Rolnictwo w Polsce

Polskie Rolnictwo na tle innych krajów świata, a szczególnie Unii Europejskiej.

Rolnictwo w Polsce charakteryzuje się znacznym rozdrobnieniem gospodarstw, wysoką liczbą pracujących, przewagą gleb o średniej i małej przydatności rolniczej, a także stosunkowo niskim zużyciem przemysłowych środków produkcji. Mimo to Polska jest znaczącym w świecie i Europie producentem szeregu produktów rolniczych, ogrodniczych i pochodzenia zwierzęcego.

Warunki przyrodnicze wpływające na rozwój rolnictwa w naszym kraju to przede wszystkim: warunki klimatyczne (temperatura, nasłonecznienie, wiatry, opady), warunki glebowe, warunki wodne, ukształtowanie powierzchni, Z kolei warunki poza przyrodnicze wpływające na rozwój naszego rolnictwa to: polityka rolna państwa, struktura agrarna, nawożenie, kwalifikacje rolnika, poziom kultury rolnej, melioracja, stosowanie środków ochrony roślin, mechanizacja rolnictwa, stosowanie nowych odmian plennych.

Polska należy również do czołowych producentów owoców jagodowych, głównie truskawek, malin i porzeczek jak również jest jednym z największych producentów cebuli, kapusty, kalafiorów oraz jabłek. Polska należy do krajów o dużej różnorodności biologicznej i charakteryzuje się zróżnicowaniem siedlisk i krajobrazów naturalnych. Znaczna część rolników, zwłaszcza posiadających małe obszarowo gospodarstwa, prowadzi produkcję metodami tradycyjnymi, przeznaczając je głównie na samozaopatrzenie własnych rodzin.

Produkcja zwierzęca prowadzona jest w większości przy małym natężeniu chowu, co sprzyja czystości środowiska naturalnego. Warunki glebowo-klimatyczne i tradycje w poszczególnych regionach decydują o specjalizacji produkcji. Tereny Polski centralnej, wschodniej i północnej, to obszary upraw ziemniaków i żyta oraz użytki zielone. Sady i plantacje owoców jagodowych zlokalizowane są na Mazowszu, w województwie lubelskim, na Sandomierszczyźnie, a także w Wielkopolsce i w województwie łódzkim.

W latach przed integracją z UE niska opłacalność produkcji rolniczej i trudności w zbycie wytworzonych w gospodarstwach rolnych produktów powodowały nasilanie się zjawiska odłogowania i ugorowania gruntów rolnych. Według Powszechnego Spisu Rolnego przeprowadzonego w 2002 roku odłogowano i ugorowano łącznie 2,3 mln ha gruntów ornych, co stanowiło 17,6% ich ogólnej powierzchni.

W 2004 roku zmniejszono areał odłogów i ugorów do 1,3 mln ha, co w znacznym stopniu związane jest z realizacją w Polsce Wspólnej Polityki Rolnej. Uzyskanie dopłat bezpośrednich, uwarunkowane utrzymaniem ziemi w kulturze rolniczej oraz możliwość uzyskania środków z funduszy strukturalnych na rozwój gospodarstw, sprzyja poprawie racjonalizacji gospodarki rolnej.

Ograniczenie produkcji roślinnej oraz niekorzystne relacje cen produktów rolnych powodowały systematyczne zmniejszanie się udziału rolnictwa w PKB. Jednak w 2004 roku na skutek okresowego - bezpośrednio po integracji - wzrostu cen w rolnictwie, udział rolnictwa w dochodzie narodowym zwiększył się.

