Rolnictwo

ROLNICTWO, jedna z najstarszych i podstawowych dziedzin gospodarki, wytwórczość materialna, której gł. celem jest dostarczenie człowiekowi żywności do bezpośredniej konsumpcji lub po przetworzeniu w zakładach przemysłu spoż., ponadto wyprodukowanie różnorodnych surowców przem. (np. włókna roślinnego i zwierzęcego, skór surowych, używek), po to, by zaspokoić inne (nieżywnościowe) potrzeby człowieka. Rolnictwo, korzystając z produktywności przyrody ożywionej, jest uzależnione od jej praw; o ile jednak w wyniku wielowiekowych doświadczeń i postępu nauki człowiek może w zasadniczy sposób wpłynąć na przyrodę ożywioną zwiększając jej produktywność, o tyle jego oddziaływanie na takie czynniki przyrody nieożywionej, jak temperatura, opady, wiatry, jest znikome, produkcja roln. jest zatem bardziej uzależniona od sił przyrody niż jakakolwiek inna dziedzina gospodarki.

Pojęciu rolnictwa nadaje się różny zakres; w węższym znaczeniu obejmuje ono produkcję roślinną z upraw polowych i plantacyjnych, z sadownictwa, warzywnictwa oraz produkcję zwierzęcą uzyskiwaną w chowie zwierząt gospodarskich, pszczelarstwie i rybactwie słodkowodnym; w szerszym znaczeniu rolnictwo obejmuje również przetwórstwo (domowe, wiejskie) produktów roślinnych i zwierzęcych oraz działalność jednostek obsługi rolnictwa (przedsiębiorstwa i zakłady usługowe); występuje również pojęcie kompleksu gospodarki żywnościowej (agrobiznesu), utożsamiane z rolnictwem w najszerszym znaczeniu, obejmujące ponadto przemysły wytwarzające środki produkcji dla rolnictwa (np. ciągniki, maszyny, narzędzia roln., nawozy sztuczne, chem. środki ochrony roślin), przetwórstwo rolno-spoż., handel rolny (skup i zaopatrzenie), obrót artykułami żywnościowymi oraz gastronomię.

Wraz z rozwojem gosp. zmieniała się rola rolnictwa w wytwarzaniu żywności. We wcześniejszych okresach żywność była produkowana prawie całkowicie przez rolników; wkład innych działów gospodarki, w formie dostarczanych narzędzi oraz w zakresie przetwarzania płodów rolnych, był niewielki. Obecnie w krajach wysoko rozwiniętych w wytwarzaniu żywności uczestniczy, poza rolnictwem, wiele innych działów gospodarki, a w wartości finalnej produktów żywnościowych dostarczanych konsumentowi wkład rolnika wynosi (zależnie od produktu) zaledwie od połowy do jednej piątej; reszta wartości jest efektem pracy innych działów; praca rolnika stała się tylko jednym z wielu ogniw kompleksu gospodarki żywnościowej. Rolnictwo, jako dziedzina produkcji, determinuje też, w dużym stopniu, sposób życia ludności w niej zatrudnionej; jest to widoczne zwł. w rodzinnych gospodarstwach rolnych (chłopskich i farmerskich), które są najpowszechniej występującą na świecie formą gospodarowania w rolnictwie. W gospodarce chłopskiej gospodarstwo rolne było ściśle powiązane z gospodarstwem domowym. W nowocz. i w pełni skomercjalizowanych gospodarstwach farmerskich, gospodarstwo rolne, będące formą przedsiębiorstwa, oddzielone jest już, organizacyjnie i finansowo, od gospodarstwa domowego farmera.

Rolnictwo wykorzystuje stale rozszerzający się zespół dyscyplin nauk roln.; są to: gleboznawstwo i chemia rolna, hodowla roślin, uprawa roli i roślin, fitopatologia, hodowla i chów zwierząt, weterynaria, melioracje, maszynoznawstwo roln., budownictwo wiejskie, ekonomika i organizacja przedsiębiorstw rolnych, ekonomika rolnictwa, polityka agrarna, socjologia wsi itp. Podstawą nauk roln. są nie tylko nauki przyr., jak: chemia i biochemia, zoologia i botanika, fizjologia i genetyka, geologia i fizyka, oraz osiągnięcia techniki, ale także nauki społ., jak ekonomika i organizacja przedsiębiorstw, ekonomia, polityka gosp., socjologia.

