Sejm Wielki, Konstytucja 3 Maja, Targowica, Rozbiory
Sejm Wielki
Sejm Czteroletni obradował w latach 1788 -1792. Jego marszałkami zostali Stanisław Małachowski i Kazimierz Nestor Sapieha. Od początku prace sejmu przekroczyły oczekiwania króla. Zmniejszona kontrola Rosji, zaangażowanej w wojnę z Turcją sprzyjała poruszaniu ważnych zagadnień politycznych. Ostatecznie wymuszony sojusz z Rosją został zerwany w 1790 roku, gdy podpisany został układ z Prusami. Przewidywał on udział Rzeczypospolitej w przyszłej wojnie z Rosją i gwarancje pruskie dla integralności terytorialnej państwa polskiego. Sojusz ten miał również oblicze antyaustriackie. Jednak sytuacja polityczna uległa zmianie i rachuby na wykorzystanie sojuszu z Prusami dla wzmocnienia sytuacji międzynarodowej Polski okazały się zawodne. Ponadto w Warszawie nie zdawano sobie sprawy z nieszczerości działań dyplomacji pruskiej. Jej intencją było zerwanie związków polsko - rosyjskich, aby tym łatwiej było doprowadzić do kolejnego rozbioru.
Podczas obrad Sejmu wyodrębniły się trzy stronnictwa. Stronnictwo hetmańskie grupowało konserwatywnych zwolenników protekcji rosyjskiej. Nie chcieli oni żadnych zmian w organizacji politycznej państwa. Nazwa stronnictwa wzięła się od jego głównych przywódców: hetmana Franciszka Ksawerego Branickiego, Szczęsnego Potockiego i Seweryna Rzewuskiego. Stronnictwo królewskie stawiało sobie za cel wzmocnienie władzy wykonawczej przy utrzymaniu związków z Rosją. Jego głównymi przedstawicielami byli kanclerz Jacek Małachowski i rodzina króla (np. prymas Michał Poniatowski). Stronnictwo patriotyczne domagało się reform wewnętrznych, w tym przede wszystkim zniesienia liberum veto i wolnej elekcji, a w stosunkach międzynarodowych zerwania zależności od Rosji i zawarcia sojuszu z Prusami. Jego przywódcami byli marszałek Stanisław Małachowski, Ignacy Potocki, oraz poza Sejmem – Hugo Kołłątaj, Stanisław Staszic. W miarę upływu czasu programy stronnictw podlegały ewolucji, wzrastał radykalizm stronnictwa patriotycznego. W 1790 r. odbyła się powtórna elekcja posłów, gdyż upłynęła kadencja sejmu. Jednak posłowie dotychczasowi nie zostali zwolnieni z udziału w pracach sejmowych i odtąd sejm obradował w podwójnym składzie. Nowi posłowie byli w większości zwolennikami reform i zasilili szeregi stronnictwa patriotycznego. Wpływ na wydarzenia w Polsce wywierała dokonująca się w tym czasie rewolucja we Francji. Na szczególną uwagę w dorobku Sejmu Czteroletniego zasługują trzy kwestie: powiększenie armii, równouprawnienie mieszczaństwa i zmiana modelu państwa. Pierwsza z nich została rozwiązana poprzez podniesienie liczebności wojska do 100 tys. żołnierzy. Liczba ta okazała się nierealistyczna wobec braku środków finansowych na utrzymanie tak licznej armii. Ostatecznie powiększono ją do 65 tys. ludzi. Był to i tak wzrost o 100% wobec dotychczasowego stanu. Sprawa mieszczańska była jednym z ważniejszych problemów społecznych Rzeczypospolitej. W listopadzie 1789 r. odbyła się tzw. czarna procesja. Była to manifestacja mieszczan 141 miast królewskich, którzy w żałobnych strojach pod przewodnictwem prezydenta Warszawy J. Dekerta udali się do króla i przedłożyli mu petycję w sprawie poprawy położenia mieszczaństwa w Polsce. Wpłynęło to z pewnością na przyjęcie przez Sejm “Prawa o miastach królewskich” w kwietniu 1791 r. Wprowadziło ono pełne zrównanie mieszczan ze szlachtą w dziedzinie praw cywilnych i osobistych. Mieszczanie nie otrzymali jednak pełni praw politycznych, co z pewnością było mankamentem tej ustawy.