Charakterystyczne dla polskiego rolnictwa jest również duże zróżnicowanie wielkości gospodarstw rolnych: od jednohektarowych do kilkutysięczno-hektarowych. Te ostatnie występują zarówno w sektorze prywatnym, jak i publicznym. Największe gospodarstwa powstały na bazie byłych państwowych gospodarstw rolnych. Problem rozdrobnienia gospodarstw występuje jedynie w sektorze gospodarstw rodzinnych, których w 2004 roku było 1852 tys. Średnia wielkość indywidualnego gospodarstwa rolnego wynosi 7,5 ha, przy dużym zróżnicowaniu regionalnym. Na południu Polski średnie gospodarstwo ma 3,3 ha, na północnym-zachodzie ponad 20 ha. W 2000 roku w 15 krajach UE było 6,7 mln gospodarstw rolnych, najwięcej we Włoszech (ponad 2 mln), Hiszpanii (prawie 1,3 mln), Grecji (ok. 800 tys.) i we Francji (664 tys.).

Średnia wielkość gospodarstwa wynosiła w UE 18,7 ha, ale w niektórych krajach Unii były nawet mniejsze niż w Polsce: w Grecji (4,4 ha) i we Włoszech (6,1 ha). Po 1990 roku systematycznie zmniejsza się liczba gospodarstw rolnych, przy czym odbywa się to kosztem gospodarstw średnich, natomiast wzrasta liczba gospodarstw najmniejszych i największych. Choć gospodarstw powyżej 10 ha jest tylko 20%, to użytkują one ponad 60%. Powiększanie gospodarstw rolnych jest stałym procesem wspieranym kredytami preferencyjnymi. Od 2003 roku wzrasta zainteresowanie zakupem ziemi rolniczej, co głównie jest związane z oczekiwaniem poprawy opłacalności produkcji rolniczej po wdrożeniu Wspólnej Polityki Rolnej.

Od 1990 r. powierzchnia gospodarstw indywidualnych zwiększyła się w nieznacznym stopniu. Według danych GUS nastąpiła istotna zmiana w strukturze własnościowej rolnictwa polegająca na bardzo dużym wzroście sektora prywatnego, a w tym zwłaszcza gospodarstw indywidualnych.

Przed restrukturyzacją do rolnictwa indywidualnego należało 76,2% ogółu użytków rolnych, a w tej chwili jest 85,5%, jeśli chodzi o własność, natomiast jeśli chodzi o użytkowanie udział gospodarstw indywidualnych wzrósł do 95%. Przy powiększeniu się przeciętnej wielości gospodarstw indywidualnych istotnie wzrósł udział gospodarstw dużych w północnej części kraju. Jest to głównie wynikiem zakupu od Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa gruntów byłych Państwowych Gospodarstw Rolnych. Nie zmieniły się w sposób zasadniczy rezerwy siły roboczej w rolnictwie. U podstaw tego faktu była zmiana kierunku strumienia migracji. Około 100 tys. ludności wyemigrowało z miast na wieś.

Nastąpiła ekstensyfikacja rolniczego użytkowania ziemi wyrażająca się m. in. bardzo dużym spadkiem powierzchni użytków rolnych. Od 1996 r. powierzchnia użytków rolnych zmniejszyła się o 982,5 tyś. ha i stanowi obecnie zaledwie 54% ogólnej powierzchni kraju. W 1989 r. udział ten wynosił 59,2%. Wraz ze spadkiem ogólnej powierzchni użytków rolnych nastąpił spadek powierzchni gruntów ornych o około 5% od 1996 r. Nastąpił drastyczny wzrost powierzchni ugorów i odłogów - ze 163 000 ha (1,1% użytków rolnych) w 1989 r. do 2,3 min. ha (13,6% powierzchni użytków rolnych i aż 17,6% gruntów ornych) w 2002 r. O ekstensyfikacji rolnictwa świadczy również spadek powierzchni zasiewów. Ogólna powierzchnia zasiewów w latach 1996-2002 zmniejszyła się o prawie 12,5% a licząc od 1990 r. o 3,5 min ha. Przyczyny wzrostu powierzchni gruntów okresowo nie uprawianych są różne. Na północy Polski są związane z pogorszeniem się makroekonomicznych warunków produkcji rolnej po 1990 r. i dzierżawcy dokonują zwrotu gruntów do Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. W pobliżu wielkich aglomeracji przyczyny wyłączenia z uprawy gruntów rolnych są inne i polegają na chęci zmiany ich funkcji z rolnej na inną.

