Okresy rozwoju człowieka. Wiek niemowlęcy.
Okresy rozwoju człowieka.
Wiek niemowlęcy.
Wiekiem niemowlęcym określamy pierwszy rok życia dziecka. Wśród 12 miesięcy, które składają się zatem na niemowlęctwo, wyodrębniamy pierwszy miesiąc życia jako stadium noworodka.
Noworodkiem donoszonym nazywamy dziecko, urodzone po upływie 270 dni od chwili zapłodnienia jaja. Przeciętna waga donoszonego noworodka waha się od 2800 do 3500 g. Przeciętna długość ciała wynosi ok. 50-52 cm. Proporcje ciała noworodka są odmienne od proporcji ciała człowieka dorosłego: głowa i mózg są stosunkowo duże, twarz stosunkowo mała, tułów długi, a kończyny krótkie.
Układ kostny noworodka jest w zasadniczych zarysach ukształtowany, lecz nie osiągnął jeszcze swej ostatecznej postaci. Tkanka kostna przypomina raczej chrząstkę niż kość. Kości czaszki, twardsze od innych, są ze sobą połączone włóknisto-chrząstkowymi spojeniami. Na sklepieniu czaszki, w miejscu zetknięcia kości ciemieniowych i czołowych, znajduje się ciemiączko duże, tj. przestrzeń wypełniona miękką tkanką włóknistą. Przestrzeń pomiędzy kośćmi ciemieniowymi a kością potyliczną, wypełnioną podobną tkanką włóknistą, nazywamy ciemiączkiem małym. Obydwa ciemiączka mają duże znaczenie dla rozwoju czaszki. W miarę wzrostu czaszki szwy i ciemiączka kostnieją i zarastają. Ciemiączko małe zarasta w pierwszym kwartale życia, a duże około 15 miesiąca.
Również układ krążenia, skład krwi noworodka, jego przewód pokarmowy, układ moczowy, gruczoły wydzielania wewnętrznego ulegają w ciągu pierwszych miesięcy życia licznym przekształceniom, dokonującym się pod wpływem nowego środowiska.
Okres „przełomowy” noworodka kończy się z chwilą, kiedy organizm jego przystosowuje się do zmienionych warunków pobierania pokarmu, oddychania, wydalania, utrzymywania stałej temperatury ciała itp. Niemowlę, uzyskując w nowym środowisku względną samodzielność, jest nadal ściśle zależne od matki ze względu na pobieranie od niej pokarmu. Aby się utrzymać przy życiu, dziecko musi byś w tym okresie otoczone opieką i troską.
Układ mięśniowy noworodka nie jest jeszcze całkowicie rozwinięty ani pod względem budowy anatomicznej, ani sposobu funkcjonowania. Włókna mięśniowe są cienkie, a siła ich skurczu niewielka. Zaznacza się wyraźna przewaga zginaczy.
Gdy noworodek leży na plecach, głowa jego prawie zawsze jest zwrócona na bok, a kończyny ułożone są w sposób asymetryczny. Zdrowy noworodek położony na brzuszku przyciąga nóżki i rączki do tułowia, sprawiając wrażenie skulonego. Główka pozostaje zwrócona w jedną stronę. Jeśli noworodek ma kończyny stale wyprostowane, jest to objaw chorobowy, świadczący o nieprawidłowym obniżeniu napięcia mięśniowego.
Główka posadzonego noworodka opada ku przodowi, a kręgosłup zgina się na całej przestrzeni począwszy od okolicy szyjnej aż do lędźwiowo- krzyżowej.
Stosunek noworodka do otaczającego go świata regulują przede wszystkim odruchy bezwarunkowe. Poza specyficznymi reakcjami bezwarunkowymi, które są odpowiedzią na określone bodźce, widzimy u noworodka reakcje ruchowe na całokształt bodźców związanych z nowym środowiskiem. Ten drugi rodzaj aktywności ruchowej nazywamy ruchami błędnymi-są to nieskoordynowane ruchy całego ciała.