Konstytucja 3 Maja
Reformy ustrojowej państwa dokonała uchwalona 3 maja 1791 r. “Ustawa Rządowa” nazwana Konstytucją Trzeciego Maja. Redagowanie tego dokumentu odbywało się w tajemnicy, w wąskim gronie. Okoliczności jej uchwalenia nazywane są zamachem stanu, gdyż odbyło się wbrew regulaminowi obrad i przy obecności jedynie 182 na 359 posłów. Na placu przed Zamkiem Królewskim zostały zgromadzone oddziały wojskowe oraz zebrały się tłumy mieszczan. W takiej sytuacji zdezorientowana i przestraszona opozycja nie podjęła większej akcji. Król ogłosił, że wobec groźby rozbioru jedyny ratunek widzi w przyjęciu konstytucji. Następnie jej tekst został odczytany i przyjęty przez sejm. “Ustawa Rządowa” przewidywała niezwykle gruntowne reformy państwowe. Rzeczpospolita przekształciła się w monarchię konstytucyjną. Miała być ona monarchią dziedziczną. Po śmierci Stanisława Augusta władza miała przejść w ręce dynastii Wettinów. Wprowadzono trójpodział władz państwowych. Władza wykonawcza należała do dwuizbowego parlamentu. Zniesiono w nim liberum veto i wprowadzono głosowanie większością. Władzę wykonawczą stanowiła Straż Praw. Tworzył ją król wraz z prymasem, marszałkiem sejmu i pięcioma ministrami. Straż zajmowała się administracją, polityką zagraniczną, sprawami wewnętrznymi i finansami. Wprowadzona została zasada parlamentarnej odpowiedzialności ministrów. Co 25 lat miały zbierać się sejmy dla rewizji założeń konstytucji. Zniesiono w niej podział na Koronę i Litwę. Włączone zostały wszystkie postanowienia uchwalonej wcześniej ustawy o miastach. Konstytucja Trzeciego Maja miała fundamentalne znaczenie dla dalszego rozwoju państwa polskiego. Była to pierwsza tego typu ustawa w Europie i druga na świecie (po amerykańskiej). Stanowiła ona wskazówkę, że w Rzeczypospolitej zostały pokonane tendencje anarchistyczne i kraj dźwignął się z upadku.
Konfederacja targowicka
Opozycja nie podjęła działań na sejmie, ale jej przywódcy natychmiast udali się do Rosji, aby uzyskać jej pomoc przeciw próbie naprawy państwa. Katarzyna II postanowiła rozprawić się z Rzeczpospolitą, w czym utwierdzali ją przebywający w Petersburgu polscy magnaci, przywódcy stronnictwa hetmańskiego. Katarzyna traktowała wydarzenia w Polsce nie tylko jako wyrwanie się spod kurateli rosyjskiej, ale także jako zamach na porządek europejski i pozycję mocarstw. Ponadto w obliczu trwającej we Francji rewolucji, wszelkie zmiany porządku odbierane były przez monarchów jako rozprzestrzenianie “jakobińskiej zarazy”. Przywódcy stronnictwa hetmańskiego zawiązali konfederację, której powstanie ogłoszono oficjalnie już po rozpoczęciu wojny w miasteczku Targowica. Konfederaci zwrócili się do Rosji z prośbą o pomoc, gdyż praktycznie nie dysponowali żadnymi siłami. Rozpoczęła się w 1792 r. wojna polsko - rosyjska, która została nazwana wojną w obronie Konstytucji Trzeciego Maja. Początkowo wojska polskie odniosły pewne sukcesy (bitwy pod Dubienką i Zieleńcami). Dla upamiętnienia zwycięstwa pod Zieleńcami król ustanowił medal Virtuti Militari. Jednak przewaga rosyjska, zdanie doradców oraz niewiara