Obok wzrostu powierzchni gruntów odłogowanych w okresie restrukturyzacji zmieniła się bardzo (około 3,5 min ha) powierzchnia zasiewów, przy jednoczesnym wzroście udziału zbóż w tej powierzchni z 60 do 77%. W powierzchni zasiewów spadł udział roślin okopowych (w tym ziemniaków) o około 1,8 min ha, a także roślin pastewnych o około 1,8 min. ha, co zważywszy na ich duże znaczenie w reprodukcji substancji organicznej w glebie należy uznać za zjawisko wyjątkowo niekorzystne. Nastąpił ponadto drastyczny spadek pogłowia bydła w Polsce, z 10 mln sztuk w 1990 r. do 5,5 mln w 2002 r. Odpowiada to w przybliżeniu stanowi pogłowia zwierząt gospodarczych w końcu lat czterdziestych ubiegłego wieku. Należy też zauważyć, że powstał nowy region hodowli bydła na Podlasiu, co jest spowodowane napływem obcego kapitału do przetwórstwa mleczarskiego.

Podstawowe cechy, które odróżniają polskie rolnictwo od rolnictwa większości krajów Unii Europejskiej wynikają z historycznych i regionalnych uwarunkowań.

1. Pierwszą, istotnie różniącą polskie rolnictwo od unijnego, jest ogromna ilość ludzi związana ze wsią i rolnictwem. Polska wieś tradycyjnie stanowiła bazę demograficzną dla miast. Emigracja z przeludnionej wsi do uprzemysławianych i urbanizowanych regionów kraju nie zdołała jednak w okresie powojennym znacznie zmniejszyć liczby ludności wiejskiej. O ile liczba ludności miejskiej zwiększała się systematycznie i dość szybko, to na wsi mieszkało wciąż niemal tyle samo osób.

W latach 1950-1997 liczba ludności wiejskiej zmniejszyła się tylko o 6%. Natomiast jej udział w porównaniu z udziałem ludności miejskiej stale malał i w tych latach zmienił się w sposób istotny - z 63,2% do 38,2%. W związku z tym, że na wsi nie było miejsc pracy poza pierwszym sektorem (rolnictwo), wciąż znaczna część ludności pozostawała i pozostaje związana z rolnictwem.

Po 1989 roku gospodarka polska została poddana terapii szokowej, działając w warunkach gospodarki rynkowej. Rolnictwo przejęło na siebie wiele negatywnych skutków jej reformowania. Podczas restrukturyzowania przedsiębiorstw państwowych dochodziło i dochodzi do wielu zwolnień pracowników. Bardzo często w pierwszej kolejności zwalniane były osoby dojeżdżające codziennie do pracy a posiadające gospodarstwo lub działkę rolną jako dodatkowe źródło dochodu.

Alternatywą był zwykle powrót do rodzinnej wsi i przejęcie części lub całości gospodarstwa rodziców. Zjawisko to odbiło się negatywnie na strukturze wielkościowej gospodarstw. szczególnie w regionach, gdzie wieś już wcześniej była przeludniona, czyli na przykład w południowo-wschodniej części Polski.

2. Drugą ważną cechą odróżniającą polskie rolnictwo od zachodnioeuropejskiego jest niewielka przeciętna powierzchnia gospodarstwa rolnego a co za tym idzie niska produktywność pracy. Przeludnienie gospodarstw prowadzi do niepełnego wykorzystania pozostającej do dyspozycji siły roboczej. Pomimo spadku udziału osób pracujących w rolnictwie (w okresie powojennym) wciąż jeszcze jest to ponad 25% ogółu pracujących. Wartości takie nie są spotykane w UE (wyjątek stanowi Grecja). średnia wartość dla wszystkich krajów członkowskich UE jest około cztery razy mniejsza. Wielkość indywidualnych gospodarstw w 1996 roku wynosiła od 2,5 ha w województwie bielskim do 17 ha w województwie szczecińskim. Widoczne jest wyraźne zróżnicowanie wielkości gospodarstw w poszczególnych regionach. W Polsce południowo-wschodniej i środkowej koncentrują się gospodarstwa małe, a największe na północny i północnym-zachodzie.