Kora mózgowa noworodka nie jest jeszcze zdolna do kierowania działalnością ośrodków podkorowych, jednak zasadniczą rolę w jego zachowaniu odgrywa podkora.
Odruchy bezwarunkowe noworodka można podzielić na 3 zasadnicze grupy:
1. odruchy wspólne dla noworodka i człowieka dorosłego;
2. odruchy normalne dla noworodka i niemowlęcia, a patologiczne u człowieka dorosłego;
3. odruchy występujące tylko u noworodka.
Pierwsza grupa odruchów ma zasadnicze znaczenie w ontogenezie człowieka, jako główna baza dla formowania się licznych odruchów warunkowych.
Przykłady odruchów należących do pierwszej grupy: odruch źrenicowy, odruch mrugania, krzyk, liczne odruchy bezwarunkowe związane z pobieraniem pokarmu, jak ssanie, wydzielanie śliny oraz odruchy związane z wydzielaniem moczu i kału.
Przykładem odruchów należących do drugiej grupy jest tzw. odruch Babińskiego, które polega na tym, że przy podrażnieniu podeszwy stopy duży palec podnosi się do góry. Odruch ten zanika w okresie niemowlęctwa. U dorosłego człowieka przy podrażnianiu podeszwy stopy wszystkie palce zginają się do dołu. Występowanie u człowieka dorosłego odruchu Babińskiego jest objawem patologicznym; odgrywa on dużą rolę w diagnostyce neurologicznej, świadczy bowiem o organicznych patologicznych zmianach w centralnym systemie nerwowym.
Przykładem trzeciej grupy odruchów jest odruch chwytny. Przy dotknięciu wewnętrznej powierzchni dłoni noworodka jakimś przedmiotem, dłoń jego zaciska się tak mocno na przedmiocie, że można dziecko podnieść za ręce do góry. Odruch ten, u noworodka bardzo wyraźny, zanika około 2 miesiąca życia. Wśród odruchów tej grupy należy wymienić jeszcze: odruch toniczno-szyjny: gdy noworodek leży na wznak i przekręcimy mu głowę w prawo, to ręka skręci prawa wyprostuje się, a lewa skurczy; odruch Moro-zwany inaczej odruchem obejmowania: nagłe szarpniecie dziecka, silny hałas i światło wywołują u noworodka ruch wyprostny kończyn górnych i zbliżenie ich do tułowia; odruch oczno- karkowy Peipera: przy silnym świetle, działającym nagle na oko noworodka, głowa jego cofa się wstecz, oraz odruch marszu automatycznego-przy zetknięciu stóp z podłożem dziecko wykonuje rytmiczne ruchy chodzenia.
W ciągu pierwszych 4 tygodni związki korowe tworzą się powoli, kora mózgowa szybko się męczy i noworodek potrzebuje dużo wypoczynku. Dlatego śpi 4/5 doby, a okresy czuwania są bardzo krótkie i łatwo przechodzą w drzemkę. Noworodek wykazuje dużą wrażliwość na ułożenie ciała, uspokaja się w czasie kołysania, huśtania, noszenia go na rękach. Na słabe i średnie bodźce dźwiękowe nie odpowiada, a na silne reaguje wstrząsem ciała. Wykazuje natomiast dużą wrażliwość na bodźce wzrokowe, ale tylko na duże, jaskrawe, świecące i poruszające się plamy.
Poza odruchami bezwarunkowymi pojawiają się u dziecka odruchy warunkowe. Szybkość wytwarzania ich zależy od dojrzałości mózgowej części analizatora. Początkowo odruchy te nie są trwałe, lecz stopniowo osiągają stadium trwałego związku czasowego. Najczęściej pojawiają się u niemowlęcia odruchy warunkowe jako reakcje negatywne, a niezależnie od nich także pozytywne. Już u dwutygodniowych dzieci stwierdzono występowanie ruchów ssania przy ułożeniu do karmienia. Później warunkowy odruch ssania pojawi się na bodźce spostrzegane z odległości, na widok piersi matki lub butelki z pokarmem. Początkowo reakcje warunkowe dziecka powstają na podłożu bezwarunkowych odruchów pokarmowych, a następnie wytwarzają się na słowa dorosłego.