Współczesne badania nauk. datują początki rolnictwa na okres górnego paleolitu (40 000 15 000 lat p.n.e.); było to rolnictwo, którego podstawę stanowiły ręczne narzędzia drewn. i kam. (kopieniactwo). W okresie neolitu została opanowana uprawa większości roślin uprawianych współcześnie, jak również chów zwierząt; wynalezienie pługa drewn. oraz zastosowanie siły pociągowej bydła umożliwiły przejście do rolnictwa ornego (ok. 4000 lat p.n.e.); stopniowo też opanowano różne techniki nawadniania; w okresie neolitu i epoce brązu powstały ośrodki stosunkowo wysoko rozwiniętego rolnictwa, m.in. w dolinach Nilu, Tygrysu, Eufratu, Indusu, na Nizinie Chińskiej; w epoce żelaza obszar użytkowany roln. rozpościerał się od 50 równoleżnika na pn. do 20 równoleżnika na południu. Wraz z powstawaniem w cesarstwie rzym. wielkich majątków ziemskich (latyfundiów) zwiększył się popyt na siłę roboczą, nastąpił rozwój niewolnictwa; oprócz latyfundiów istniały także drobne gospodarstwa chłopskie; od I w. n.e. w staroż. Rzymie rozpowszechnił się kolonat (z kolonami rekrutującymi się z drobnych rolników, później także niewolników) jako podstawa funkcjonowania latyfundiów; stanowił on formę przejściową do pełnej feudalizacji chłopów; w feud. gospodarce rolnej nadrzędna, pełna własność ziemi koncentrowała się w rękach feudałów, a poddani feudałom chłopi korzystali z prawa dziedzicznego użytkowania ziemi, w zamian za pracę na folwarku i obowiązek innych świadczeń. W zach. części Europy w X XVII w. rozwinął się system czynszowej gospodarki chłopskiej bądź połownictwa, przy znacznym ograniczeniu lub likwidacji poddaństwa; w środk. i wsch. części Europy, zwł. od XV w., rozpowszechnił się system folwarczno-pańszczyźniany z zaostrzonym poddaństwem chłopów. Feudalna gospodarka rolna rozwinęła się również w innych regionach świata (pn. Afryka, Bliski i Daleki Wschód). Postęp technol. w rolnictwie feudalnym wiązał się z upowszechnieniem trójpolówki, wprowadzeniem różnorodnych narzędzi roln. z elementami żelaznymi, znacznym zwiększeniem powierzchni uprawnej oraz wykorzystaniem energii wody i wiatru (np. w młynach wodnych, wiatrakach).

Rozwój kapitalizmu w rolnictwie nastąpił najwcześniej w 2 poł. XVI w. w Anglii i Holandii, a w XVIII i XIX w. objął pozostałe kraje Europy, Amerykę Pn., Japonię i Australię. Systemy ekon., formy i struktury gospodarstw oraz ich organizacja były i są determinowane zarówno dostępnością podstawowych zasobów produkcyjnych: ziemi, pracy i kapitału, jak i czynnikami społ.-polit. oraz kulturowymi; zarówno w przeszłości, jak i obecnie systemy ekon. w rolnictwie cechowała wielka różnorodność, w zależności od regionu świata i kraju; w regionach o względnej obfitości ziemi uprawnej w stosunku do zasobów siły roboczej, np. w Ameryce Pn., Australii oraz w niektórych krajach Ameryki Pd., rozwinęły się wielkoobszarowe gospodarstwa rolne, zarówno rodzinne, jak i plantacyjne, oparte w przeszłości na pracy niewolniczej (np. w pd. stanach Ameryki Pn.) oraz kapitalist., wykorzystujące najemną siłę roboczą. W zach. Europie od końca średniowiecza rozwój rolnictwa opierał się w coraz szerszym zakresie na gospodarstwach rodzinnych, najpierw chłopskich, a później farmerskich; jedynie w Anglii i na pewnych obszarach innych krajów eur. (ob. Holandii, pn. Włoch) dominującą rolę odgrywały gospodarstwa kapitalistyczne. Reformy rolne, przeprowadzane w ostatnich dziesięcioleciach XX w. w różnych regionach świata, sprzyjały na ogół upowszechnianiu się gospodarki rodzinnej, a więc takiej formy gospodarstwa, w której podstawą produkcji rolnej jest gł. praca członków rodziny rolnika. Inny kierunek i charakter miały reformy rolne w krajach, gdzie do władzy doszły partie komunist., zwł. w ZSRR, w Chinach, we wsch. Europie, na Kubie. Przeprowadzono tam szeroko zakrojoną kolektywizację ziemi (kolektywizacja rolnictwa) oraz innych środków produkcji wykorzystywanych w rolnictwie; gospodarstwa prywatne zostały przekształcone w wielkoobszarowe gospodarstwa spółdz. lub państwowe. Komunistyczny model funkcjonowania rolnictwa, podobnie jak i model gospodarowania narzucony przez komunistów innym działom gospodarki, okazał się, w dalszej perspektywie, niesprawny i nieefektywny; w większości byłych krajów komunist. trwa proces przebudowy systemu ekon. i polit., także rolnego, prowadzący do ukształtowania gospodarki rynkowej i dominacji własności prywatnej.