Struktura ta niewiele zmieniła się w okresie reformowania polskiej gospodarki. Generalnie wzrosła przeciętna powierzchnia gospodarstw indywidualnych, były jednak również województwa, w których powierzchnia ta zmalała. Dotyczyło to, niestety, województw, na których terenie już wcześniej przeciętna powierzchnia gospodarstw była niewielka.. W rejonach gdzie zjdowały gospodarstwa chłopskie, tam lepsze ziemie byłych PGR-ów zostały w znacznej części kupione lub wydzierżawione. Rzadziej powstawały zupełnie nowe gospodarstwa. Największa zmiana zaszła w województwie szczecińskim, gdzie przeciętna wielkość gospodarstwa indywidualnego w latach 1988-1996 wzrosła z 9,7 do 17 ha.

3. Trzecią cechą jest niekorzystna struktura mechanizacji. Dopiero od roku 1970 notuje się w Polsce posiadanie maszyn w gospodarstwach indywidualnych.. Wcześniej rolnicy zdani byli na korzystanie z usług przedsiębiorstw uspołecznionych (SKR, POM). Szczególnie szybki przyrost liczby ciągników rolniczych nastąpił po roku 1980. W ostatnich latach rolnicy kupują ich znacznie mniej także ze względu na pogorszenie relacji cen produktów rolnych do produktów przemysłowych.

Regionalne zróżnicowanie w mechanizacji polskiego rolnictwa dobrze obrazuje powierzchnia użytków rolnych przypadająca w gospodarstwach indywidualnych na jeden ciągnik. W roku 1996 była ona silnie skorelowana z przeciętną wielkością gospodarstw. Najmniejszy obszar przypadał na ciągnik w województwach południowo-wschodniej Polski (7,79 ha w woj. krakowskim). Wskaźnik ten dla województw północnej i północno-zachodniej Polski był nawet trzykrotnie większy (w woj. koszalińskim 23,53 ha). Duża liczba ciągników występująca w gospodarstwach południowo-wschodniej i środkowej części kraju powoduje, że nie są one należycie wykorzystane. Wspomagają rolnika w jego pracy, ale powodują wzrost kosztów produkcji i nie przynoszą oczekiwanych korzyści ekonomicznych.

4. Czwartą cechą jest rozdrobnienie produkcji. Ze Spisu Rolnego 1996 wynika, że aż 26,5% gospodarstw posiadających trzodę chlewną ma mniej niż trzy sztuki trzody chlewnej. Jeszcze większe rozdrobnienie produkcji występuje w przypadku bydła. mniej niż trzy sztuki posiada 42% gospodarstw zajmujących się chowem bydła. Małe i średnie gospodarstwa nie specjalizują się ani w chowie zwierząt ani w uprawie poszczególnych roślin. Zajmują się niemal wszystkimi, możliwymi na danym terenie, kierunkami produkcji rolnej. Rolnicy nie mający oparcia w stabilnej i konsekwentnej polityce rolnej państwa nie podejmują się specjalizacji w obawie przed podjęciem zwiększonego ryzyka finansowego.

Charakterystyczne jest, że gospodarstwa o mieszanym kierunku produkcji przeważają w Polsce południowo-wschodniej, stanowiąc tam połowę gospodarstw. Najmniej jest ich natomiast w sąsiedztwie dużych miast (województwo warszawskie i łódzkie) oraz w północno-zachodniej części kraju. Te regiony posiadają więcej gospodarstw wyspecjalizowanych w produkcji roślinnej lub zwierzęcej, a więc bardziej aktywnie uczestniczą w produkcji rynkowej.