Rozwój fizyczny niemowlęcia.
Dziecko rodzi się wprawdzie ze stosunkowo dobrze rozwiniętymi narządami zmysłowymi, z ukształtowanym w zasadniczych zarysach aparatem kostno-mięśniowo- stawowym, z dość dobrze, pod względem swojej struktury, uformowanym układem nerwowym, jednakże jego kora mózgowa- podobnie jak aparat ruchowy i narządy zmysłowe- nie jest od razu w pełni gotowa do wykonywania skomplikowanych funkcji, które z czasem staną się jej udziałem. Bardzo szybkie zmiany zachodzą właśnie pod tym względem u dziecka w pierwszym roku jego życia.
Niemowlę rośnie w innym tempie niż płód. Średnio niemowlęciu przybywa na wadze w ciągu I kwartału 30 g dziennie, później nieco mniej do 12 g dziennie. Dziecko po ukończeniu 1 roku życia waży przeciętnie 10,2 kg.
Przyrost wzrostu niemowlęcia wynosi średnio 10 cm w I kwartale, do 4 cm w IV kwartale. Dziecko roczne ma przeciętnie wzrost 76 cm.
W porównaniu z człowiekiem dorosłym niemowlę ma dużą głowę, krótką szyję, duży tułów, krótkie kończyny. Różnice w proporcjach występują też w obrębie poszczególnych części ciała. Najwyraźniej widać to w proporcjach głowy. Czaszka niemowlęcia jest stosunkowo duża, natomiast część twarzowa mała. Uderza wysokie czoło, duże oczy, mały nosek, duże, odstające uszy, małe usta.
Już w korze mózgowej dziecka dwu i trzy miesięcznego tworzą się liczne związki czasowe, a zachowanie jego staje się coraz bardziej złożone. U dzieci w tym wieku daje się zauważyć zależność wytwarzania się odruchów warunkowych, z jednej strony, od funkcjonalnej gotowości czy też dojrzałości korowej partii analizatora, na który działa bodziec warunkowy, z drugiej zaś-od fizjologicznej siły bodźca warunkowego i jego stosunku do bodźca bezwarunkowego.
Rozwój ruchowy niemowlęcia oraz rozwój podstawowych form jego działalności.
1. Zmiany postawy ciała i rozwój lokomocji.
Zmiany postawy ciała wywołuje nie tylko rozwój ruchów, lecz i zachodząc zmiany w napięciu mięśniowym. Dziecko początkowo leży na plecach, a jego główka chwieje się przy każdej zmianie pozycji. Trzymiesięczne dziecko już trzyma główkę sztywno, a ułożone na brzuszku unosi główkę i może ją utrzymać przez krótki czas. Nie może jeszcze unosić samego tułowia; dopiero dziecko 6-miesięczne może siedzieć i poruszać tułowiem. Z pozycji siedzącej stara się przejść do stojącej, ale dopiero dziecko 9-10 miesięczne unosi swoje ciało do pozycji pionowej.
Okres chodzenia poprzedza raczkowanie, to jest przesuwanie się ciała opartego na rączkach i nóżkach przy poziomym ułożeniu tułowia. Raczkowanie jest spowodowane słabszym rozwojem kończyn dolnych, które nie są w stanie utrzymać ciała w pozycji stojącej. Rozwój lokomocji i postawy ciała w dużej mierze zależy od cech indywidualnych dziecka. Mimo dużych wahań indywidualnych przyjmuje się następujące normy: dziecko 10- miesięczne powinno samodzielnie siedzieć, a 18-28- miesięczne samodzielnie chodzić.
