec wyobcowany i samotny, podjąl się misji dokonania zamachu. Można więc zauważyć, że nawet w takiej dramatycznej sytuacji, etos rycerza nie zanika. Dlugo planowany i analizowany spisek nie był w stanie zniszczyc podstawowych cech prawowitego męża, którym był w glębi duszy, jak każdy człowiek. Niektórzy mogą stwierdzić, że Kordiad był po prostu za slaby psychicznie, aby dokonać tego czynu. Jednak nie jest to do końca prawda. Pomimo przegranej walki jaka stoczyl ze strachem i imaginacją, przed sypialnią cara, zdal sobie sprawę, że zabicie władcy nie rozwiązalo by problemu niepodległości Polski. To, że Kordian był rycerzem, świadczy o tym jego zapal do walki, cheć czynienia świata lepszym, wiara w wyidealizowaną milość, sprawiedliwość i Kościół, która pod wpływem brutalnej rzeczywistości powoli zanikla i to być może stalo się przyczyną jego buntu i spisku.
Wspomniany już wcześniej przeze mnie Konrad przedstawia nam podobny wzór bohaterstwa jak Kordian, nowy rodzaj walki, walki „lisiej”, podstępnej i ukrytej. Występuje on jednak przeciwko Bogu.
Wszystko to rozegralo się, kiedy Konrad wygłosił monolog zwany „Wielką Improwizacją”nie mógl on pogodzić się z niewolą swojego narodu. Konrad podobnie jak średniowieczny Roland zbuntowal się przeciw nieszczęściom i szukal ratunku w ufności religijnej, ale równocześnie oskarzyl Boga o obojętność wobec wlasnego narodu, natomiast w szczytowym momencie niezwykłego uniesienia Konrada, ogarnęlo go poczucie niezwyklej potęgi, równej mocy boskiej. Mówil on o swojej milości do ojczyzny, którą tak bardzo pragnąl widzieć szczęśliwą i wolną. W tym celu zarządal od Boga, aby mu dal moc panowania nad światem, wówczas mógłby rządzić ludźmi czystym aktem woli-uczuciem. Bunt i spisek przeciwko obojętnemu, na szczęście ludzi, Bogu wyrażal się w trzech kolejnych bluźnierstwach: Bóg nie jest milością, lecz mądrością, milość to tylko omylka Boga, a Bóg nie jest ojcem świata lecz jego carem. Konrad czul, że nadeszla wielka chwila, w której może podjąć samotną walkę z Bogiem w celu uszczęśliwienia narodu. Mimo to poniósł on klęskę, a było to spowodowane jego samotnością i świadomym wywyższeniem się ponad ludzi, o których szczęście i wolność chciał walczyć. Wlaśnie podobnie jak spiskowcy zaprzepaścili wielką szansę zwycięstwa, ponieważ nie pomyśleli o tym, aby zaangażować do walki caly naród. Jednak Konrada usprawiedliwiają jego szlachetne pobudki, które mogę nazwać rycerskimi.
Warto chyba jednak postawić tu sobie jedno pytanie: Czy aby na pewno są to wzory rycerza godne naśladowania?
Pytanie to wydaje mi się istotne, zwłaszcza, że zwykle, kiedy się mówi o wzorcach osobowych romantyzmu, przywoluje się „Dziady” i „Kordiana”. Cóż z tego, że walczą o ojczyznę, naród i wolność, jeżeli jest to dzialanie spiskowe, skryte. Są wielkimi indywidualistami, mają w sobie wiele pychy i pogardy dla tlumu.
Oczywiście nie możemy zapomnieć o „Konradzie Wallenrodzie”. Nic dziwnego, że po rozpoczęciu walki w listopadzie 1830r. powtarzano: „slowo cialem się stalo a Wallenrod Belwederem”, gdyż wydażenia powstańcze poprzedzal okres działalności spiskowej.
Konrad ratuje ojczyznę, ale sam ginie. Przekonaniu o konieczności ratowania kraju wszelkimi możliwymi środkami towarzyszy poczucie winy-gdyż on też lamie zasady etyki rycerskiej.