Z takim rozproszeniem produkcji wiąże się również piąta charakterystyczna cecha polskiego rolnictwa, czyli duży udział gospodarstw produkujących głównie na własne potrzeby (samozaopatrzeniowych). W niektórych województwach Polski południowo-wschodniej ich udział dochodzi do 90 %, podczas gdy na północy i zachodzie kraju nie przekracza 50%. W tych rejonach znaczna część produktów rolnych trafiających na rynek, to wyłącznie płody bezpośrednio sprzedawane na targach przez rolników lub członków ich rodzin. Korzystnie pod względem towarowości rolnictwa prezentują się tereny Polski północnej i zachodniej, gdzie udział takich gospodarstw jest większy niż 45%.

Polska zajmuje trzecie miejsce w Europie pod względem powierzchni rolnej zaraz po Francji i Hiszpanii. Powierzchnia ta wynosi 18 608 tysięcy hektarów co stanowi 56% całego kraju. Duża powierzchnia pozwala użytkować ziemię w sposób mniej intensywny oraz stosować metody produkcji przyjazne środowisku naturalnemu. W Polsce przeważają gleby orne (około 77% użytków rolnych), dzięki czemu możemy dostosować zasiew zbóż, roślin pastewnych oraz innych warzyw i owoców pod potrzeby rynku. Polskie rolnictwo Jest bardzo zróżnicowane. Występuje bardzo duże rozdrobnienie gospodarstw - średnia wielkość gospodarstwa to 8,44 hektarów użytków rolnych (w Unii Europejskiej około 18 ha). Ponad 32,2% z ogólnej ich liczby, to gospodarstwa posiadające 15 i więcej hektarów. Kolejną grupę stanowią gospodarstwa o powierzchni 10-15 ha - jest ich 26,5%. Taka struktura, bez nadmiernej koncentracji produkcji pozwoliła na zachowanie różnorodności biologicznej, która jest jedną z najbogatszych w Europie. Powierzchnia użytków rolnych w Polsce odpowiada 1/5 całkowitej powierzchni rolniczej UE.

W porównaniu z krajami UE ziemia w Polsce jest tania. Niewysoka cena wynika ze słabej jakości ziemi, dużej podaży po likwidacji PGR-ów i małego zainteresowania kupnem. Istnieją różnice regionalne w cenie ziemi. Duże zainteresowanie jej zakupem występuje w regionach o wyższym rozwoju rolnictwa Niskie ceny ziemi przyciągają zagraniczny kapitał.

Wracamy do Europy z typem rolnictwa, który w niektórych jej krajach został już utracony. Nie bez powodu Unia Europejska próbuje zreformować Wspólną Politykę Rolną, odchodząc od intensyfikacji produkcji na rzecz rozwoju rolnictwa zrównoważonego. My posiadamy taki model produkcji rolniczej. Jest to nasz wielki atut. Wiadomo, że rolnictwo ekstensywne wymaga większej pracochłonności i jest jednocześnie mniej wydajne. Za to z drugiej strony sprzyja strukturalnie optymalnemu układowi czynników wzrostu produkcji rolniczej bez degradacji środowiska naturalnego.

W polskim rolnictwie przede wszystkim przeważają zboża - ponad 77%, następnie ziemniaki - 7,5% oraz warzywa pastewne - 5,2%. Na pierwszym miejscu w produkcji zboża znajduje się pszenica, zaś na drugim żyto , którego jesteśmy tak samo dużym producentem jak Niemcy.

Polska to również znany producent szerokiego asortymentu warzyw, wśród których największy udział w produkcji ma kapusta, marchew i cebula. Znane i cenione są nasze owoce jagodowe, a zwłaszcza truskawki i porzeczki. Na szczególną uwagę zasługują przede wszystkim truskawki, które wyróżnia na międzynarodowych rynkach niepowtarzalny aromat i smak, dzięki czemu stają się tak poszukiwane przez konsumentów w wielu krajach. Do najbardziej znanych produktów naszych sadów zaliczyć można jabłka, wiśnie i śliwki.