W rolnictwie krajów z gospodarką rynkową nie upowszechniły się na szerszą skalę państw. i spółdz. gospodarstwa rolne; wyjątek stanowi Izrael, gdzie gospodarstwa kolektywne kibuce i moszawy odgrywają nadal znaczną, chociaż stopniowo malejącą rolę; w gospodarkach rynkowych spółdzielczość roln. ma bardzo duże znaczenie nie w bezpośredniej produkcji rolnej, lecz w dziedzinach wspierających i uzupełniających rolnictwo, jak usługi roln., bankowość, handel, przetwórstwo płodów rolnych i przechowalnictwo.

Rozwój nauk roln., przemysłu, urbanizacji oraz znaczne przyspieszenie wzrostu demograficznego w XIX w. przyczyniły się do kapitalist. przebudowy rolnictwa; trójpolówka została wyparta przez system płodozmienny, znacznie zwiększył się udział roślin okopowych (ziemniaki, buraki cukrowe, brukiew) oraz pastewnych, co stworzyło podstawy do intensyfikacji chowu zwierząt gospodarskich, zwł. bydła, trzody chlewnej i drobiu; bydło jako siła pociągowa zostało zastąpione przez konie; rozwijająca się fabryczna produkcja maszyn i narzędzi roln. przyczyniła się do zmiany technik roln.; konstruowano coraz doskonalsze narzędzia żel. (pługi, brony, różne typy kultywatorów itp.) i maszyny roln.: siewniki (prototyp J. Cooke, 1783), młocarnie (1784), żniwiarki (A. Meikle, P. Bell, C.H. McCormick), kopaczki widłowe do ziemniaków, pługi parowe i lokomobile roln., silosokombajny (USA, 1874), kombajny zbożowe konne, następnie ciągnikowe oraz kombajny do zbioru ziemniaków (USA, 1902 04) i buraków cukr. (Niemcy, 1913); 1914 w USA została uruchomiona seryjna produkcja ciągników roln.; w latach 40. XIX w. zapoczątkowano import saletry chilijskiej, w 1846 w W. Brytanii powstała pierwsza fabryka superfosfatu, a w latach 60. XIX w. zaczęto produkować sole potasowe, w 80. tomasynę, zaś na przeł. XIX i XX w. nawozy azotowe (Niemcy). Chemiczna ochrona roślin najwcześniej rozwinęła się we Francji, gdzie przy uprawie winorośli i hodowli jedwabników po raz pierwszy zastosowano roztwór siarczanu miedzi, tzw. ciecz bordoską; pierwszy instytut nauk. ochrony roślin został zał. 1897 w Niemczech. Intensywnie rozwijały się melioracje wodne. Postępowi techn. towarzyszył postęp w hodowli nowych odmian roślin uprawnych i ras zwierząt gospodarskich. Poczynając od XIX w. zaczęły się rozwijać stacje roln.-doświadczalne i wyższe uczelnie roln., powstawały też roln. towarzystwa nauk.; nieco później rozwinął się system niższego i średniego szkolnictwa rolniczego. W 2 poł. XIX w. szybko upowszechniła się spółdzielczość roln. (kredytowa, zaopatrzenia i zbytu, przetwórstwa produktów rolnych); powstawały zaw. organizacje roln., rozwinął się przemysł rolno-spożywczy.