2. Rozwój manipulacji.
U małego dziecka najpierw rozwijają się ruchy głowy, a potem ruchy rąk, pozwalające na chwytanie przedmiotów i manipulowanie nimi. W dalszej kolejności kształtują się ruchy pozwalające na utrzymanie ciała w pozycji pionowej. Najbardziej wyraźnie u niemowlęcia występuje chwytanie, najpierw obydwiema rączkami, a potem każdą oddzielnie. W wieku 5-7 miesięcy dziecko chwyta przedmioty całą dłonią, nie przeciwstawiając dużego palca czterem pozostałym. W III kwartale dziecko zaczyna przeciwstawiać kciuk pozostałym palcom, a szczególnie wskazującemu. W tym czasie chwyty się doskonalą i są coraz dokładniejsze. Dziecko zaczyna manipulować pochwyconymi przedmiotami, obracać je w rączkach, wkładać przedmioty mniejsze do większych, rzucać nimi. W IV kwartale niemowlę zaczyna posługiwać się przedmiotami w sposób specyficznie ludzki.
H. M. Halwerson w latach 1931-1937 wyróżnił cztery etapy chwytania:
1.Stadium I (4-5 miesiąc) dziecko zbliża obydwie rączki do przedmiotu, który widzi za pomocą stawów barkowych. Towarzyszy temu słaby chwyt łokciowo-dłoniowy. Ręce niemowlęcia nie są zdolne same uchwycić przedmiot, a jeżeli wsuniemy mu przedmiot do rączki, bardzo szybko go puszcza. Jego ręce działają na zasadzie całkowitej symetrii, nie jest też w nich widoczna przewaga czynnościowa.
2.Stadium II ( 5-6 miesiąc) poruszając ramionami w stawach barkowych wyciąga ręce do przedmiotu i wyprostowuje równocześnie ręce w łokciach. Chwyt następuje przy użyciu palców dłoni, z wyłączeniem kciuka. Okres ten zwany jest też chwytem dłoniowym prostym. Dziecko nie potrafi utrzymać dwóch przedmiotów równocześnie, gdyż na widok drugiego z nich puszcza pierwsze.
3.Stadium III (7-8 miesiąc) dziecko zaczyna posługiwać się przy chwytaniu także kciukiem, potrafi również utrzymać po jednym przedmiocie w każdej rączce posługuje się tzw. chwytem nożycowym, gdyż nie potrafi przeciwstawić kciuka pozostałym palcom i wykonuje jedynie ruch przywodzenia i odwodzenia kciuka w stosunku do pozostałych palców. Okres ten jest również czasem różnicowania się prawej i lewej ręki. Od tego momentu można spostrzec, czy dziecko będzie praworęczne , czy leworęczne
4.Stadium IV (od 9 miesiąca) tzw. chwyt pęsetkowy, w którym kciuk przeciwstawia się pozostałym palcom. Pod koniec pierwszego roku życia niemowlę potrafi już trzymać przedmioty między kciukiem, a palcem wskazującym, co pozwala na precyzyjniejsze ruchy. Jest to też czas, w którym dziecko nabywa umiejętności wkładania przedmiotów do większych pojemników, rzuca nimi.
Początkiem manipulacji jest chwytanie przedmiotów w zasięgu wzroku. Dziecko 7-8-miesięczne bez większego trudu sięga po zabawki znajdujące się w pobliżu. Często wykazują się też dużą wytrwałością w osiąganiu przedmiotów leżących nieco dalej. W IV kwartale życia zdrowe niemowlęta są bardzo ruchliwe, często zmieniają pozycję ciała, a radość sprawia im każdy zdobyty przedmiot. Jest to tzw. okres manipulacji niespecyficznej. Pod koniec okresu niemowlęcego dziecko zaczyna naśladować otaczający świat, uczy się turlać piłeczkę , układać klocki itp.
3. Zabawy manipulacyjne.
Zabawa jest charakterystycznym składnikiem zachowania wszystkich normalnych, zdrowych dzieci. Ma ona duże znaczenie dla ich psychicznego rozwoju. Z punktu widzenia dziecka celem zabawy jest czysta przyjemność, bez żadnych świadomych praktycznych lub biologicznych celów.
Zabawy manipulacyjne polegają na stukaniu przedmiotem o jakąś podstawę, uderzaniu jednym przedmiotem o drugi, naciskaniu piszczących zabawek, wsłuchiwaniu się w powstałe dźwięki, dotykaniu przedmiotów.