W Polsce jest procentowo ponad cztery razy więcej rolników niż w Unii Europejskiej (Polska - 25,8%, UE - 5,5%). Polscy rolnicy są mało wydajni; poziom plonów zbóż w Polsce odpowiada poziomowi, jaki Francja i RFN osiągnęły w latach 1966 -1970. Młody wiek rolników (1/3 właścicieli gospodarstw nie przekroczyła czterdziestu lat, w gospodarstwach powyżej 15 ha - 43%) sprawia, że łatwiej przystosują się do nowych warunków działania. Z kolei niski poziom wykształcenia młodzieży wiejskiej (wysokie koszty nauki w szkołach średnich i wyższych) utrudnia znalezienie nowych miejsc pracy poza rolnictwem.

Polskie Rolnictwo na tle Unii Europejskiej

Polski uzyskuje słabsze efekty niż w krajach Unii Europejskiej. Cechy, które różnią rolnictwo naszego kraju od wydajnego, intensywnego rolnictwa zachodnioeuropejskiego, dotyczą zarówno warunków naturalnych rolnictwa, jak i cech społeczno-ekonomicznych:
- rolnictwo Polski rozwija się w mniej korzystnych warunkach naturalnych, zwłaszcza pod względem jakości gleb i ilości opadów
- pod względem wskaźników wydajności rolnictwa, takich jak plony, obsada zwierząt na 100 ha, ilość mleka i mięsa od jednej sztuki hodowlanej, gospodarka rolna Polski odznacza się niską wydajnością, nawet w najkorzystniejszych warunkach naturalnych
- efekty polskiego rolnictwa hamowane są dużym rozdrobnieniem gospodarstw, tradycyjną strukturą upraw ograniczających specjalizację i mechanizację gospodarstw
- tradycyjny charakter rolnictwa Polski potwierdza wysokie zatrudnienie w tym dziale gospodarki - kilkunastokrotnie wyższe niż w Europie Zachodniej. Niepokojący jest także niski poziom wykształcenia ludności wiejskiej oraz starzenie się wsi, zwłaszcza w tych regionach, w których występował silny odpływ ludności młodej do miast
- polskie rolnictwo odznacza się niewystarczającym powiązaniem z przemysłem przetwórczym
- niekorzystne są cechy eksportu żywności - dominuje żywność słabo przetworzona, np. świeże owoce, surowe mięso, żywe zwierzęta

Pomimo wielu słabości i niesprzyjających warunków, gospodarka rolna uzyskuje w zakresie wielu płodów i produktów hodowli nadwyżki, co pozwala osiągnąć korzystne wartości produkcji na 1 mieszkańca, np. w zbiorach żyta, ziemniaków, pogłowia trzody chlewnej, produkcji mięsa i mleka. Przewaga polskiego rolnictwa nad rolnictwem Unii polega na niższych kosztach pracy. Na jednego mieszkańca przypada w Polsce więcej użytków rolnych niż w krajach Unii, dzięki czemu mogą być one wykorzystywane mniej intensywnie, z mniejszą szkodą dla środowiska naturalnego.

Szansą dla polskiego rolnictwa może być więc uwzględnienie w jego rozwoju modelu rolnictwa ekologicznego, opartego na nowoczesnych metodach uprawy. Produkty polskiego rolnictwa postrzegane są jako mało przekształcone chemicznie i pod tym względem bezpieczne. Jakość produkcji jest największą szansą dla polskich wyrobów, zwłaszcza po przystąpieniu do Unii Europejskiej, obarczonej nadwyżkami żywności. Rolnictwo jest najbardziej problemowym działem gospodarki Polski wobec zjednoczenia z Unią. Najpilniejszym działaniem na rzecz rozwoju polskiego rolnictwa jest obecnie dofinansowanie przekształceń polskiej wsi z uwzględnieniem rozwiązań problemu bezrobocia.