Po II wojnie świat. w USA, a następnie w zach. Europie i Japonii nastąpiła rewolucja technol. w rolnictwie, polegająca gł. na rozpowszechnieniu się kompleksowej mechanizacji, prawie całkowitym zastąpieniu konnej siły pociągowej przez napęd mech., wielostronnej chemizacji rolnictwa (nawozy chem., środki ochrony roślin, farmaceutyki), rozwoju hodowli roślin i zwierząt; zjawiskom tym towarzyszył duży odpływ siły roboczej, koncentracja gospodarstw rolnych, wzrost wydajności pracy i produktywności ziemi.

W 1960 90 upowszechniono zieloną rewolucję, polegającą na wprowadzaniu do uprawy wysokoplennych odmian, zwł. zbóż (pszenica, ryż, kukurydza), wraz z coraz szerszym wykorzystaniem biotechnologii, stosowaniem różnych systemów nawadniania (ok. 16% gruntów uprawnych w świecie), intensywnego nawożenia i zintegrowanego systemu ochrony roślin. Równocześnie coraz więcej zwolenników pozyskuje ekol. koncepcja rolnictwa (rolnictwo alternatywne), uwzględniająca wymogi ekol. środowiska oraz potrzebę wytwarzania zdrowej żywności; stanowi to współcz. dylemat rozwojowy rolnictwa, który prawdopodobnie znajdzie kompromisowe rozwiązanie, podporządkowane głównej, tj. żywicielskiej funkcji rolnictwa, determinowane koniecznością zachowania równowagi między wzrostem demograficznym a wzrostem produkcji rolnej. W 1990 świat. powierzchnia użytków rolnych wynosiła ok. 4,7 mld ha (34,5% pow. lądowej), w tym gruntów uprawnych 1,5 mld ha (10,8% powierzchni lądowej); nadal w produkcji roln. była zaangażowana prawie połowa ogólnej liczby ludności zawodowo czynnej; w rolnictwie krajów ekonomicznie rozwiniętych odsetek zatrudnionych wynosił przeciętnie 5,6%; kraje te zużywały ponad 60% środków produkcji pochodzenia przem. wytwarzanych na świecie i dysponowały największymi nadwyżkami produktów rolnych; w pozostałych krajach odsetek zatrudnienia w rolnictwie wynosił przeciętnie 56% ogółu ludności zawodowo czynnej, przy niskim poziomie inwestowania i wielokrotnie niższym zużyciu środków produkcji pochodzenia przem. oraz niedoborze artykułów żywnościowych.

W krajach wysoko rozwiniętych, zwł. w USA i w państwach zach. Europy produktywość pracy w rolnictwie rosła po II wojnie świat. szybciej niż średnio w całej gospodarce; procesowi temu sprzyjał szybki postęp techn., biol. oraz organiz., a także duży przepływ środków finansowych do rolnictwa w ramach interwencjonizmu agrarnego; interwencjonizm agrarny i związane z nim subsydiowanie rolnictwa osiągnęły największe rozmiary w zach. Europie, Japonii i w USA; dzięki niemu zach. Europa, która jeszcze na początku lat 60. importowała znacznie więcej artykułów rolnych niż ich eksportowała, stała się regionem wytwarzania trwałych nadwyżek (ponad własne potrzeby) wielu podstawowych produktów rolnych. Po utworzeniu 1957 EWG polityka rolna krajów członkowskich została stopniowo ujednolicona i następnie zastąpiona tzw. wspólną polityką rolną. Ograniczenie interwencjonizmu agrarnego oraz barier w międzynar. handlu produktami rolnymi jest jednym z najważniejszych zadań Układu Ogólnego w Sprawie Ceł i Handlu (GATT) i utworzonej XII 1993 w Marrakeszu Świat. Organizacji Handlowej.