W miarę rozwoju lokomocji-dziecko zdobywa sobie zabawki i interesujące je przedmioty coraz bardziej od niego oddalone, początkowo pełzając, a później szybko ku nim raczkując.
Dopiero pod koniec okresu niemowlęcego, naśladując niektóre czynności osób dorosłych, dziecko uczy się turlać piłeczkę po podłodze, wkładać klocki do większego naczynia, ustawiać jeden klocek na drugim, oraz robić „pa”, klaskać w rączki. Z zabaw manipulacyjnych rozwijają się późniejsze rodzaje zabaw, przypadające na okres poniemowlęcy.
Rozwój procesów poznawczych.
1. Rozwój wrażeń i spostrzeżeń.
Noworodek niewątpliwie posiada pewną wrażliwość na światło. Jest on również zdolny do krótkotrwałego zatrzymania wzroku na bodźcach świetlnych. Według niektórych autorów dziecko już w pierwszym miesiącu życia różnie reaguje na różne kolory. Mierzono czas w jakim dziecko wpatruje się w papiery różnych kolorów, i stwierdzono, że najdłużej zatrzymuje wzrok na niebieskim i zielonym, nieco krócej na czerwonym, a najkrócej na żółtym.
Poszczególni autorzy nie są zgodni co do wieku, w którym dzieci zdobywają umiejętność poprawnego nazywania poszczególnych kolorów, jednak większość badaczy wiąże ten etap z okresem przedszkolnym.
Jest on bardzo intensywny w okresie niemowlęcym. Rozwój spostrzeżeń wzrokowych obserwuje się u dziecka na podstawie reakcji na twarz ludzką. Już jednomiesięczne dziecko potrafi zlokalizować kontur głowy z niewielkiej odległości; siedmiotygodniowe niemowlę potrafi przyglądać się matczynej twarzy w obrębie konturu, a gdy matka mówi do dziecka-patrzy jej w oczy.Dziecko 3-miesięczne potrafi odróżnić twarz matki w masce i bez maski, a 4-miesięczne-twarze bliskich od obcych, 7-miesięczne odróżnia wyraz mimiczny gniewu od wyrazu przyjaźni u tej samej osoby. Wiadomo również, że pod koniec pierwszego roku dzieci potrafią rozróżnić wzrokowo przedmioty, z którymi się stykały. W czwartym kwartale zaczynają szukać oczami przedmiotów nazywanych przez dorosłego.
W tym okresie dziecko zaczyna również wymawianych uprzednio sylab tworzyć pierwsze proste słowa, które najczęściej słyszy: ma-ma, ta-ta, ba-ba, pa-pu i wymawia je w określonym znaczeniu.
Około 4 tygodnia niemowlę staje się wrażliwe na głos ludzki, a około 6-8 tygodnia zaczyna przejawiać już reakcje mimiczne. Wtedy też uśmiecha się na dźwięk znanego głosu matki.
Odruchy warunkowe na bodźce słuchowe zaczynają się wytwarzać około 3 miesiąca życia, a więc nieco później niż odruchy warunkowe na bodźce wzrokowe.
Rozwój wrażeń i spostrzeżeń słuchowych wiąże się bardzo ściśle z rozwojem mowy u dziecka.
Najnowsze badania dowodzą, że dzieci rodzą się z pewnymi uprzedzeniami oraz że spostrzegają znacznie więcej niż kiedykolwiek przypuszczano. Mają również wykształcone preferencje co do zapachów, dźwięków i widoków. Już w 12 godzin po urodzeniu przejawiają rozmaite przejawy zadowolenia na smak osłodzonej wody lub wanilii i uśmiechają się, wąchając esencję bananową. Niechętnie odnoszą się do smaku cytryny, krewetek oraz zapachu zgniłych jaj.