Problemy rolnictwa w Polsce

Rolnictwo w Polsce - wg mojej opinii- nigdy nie była mocną stroną gospodarki. Choć wydaje mi się, szczególnie z opini dorosłych, że w latach 1960-1970 przynosiło dużo więcej korzyści ludzią mieszkającym na wsi, niż obecnie. Na wsiach istniały Państwowe Gospodarstwa Rolne oraz liczne spółdzielnie rolne, które wielu ludziom dawały zatrudnienie. Wiem również, że rolnicy zawierali z państwem umowy kontraktacji, które zapewniały im możliwość sprzedaży ich upraw. Teraz można powiedzieć, że rolnictwo w Polsce w znaczeniu gospodarczym nie istnieje.

Rolnicy nie mogą sprzedać swoich produktów hodowli, brak jest skupów, płodów rolnych, a te które istnieją, często są niewypłacalne. Polscy rolnicy mogą wyjść na rynki europejskie, gdyż ich produkty, pomimo zdrowej hodowli i uprawy - ciągle nie spełniają jakichś wymogów unijnych.

Regiony rolnicze świata

Największy na świecie region intensywnego rolnictwa tworzą kraje Europy Zachodniej i Północnej (głównie Dania, Holandia, Francja, Niemcy, Wielka Brytania, Szwecja). Cechuje go wysoka mechanizacja, duże nawożenie i zużycie środków ochrony roślin, wysokie plony roślin uprawnych, wydajny chów zwierząt. W krajach tych uzyskuje się najwyższe światowe plony roślin uprawnych (np. pszenicy ponad 70 dt z ha). Uprawiane są rośliny typowe dla sfery umiarkowanej, jak: pszenica, kukurydza, buraki cukrowe. Prowadzi się intensywny, nierzadko przemysłowy chów bydła, trzody chlewnej, drobiu.

Odmienne warunki przyrodnicze i stosunki społeczno-ekonomiczne występują w regionie basenu Morza Śródziemnego (Włochy, Grecja, Portugalia, Hiszpania, Turcja, Izrael, Egipt, Tunezja, Maroko, Algieria). Rolnictwo ma strukturę bardziej rozdrobnioną, towarzyszy jej ekstensywny chów bydła, owiec, kóz i drobiu. Rozpowszechniane są uprawy typowe dla strefy śródziemnomorskiej, jak: owoce cytrusowe, winorośl, pszenica, kukurydza, bawełna, tytoń.

W postsocjalistycznych krajach Europy Środkowej i Wschodniej (m.in. Rosja, Ukraina, Białoruś, Rumunia, Bułgaria, Węgry, Czechy, Słowacja i Polska) panują podobne warunki przyrodnicze jak w krajach Europy Zachodniej. Inne są jednak w stosunki społeczno-ekonomiczne. W krajach tych (z wyjątkiem Polski) występuje znaczny udział lub przewaga gospodarstw państwowych i spółdzielczych, które podlegają powolnej prywatyzacji. Gospodarstwa indywidualne, nastawione na gospodarkę towarową, są modernizowane. Główne uprawy są typowe dla strefy klimatów umiarkowanych: pszenica, żyto, ziemniaki, buraki cukrowe. Prowadzi się chów bydła i trzody chlewnej.

W warunkach suchego klimatu i sztucznego nawadniania rozwija się rolnictwo krajów Azji Środkowej (Kazachstan, Uzbekistan, Turkmenistan, Tadżykistan, Kirgistan). Spuścizną socjalistycznej gospodarki jest znaczna liczba gospodarstw państwowych i społecznych. Na stepach Kazachstanu prowadzi się wybitnie ekstensywną uprawę pszenicy (plony rzędu 10 dt z ha). Na obszarach sztucznie nawadnianych uprawia się bawełnę. Popularną uprawą jest też herbata. Na obszarach górskich występuje chów owiec.