On to wlaśnie poprzez użycie podstępu zniweczyl swój honor, który jest jak powszechnie widomo glówną cechą prawdziwego rycerza. Wallenrod musial klamać i dokonać zdrady, aby zwyciężyć nad Krzyżakami, a takie czyny nie mieszczą się w kodeksie rycerskim. Gdyby jednak postępowal etycznie, stanąl do walki twarzą w twarz z Krzyżakami i gdyby nie spiskowal przeciwko nim, udając ich przyjaciela, to poniósł by klęskę i zaprzepaścil przyszłość ojczyzny. Jego sposób na zwycięsto był bowiem taki: opuścil żonę i ojczyznę, przedostal się do krzyżackich szeregów, zdobyl tam jako Konrad Wallenrod wladze kontura i uznanie. Zwlekal z bitwą i poprowadzil ją tak, by Krzyżacy przegrali. Można powiedzieć, że skruszyl on zakon od środka, użyl podstępu i sam jeden pokonal wroga. Nie oznaczalo to jednak powrotu do prywatnego szczęścia, gdyż Krzyżacy wykryli zdradę, lecz Konrad postanowil zginąć z wlasnej ręki, tak więc drogo okupil on zwycięstwo nad wrogiem, swoją milością, ojczyzną i honorem. Ale jego postawa jest oparta na etosie rycerza, zatem nie jest do końca potępiona.
Trudno jest rozstrzygać o słuszności owych idealów. W wyniku rewolucji technicznej i zmiany sposobu walki rycerstwo utracilo swą pozycje spoleczną. Idealy rycerzy również ulegly znacznym przeobrażeniom. Każdy bowim ideal zmienia się wraz ze zmianą mentalności i sposobów postrzegania rzeczywistości. Nikt już dziś nie pamięta o rycerzach. Lecz w tamtych czasach idealy rycerstwa pozwalaly niekiedy na utrzymanie tożsamości narodowej. Były poza tym „nośnikami” kultury, oraz moralności, stanowily podstawę do ustanawiania praw i rządzenia. Odwaga, męstwo to cechy, które były dla nich najważniejsze. Poddanie się wrogowi bez walki oznaczaloby brak honoru, który stanowil najważniejszą podstawę do uważania się za rycerza, odróżnial go od reszty społeczności, dawal podstawę do dumy. To jak zachowują się przedstawienie przeze mnie bohaterowie literaccy nie jest być może najlepsze, nigdy bowiem nie można poprzeć zabijania i okrucieństwa, ale związany jest z tym wlaśnie caly wzór postępowania dobrego rycerza i wartości jakie powinien on reprezentować.
Nie jednak to sprawia,że umarly idealy rycerskie. Przecież większość cech tego idealu nie tylko jest akceptowana do dziś, ale stanowi podstawę poglądów każdego kulturalnego człowieka. Honor, braterstwo tak silnie związane z rycerzem, możemy zaakceptować. Walka w słusznej sprawie też przecież ma wartość moralną. Wierność przysiędze też jest cechą cenioną. Skąd bierze się więc ta niechęć do rycerskości we współczesnych czasach. Ludzie współcześni nie potrafią tak się poświęcać jak robil to ten bohater. Nie ma już dziś prawdziwych rycerzy. Pozostala jednak niechęć do tych cech, których nie tylko nie umiemy, ale których nie powinniśmy akceptować. Nawracanie silą, okrucieństwo związane z walką, podstępną i „lisią”, spiskowanie-nie będzie dla współczesnego człowieka celem życia. Tym wlaśnie przejawia się ewolucja idealów.
Być może ich cele nie były najlepsze, ani sposób dążenia do nich najtrafniejszy. Pamiętajmy jednak, że wypowiadamy się z perspektywy wielu wieków. Dla tych ludzi te idealy były najlepsze. Dawaly im możliwość potwierdzenia przydatności społecznej oraz określenie sensu życia. Były to idealy w danych czasach akceptowane i popierane. Nie można się temu sprzeciwiać. Ideal rycerza nie może być przez nas zaakceptowany w całości, zresztą nie o to chodzi. Ważne jest byśmy umieli z tego wzoru wybrać to co najważniejsze, co potrafimy przejąć do swojego stylu życia. Nie możemy w pelni obiektywnie ocenić tych idealów. Dziś żyjemy w innej społeczności. Najważniejsze jest by umieć być im wiernym.