Ich słuch funkcjonuje jeszcze przed urodzeniem, są więc przygotowane do reagowania na pewne dźwięki natychmiast po urodzeniu. Preferują żeńskie głosy; zwracają uwagę na brzęki i trzaski; lepiej zasypiają, słysząc bicie serca. Niektóre z tych preferencji słuchowych wynikają zapewne ze znajomości tych dźwięków jeszcze z czasów życia wewnątrzmacicznego.
Widzenie jest mniej rozwinięte w momencie narodzin niż inne zmysły; w istocie dzieci rodzą się w dużym stopniu ślepe, z ostrością wzroku około 20/500. Istnieją trzy powiązane ze sobą powody tego początkowo zamazanego widzenia: słaba optyka, niewystarczająca ilość czopków i niewystarczająca ilość neuronów. W momencie narodzin nie została jeszcze utworzona wystarczająca ich liczba. Jednakże te niedojrzałe systemy rozwijają się bardzo szybko, a w miarę ich rozwoju wzrokowe możliwości niemowlęcia stają się widoczne.
2. Rozwój mowy i myślenia.
Rozwój mowy niemowlęcia przechodzi przez kolejne etapy i jest wstępnym przygotowaniem do rozwoju mowy artykułowanej. W 2 i 3 miesiącu życia niemowlę zaczyna wydawać dźwięki artykułowane o pozytywnym zabarwieniu emocjonalnym. Jest to tak zwany okres gruchania. Gruchanie spełnia wiele funkcji, a między innymi ćwiczy aparat artykulacyjny. Około miesiąca życia dziecko zaczyna wymawiać sylaby. Do najczęściej wymawianych sylab należą: ma, la, ta, pa; potem łączy je i tworzy całe łańcuchy, nie nadając im żadnego znaczenia. Pod koniec pierwszego roku życia z wymawianych w czasie gaworzenia sylab wyłaniają się pierwsze słowa składające się z dwóch takich samych sylab, np. mama, lala, oznaczające nazwy osób lub przedmiotów z otoczenia. Roczne dziecko używa sensownie około 3-5 słów.
Myślenie noworodka znajduje się w stadium inteligencji zmysłowo-ruchowej. Dziecko uczy się widzieć i słyszeć to, co je otacza. Poznaje zmysłami przedmioty, wkładając je do ust, liżąc, wąchając. Na podstawie zdobytych doświadczeń niemowlę uogólnia. Roczne dziecko potrafi przyciągnąć zabawkę za pomocą sznura, wkładać i wyjmować jeden przedmiot z drugiego. Myślenie jego nie stanowi jednak wyodrębnionego procesu, lecz jest włączone w działalność spostrzeżeniowo-ruchową.
Rozwój uczuć, kontaktów społecznych i woli.
1. Rozwój uczuć i kontaktów społecznych.
Pierwsze przejawy uczuć są u niemowlęcia związane bezpośrednio z jego potrzebami organicznymi. Owe prymitywne odczucia, wywoływane sytością lub głodem, zimnem lub ciepłem, wygodną lub niewygodną pozycją, dalekie są od późniejszych złożonych i skomplikowanych reakcji uczuciowych o charakterze społecznym.
Dziecko uczy się reagować w sposób emocjonalny, a później uczuciowy, pod wpływem zdobytych doświadczeń. Już niemowlę kilkunasto tygodniowe „odpowiada” uśmiechem na uśmiech, a dziecko kilkunasto miesięczne odzwierciedla wyrazem swojej twarzy mimikę dorosłego. Już w trzecim miesiącu życia potrafi uśmiechać się na widok znanej osoby, zanim zaobserwuje wyraz jej twarzy. Około czwartego miesiąca życia niemowlę cieszy się na widok matki, a na widok obcej osoby może nawet zareagować płaczem-świadczy to o dość precyzyjnym różnicowaniu spostrzeżeń, lecz również o pojawianiu się zaczątków uczuć o charakterze społecznym.