Kraje Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej to obszar o korzystnym klimacie, ale wysokiej gęstości zaludnienia, a zatem bardzo dużym zapotrzebowaniem na żywność (Chiny, Korea, Japonia, Tajlandia, Malezja, Indonezja, Filipiny, Wietnam). Przeważają bardzo drobne gospodarstwa prywatne, w Chinach spółdzielcze, a niskiej towarowości. W słabiej rozwiniętych krajach tego regionu występuje niska mechanizacja, wiec znaczne są nakłady pracy ręcznej. Ze względu na rozpowszechnioną uprawę ryżu duże powierzchnie zajmują obszary sztucznie nawadnianie. Uprawia się prawie wszystkie rośliny stref od umiarkowanej po zwrotnikową, jak: pszenica, kukurydza, herbata, bawełna, tytoń. W Chinach bardzo rozpowszechniony jest chów trzody chlewnej. Hoduje się też owce i drób.

Również kraje Azji Południowej (Indie, Bangladesz, Pakistan) kojarzą się nam z ogromną gęstość zaludnienia i mało wydajnymi, rozdrobnionymi gospodarstwami rolnymi, w których przeważa praca ręczna. Bardzo rozpowszechniona jest dzierżawa gospodarstw. Popularne uprawy tego regionu to: pszenica, ryż, herbata, bawełna. Indie znane są z gigantycznego pogłowia bezużytecznych gospodarczo świętych krów.

Rolnictwo krajów Azji Południowo-Zachodniej i Afryki Północnej rozwija się w klimacie zwrotnikowym suchym. Ma na nie wpływ także kultura islamu. W regionie tym znajdują się: Iran, Irak, Arabia Saudyjska oraz kraje strefy Sahelu. Na obszarach sztucznie nawadnianych nad rzekami i w oazach na pustyni dominują tradycyjne, drobne gospodarstwa rolne. Uprawia się w nich palmy daktylowe, jęczmień, warzywa, owoce. Na pozostałym obszarze rozpowszechnione jest pasterstwo koczownicze, związane z wędrówkami w poszukiwaniu paszy. Prowadzi się mało wydajny chów bydła (zwłaszcza w strefie Sahelu), a także kóz, owiec, osłów, wielbłądów.

Kraje Czarnej Afryki, obejmujące obszar na południe od Stefy Sahelu, cechują się zacofanym rolnictwem, w którym utrzymuje się wspólne władanie ziemią. Wskutek niskich nakładów pracy i prymitywnej techniki gospodarka rolna jest mało wydajna i niskotowarowa. Wyjątkiem jest Republika Południowej Afryki, gdzie występują obszary rolnictwa intensywnego. Większą wydajnością w regionie Czarnej Afryki wyróżniają się rozległe plantacje roślin przemysłowych i używek przeznaczonych na eksport. Plantacje te były zakładane już w czasach kolonialnych przez ludzkość pochodzenia europejskiego. Główne uprawy to: proso, sorgo, maniok, orzeszki ziemne, palma oleista, palma kokosowa, kakao, kawa.

Nowoczesne, wybitnie towarowe, choć ekstensywne rolnictwo cechuje Stany Zjednoczone i Kanadę. Na farmach o wielkich powierzchniach prowadzi się uprawę kukurydzy, pszenicy, sorgo, soi, bawełny, tytoniu. Rozwinięty jest chów bydła, trzody chlewnej, drobiu.
Podobny, towarowy, ale ekstensywny charakter ma rolnictwo Australii i Nowej Zelandii. Uprawia się tutaj: pszenicę, kukurydzę, trzcinę cukrową, bawełnę. Rozpowszechniony jest chów owiec służący produkcji wełny, a na pastwiskach bardziej wilgotnych - chów bydła.

Odmienny typ rolnictwa występuje w krajach Ameryki Łacińskiej. Obok drobnych gospodarstw chłopskich, pracujących na własne potrzeby, rozwija się ekstensywne rolnictwo obszarnicze (hacjendy), na których dominują monokultury roślin przemysłowych i używek, przeznaczone przeważnie na eksport. Rozpowszechniona jest dzierżawa gospodarstw. Główne uprawy to: kawa, trzcina cukrowa, bawełna, soja, banany. Hoduje się bydło, trzodę chlewną i konie.