Stanisława Augusta w możliwość wygranej spowodowały, że król przystąpił do konfederacji targowickiej. Postąpiła tak również większość szlachty, obawiając się represji i konfiskaty majątków. Król sądził, że może uda mu się coś ocalić z postanowień Konstytucji. Były to nadzieje bezpodstawne. Targowiczanie zlikwidowali wszystkie reformy “Ustawy Rządowej”, a wojska rosyjskie grabiły kraj. Całkowitym zaskoczeniem dla wszystkich, także dla targowiczan, było zawarte z inicjatywy Prus porozumienie rosyjsko - pruskie w sprawie rozbioru Polski. Prusy domagały się ziem polskich w zamian za dalsze pozostawanie w koalicji antyfrancuskiej. Austria zajęta sprawami francuskimi i bawarskimi nie wzięła udziału w rozbiorze. W dniu 23 I 1793 r. zostało podpisane w Petersburgu odpowiednie porozumienie. W 1793 r. zebrał się w Grodnie sejm Rzeczypospolitej, który miał zaakceptować postanowienia konwencji rozbiorowej. Mimo że ambasador rosyjski zadbał o to, aby wybrać posłów na sejm gotowych uznać rozbiór, to jednak nie chcieli oni go przegłosować, przede wszystkim w części dotyczącej Prus. Ostatecznie ich milczenie wytłumaczono jako akceptację rozbioru. Jak się później okazało, był to ostatni sejm w dziejach I Rzeczypospolitej.
II rozbiór i POWSTANIE KOŚCIUSZKOWSKIE
II rozbiór był katastrofą państwa. Nowe granice rozerwały więzi ekonomiczne między różnymi częściami państwa. Władze polskie faktycznie przestały istnieć, a rządy sprawował ambasador rosyjski. Wojska polskie rozbrajano, a żołnierzy przymusowo wcielano do armii rosyjskiej. Nastąpił kryzys gospodarczy. Upadło sześć największych banków warszawskich. Rosła drożyzna, a co za tym idzie nędza społeczeństwa. Powszechną nienawiść budzili targowiczanie, oskarżani o spowodowanie upadku państwa. Działacze stronnictwa patriotycznego udali się na emigrację, a w kraju zawiązało się tajne porozumienie dla przeprowadzenia powstania przeciw zaborcom. Początkowo zorganizowało się stronnictwo umiarkowanych, a później radykałów. Na dowódcę przyszłego powstania upatrzony został generał wojsk polskich Tadeusz Kościuszko. Starał się on odwlec wybuch powstania, aby lepiej je przygotować. Zostało ono przyśpieszone przez wykrycie spisku w Warszawie oraz bunt brygady kawalerii narodowej Antoniego Madalińskiego, która zagrożona rozwiązaniem 12 III 1794 r. opuściła miejsce swojego stacjonowania w Ostrołęce. Jej marsz na południe spowodował wyruszenie wojsk rosyjskich w pościg, w tym także wojsk rosyjskich z Krakowa. Tymczasem do Krakowa przybył Kościuszko. Następnego dnia – 24 III 1794 r. – złożył uroczystą przysięgę na wierność narodowi jako Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej i ogłosił akt powstania. Pod jego rozkazy zgłaszali się ochotnicy, w tym także chłopi z podkrakowskich wsi. Na czele około 6 tysięcy żołnierzy wyruszył w kierunku Warszawy. Pod wsią Racławice pod Krakowem doszło do starcia z wojskami rosyjskimi. Bitwa stoczona 4 IV 1794 r. zakończyła się zwycięstwem wojsk polskich. Odznaczyli się w niej kosynierzy, czyli chłopi uzbrojeni w kosy. Zwycięstwo miało mniejsze znaczenie militarne (nie otworzyło drogi do Warszawy), lecz za to olbrzymie moralne. W kwietniu powstania wybuchły w Warszawie i w Wilnie. Objawem radykalizacji nastrojów były samosądy nad pochwyconymi uczestnikami konfederacji targowickiej. Kościuszko zdawał sobie sprawę, że bez poparcia chłopskiego nie uda mu się zbudować armii. Dlatego próbował przyciągnąć chłopów do powstania. Temu celowi miał temu służyć Uniwersał Połaniecki wydany 5 V 1794 roku. Obiecywał on chłopom osobistą wolność, zakazywał pociągania do odrabiania pańszczyzny rodzin chłopskich, z których mężczyźni służyli w wojsku. Sytuacja militarna powstania była zła. Do Warszawy zbliżały się wojska pruskie i rosyjskie. Kościuszko próbował się im przeciwstawić, ale poniósł klęskę w bitwie pod Szczekocinami. Największym militarnym sukcesem powstania było odparcie wojsk pruskich spod Warszawy, po dwumiesięcznym oblężeniu. Latem powstanie upadło na Litwie, a 10 października Kościuszko poniósł klęskę w bitwie pod Maciejowicami. W bitwie tej sam dostał się do rosyjskiej niewoli. Nowym Naczelnikiem został T. Wawrzecki. Jednak nie posiadał on umiejętności Kościuszki, ani jego autorytetu. W dniu 4 listopada Rosjanie wzięli szturmem Pragę i dokonali rzezi jej mieszkańców. Oddziały powstańcze opuściły Warszawę i 16 listopada zostały rozproszone pod Radoszycami. Powstanie upadło.
Po zakończeniu powstania ościenne mocarstwa przejęły pełną kontrolę nad ziemiami polskimi. Jednocześnie trwały długie rokowania co do przyszłości tych ziem. W dniu 24 X 1795 r. zostały podjęte decyzje w sprawie ustalenia nowych granic między państwami. W listopadzie 1795 r. abdykował Stanisław August Poniatowski. Do tego kroku skłoniła go obietnica spłacenia wszystkich zaciągniętych przez niego długów. Ostateczną konwencję rozbiorową mocarstwa podpisały 26 I 1797 roku. Jednocześnie zobowiązały się, że nie będą używały nazwy “Polska” i pochodnych od niej.
Likwidacja państwa polskiego była wydarzeniem bez precedensu w nowożytnych dziejach Europy. Naruszała ona wszystkie przyjęte reguły stosunków międzynarodowych. Tymczasem państwa europejskie przyjęty ten fakt całkowicie obojętnie.
Rozbiory Polski
1772
Rosja, Austria, Prusy
Rosja: 92 tys. km2, ziemie na wschód od Dźwiny i Dniepru; Austria: 83 tys. km2, południowa część województwa krakowskiego i sandomierskiego, województwo ruskie; Prusy: 36 tys. km2, Warmia, województwa pomorskie, malborskie i chełmińskie bez Gdańska i Torunia, pas ziem nad Notecią.
1793
Rosja, Prusy
Rosja: 250 tys. km2, większość Białorusi po linię Druja-Pińsk oraz Ukraina Prawobrzeżna z Podolem i częścią Wołynia; Prusy: 58 tys. km2, Gdańsk, Toruń, cała Wielkopolska, część Mazowsza, fragment Małopolski z Częstochową.
1795
Rosja, Austria, Prusy
Rosja: 120 tys. km2, większa część Żmudzi i województwa trockiego, reszta województwa wileńskiego, nowogródzkiego i wołyńskiego, prawie całe województwo brzesko-litewskie; Austria: 47 tys. km2, część Małopolski między Pilicą a Bugiem wraz z częścią Mazowsza i Podlasia; Prusy: 48 tys. km2, większość Mazowsza z Warszawą, część Podlasia, ziemie litewskie po Niemen.