Już niemowlę w pierwszym kwartale życia żywo reaguje na twarz ludzką, na dźwięk ludzkiego głosu, na uśmiech i pieszczotliwy ton. Syte i suche dziecko dwumiesięczne w życzliwym kontakcie z człowiekiem dorosłym łatwo staje się wesołe i ożywione. Stan ten, który nazywa się stanem radosnego ożywienia, jest niezwykle ważny dla całokształtu rozwoju psychicznego dziecka, a przede wszystkim dla jego obcowania społecznego z otoczeniem oraz dla rozwoju życia uczuciowego. Trudno jednoznacznie stwierdzić, że reakcja radosnego ożywienia niemowlęcia jest przejawem jego pierwszych uczuć o charakterze społecznym. Jednak wydaje się, że ta reakcja, rozwijając się i różnicując, prowadzi do coraz bardziej złożonych społecznych form zachowania niemowlęcia.
Dziecko 7-8 miesięczne osiąga dużą sprawność rąk, potrafi wziąć przedmiot, podnieść go, rzucić. Ten sposób posługiwania się przedmiotami sprawia, że za pomocą dostępnych mu rzeczy zaczyna współdziałać ze starszymi. Starsi podsuwają mu przedmiot, a ono bierze i go rzuca, starsi podnoszą, podają, a ono znowu rzuca. Podczas tej zabawy między dzieckiem i starszymi nawiązuje się kontakt zwany obcowaniem przedmiotowym. Przedmioty stają się ogniwem łączącym dziecko z dorosłymi. Obserwując ruchy dorosłych dziecko zaczyna je naśladować. Pod koniec okresu niemowlęctwa dziecko zdolne jest do posługiwania się niektórymi przedmiotami w sposób typowy dla ludzi.
2. Rozwój woli.
Pierwsze przejawy woli dziecka mają charakter mało zróżnicowany. Zakres „chceń” niemowlęcia w zestawieniu z przejawami woli dziecka starszego i człowieka dorosłego jest bardzo wąski; jednakże bez uwzględnienia procesów woli małego dziecka trudno zrozumieć jego zachowanie.
Sfera „chceń” niemowlęcia w pierwszych miesiącach jego życia, podobnie jak i sfera jego uczuć, wiąże się bardzo ściśle z podnietami fizjologicznymi.
Pierwsze prymitywne akty woli można już widzieć w ruchach 4-5 miesięcznego dziecka ukierunkowanych na określony przedmiot. Niemowlę w III i IV kwartale potrafi już chwycić przedmiot pod kontrolą wzroku, a nawet pokonywać niektóre przeszkody, utrudniające mu zdobycie pożądanego przedmiotu czy też wykonanie określonej czynności.
Zaczątki procesów woli są u małego dziecka tak ściśle związane z innymi procesami psychicznymi, że niezmiernie trudno jest je wyodrębnić i poddać precyzyjnemu badaniu.
Warunki niezbędne dla prawidłowego rozwoju niemowlęcia.
W okresie pierwszego roku życia, należy zapewnić dziecku odpowiednią ilość snu przeplataną z okresami czuwania:
-niemowlęta w okresie od 2 do 5 miesiąca powinny przez 16 godzin spać i 8 godzin na dobę czuwać
-od 5-9 miesiąca powinny spać 14-15 godzin, czuwać od 9 do 10 godzin
-od 10-12 miesiąca powinny spać 13-14 godzin, czuwać zaś 10-11 godzin.
Zdrowe dzieci w wieku 2-5 miesięcy powinny czuwać cztery razy po 2-2,5 godziny, spać w dzień trzy razy po 2 godziny, a w nocy 10 godzin. Niemowlęta w czwartym kwartale mogą już czuwać trzy razy po 3-4 godziny, a spać dwa razy po 1,5-2 godziny. Długość fazy REM w czasie snu wynosi 50% i spada wyraźnie w okresie wczesnego dzieciństwa do 20%.
Ogromne znaczenie ma pewna ustalona kolejność czynności. Prawidłowa kolejność jest następująca: sen, następnie karmienie , wreszcie czuwanie. Jest to o tyle ważne, że dziecko wyspane ma lepszy apetyt, a najedzone jest spokojniejsze.
W czasie czuwania trzeba zadbać o odpowiednią ilość bodźców zewnętrznych, które trzeba dostosować do wieku:
-w I kwartale życia dziecko powinno mieć dostarczone przede wszystkim bodźce słuchowo-wzrokowe. Począwszy od 2 miesiąca wskazane jest zawieszać nad łóżkiem pociechy kolorowe zabawki, karuzele itp., muszą być one umiejscowione w widocznym miejscu. Dobrze jest też podchodzić do malucha z zabawką w ręku, poruszając nią w zasięgu jego wzroku i mówić łagodnym, przyjaznym tonem
-w II kwartale życia należy szczególnie zwrócić uwagę na rozwój ruchowy. Dziecku trzeba zapewnić dogodne warunki do zmiany pozycji ciała. Kontakt z przedmiotami powinien zmuszać dziecko do odruchu chwytnego. Malucha należy uczyć kojarzenia mowy ludzkiej z konkretnymi zabawkami, sytuacjami itp.
- w III kwartale dziecko musi mieć zapewnioną możliwość częstego i bezpośredniego kontaktu z przedmiotami. Powinno je trzymać, badać ich kształt , właściwości ,ustawiać rzucać itp.
-w IV kwartale dziecko powinno jak najwięcej się poruszać. Trzeba zapewnić mu odpowiednią przestrzeń (np. pokój), dostarczać rzeczy pomocniczych do oparcia przy chodzeniu i staniu, pobudzać i zachęcać do wymawiania prostych słów, zwrotów.
U dzieci zaniedbanych występuje apatia, bierność, nadmierna krzykliwość, płaczliwość. Prawidłowo wychowane i wypieszczone dziecko roczne cechuje ruchliwość, żwawość, nabycie pewnych umiejętności jak: samodzielne stanie, chodzenie z podpórką, picie ze szklanki, otwieranie pudełka, układanie klocków, słuchanie i rozumienie poleceń, wymawianie pierwszych słów itd.
Od lat pięćdziesiątych XX wieku ocenia się poziom rozwoju narodzonego dziecka. Skala Agar służy do oceny takich podstawowych funkcji organizmu, jak: częstotliwość uderzenia serca, reakcja na ból. Z kolei Skala Oceny Zachowania stosowana jest do pomiaru wybranych właściwości zachowania dziecka, takich jak: fizjologiczna reakcja na stres, kontrola pobudzenia, napięcie mięśniowe, uwaga i relacje społeczne. Tego rodzaju badania pozwalają wyselekcjonować grupę dzieci, które będą potrzebowały specjalnej troski w następnych okresach życia. Są to dzieci grupy ryzyka, którym grożą opóźnienia rozwojowe.
William James, czołowy amerykański psycholog przełomu wieków, uważał, że ludzkie niemowlę jest całkowicie bezradnym i zagubionym organizmem. Po doświadczeniu spokoju życia w macicy, niemowlę zostaje zaatakowane ze wszystkich stron przez nagły wybuch stymulacji-świat staje się „jednym wielkim rozkwitającym hałaśliwym chaosem”. W 1928 r. John Watson, twórca behawioryzmu, opisał ludzkie niemowlę jako „ żywy, wijący się kawałek mięsa, zdolny do wykonania kilku prostych reakcji”.
Niemniej jednak, jakbyśmy nie określili tej małej, żywej istotki, jest pewne, że potrzebuje ona ciepła i miłości swych rodziców, aby mogła wykształcić w sobie tak bardzo ważne poczucie bezpieczeństwa, od którego zależy jej dalszy rozwój.
Bibliografia:
1. Maria Żebrowska „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży”
2. Zygmunt Putkiewicz, Barbara Dobrowolska, Teresa Kukołowicz „Podstawy psychologii, pedagogiki i socjologii”
3. www. urwis.pl
4. Ann Birch, Tony Malim „Psychologia rozwojowa w zarysie. Od niemowlęctwa do dorosłości”
5. Jan Strelau „Psychologia. Podstawy psychologii. Tom I”
6. Philip Zimbardo „Psychologia i życie”