Polska Partia Socjalistyczna (PPS)
Polska Partia Socjalistyczna (PPS) - polska partia polityczna o charakterze socjalistycznym i robotniczym (klasyfikowana w grupie partii lewicowych), założona w listopadzie 1892r. podczas tzw. zjazdu paryskiego jako Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich, jedna z najważniejszych w Polsce sił politycznych aż do 1948. W czasach PRL jako samodzielna partia działała jedynie na emigracji. Od 1987 r. reaktywowanie PPS w Polsce. Po 1989 r. kilkakrotnie miała własną niewielką reprezentację w parlamencie, obecnie jednak cieszy się nikłym poparciem społecznym. Do tradycji przedwojennej PPS odwołuje się wiele istniejących organizacji lewicowych, m.in. Młodzi Socjaliści i Nowa Lewica.
Program polityczny
Polska Partia Socjalistyczna przez swój program chce zachowywać ciągłość polskich tradycji Komunistycznych, rewolucyjnych i robotniczych. PPS reprezentuje głównie interesy ludzi pracy oraz broni interesów jednostek słabszych w społeczeństwie. Za najważniejsze uznaje się prawa socjalne i pracownicze, które są podstawą prawdziwej demokracji. PPS opowiada się za równoprawnością sektorów prywatnego, państwowego, spółdzielczego i komunalnego.
Historia PPS
PPS powstała na zjeździe założycielskim, który odbył się w listopadzie 1892 r. w Paryżu, uczestniczyli delegaci reprezentujący 4 polskie organizacje lewicowe: II Proletariat, Związek Robotników Polskich, Zjednoczenie Robotnicze, Gmina Narodowo-Socjalistyczna. Przyjęty program zakładał zaprowadzenie demokratycznego systemu władzy, poszanowania praw każdego obywatela bez względu na jego pochodzenie, rasę, narodowość i wyznanie, wolność słowa i bezpłatną edukację, zaprowadzenie przepisów mających według zwolenników chronić pracowników (m.in. 40-godzinny czas pracy), stopniową nacjonalizację ziemi i środków produkcji. Na pierwszym zjeździe krajowym, który miał miejsce w czerwcu 1893 r. w Lasach Ponarskich, doszło do rozłamu i wydzielenia się Socjal-Demokracji Królestwa Polskiego, grupującej socjalistów o orientacji raczej internacjonalistycznej, opozycyjnych wobec większościowej w PPS frakcji niepodległościowej. Ówczesnymi liderami PPS w kraju byli Józef Piłsudski (zabór rosyjski), Ignacy Daszyński (zabór austriacki). W maju 1900 część działaczy opowiadająca się za stosowaniem terroryzmu opuściła PPS i stworzyła wkrótce III Proletariat. Podczas rewolucji 1905 r. PPS rozrywana była przez dwa rywalizujące ze sobą środowiska: tzw. "starych" z Piłsudskim, którzy wzywali do samodzielnych akcji zbrojnych i "młodych" liczących na obalenie caratu przy współpracy ze zrewoltowanymi masami rosyjskimi. W latach 1905-1907 zdominowana przez "starych" Organizacja Bojowa PPS przeprowadziła setki akcji bojowych i terrorystycznych (zamachy, odbijanie więźniów, ekspropriacje). Konflikt "starych" i "młodych" w łonie partii doprowadził ostatecznie w 1906 do jej rozłamu na PPS-Frakcję Rewolucyjną ("starych") i PPS-Lewicę ("młodych"). Od 1909 r. PPS-FR wróciła do dawnej nazwy, PPS-Lewica zaś zatraciła znaczenie - resztki jej członków wstąpiły później do Socjal-Demokracji Królestwa Polskiego i Litwy tworząc Komunistyczną Partię Robotniczą Polski. Przez kilka lat działała również niezależna PPS-Opozycja powstała na skutek sporu o miejsce koncepcji niepodległościowej w programie partii.
PPS w II Rzeczypospolitej
Wraz z wybuchem I wojny światowej z PPS wystąpił Piłsudski, jednak duża część partii wciąż pozostawała pod wpływem jego koncepcji niepodległościowych. XII Kongres partii odbyty w 1916 r. w Piotrkowie opowiedział się za budową Polski jako niezależnej republiki demokratycznej. W 1918 r. PPS stanowi podstawę pierwszego Rządu Ludowego Republiki Polskiej, tzw. Rządu Lubelskiego, na którego czele stanął Daszyński.
W pierwszych wyborach w 1919 r. zdobyła 35 (na 432) mandatów poselskich, co poczytywano za porażkę. W kwietniu tego samego roku miało również miejsce zjednoczenie trzech organizacji partyjnych wywodzących się z poszczególnych zaborów: Polskiej Partii Socjalistycznej Zaboru Pruskiego i Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego. W połowie 1921 r. PPS miała około 55 tys. członków. PPS tradycyjnie angażowała się w ruch związkowy i spółdzielczy, z partią współpracowały też pozostające w jej strefie wpływów organizacje, takie jak np. Towarzystwo Uniwersytetów Robotniczych (TUR), Czerwone Harcerstwo czy Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej. W 1926 r. PPS początkowo poparła przewrót majowy dokonany przez Piłsudskiego. Związany z partią związek zawodowy kolejarzy zorganizował strajk, który uniemożliwił rządowi przerzut do Warszawy wiernych mu wojsk z Wielkopolski. 17 października 1928 nastąpił w PPS rozłam. Prosanacyjni działacze na czele z Rajmundem Jaworowskim utworzyli PPS-dawną Frakcję Rewolucyjną. Od 1929 r. PPS jest największą siłą opozycyjnego tzw. Centrolewu, do którego wchodzą również PSL-Wyzwolenie, PSL-Piast, Stronnictwo Chłopskie, Narodowa Partia Robotnicza i Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji. Po rozwiązaniu przez Piłsudskiego Sejmu w 1930 r. następują aresztowania wielu działaczy partyjnych, z których niektórzy zostają skazani w tzw. procesie brzeskim (od nazwy miasta Brześć).
PPS podczas II Wojny Światowej
We wrześniu 1939 r. partia włączyłą się w kampanię obronną przeciwko niemieckiej agresji powołując ochotnicze bataliony robotnicze, organizowała obronę cywilną, wydawała partiotyczną prasę. W podziemiu działała jako WRN (Wolność, Równość, Niepodległość) albo Centrala Ruchu Mas Pracujących Miast i Wsi. Lewica socjalistów powołała organizację Polscy Socjaliści (później jako - Robotnicza Partia Polskich Socjalistów). WRN uznawała się za część polskiego państwa podziemnego, brała udział w tworzeniu konspiracyjnych oddziałów zbrojnych i zajmowała początkowo stanowisko zbieżne z polityką rządu emigracyjnego w Londynie. W latach 1941-1943 konflikt WRN z Londynem zaowocował przejściowym zawieszeniem udziału partii w ciałach politycznych podziemia i wejściem na jej miejsce PS. Obie grupy czynnie włączyły się w powstanie warszawskie w 1944 r. Po przejściu frontu wielu z działaczy PPS-WRN zostało aresztowanych przez Sowietów, którzy jednocześnie poparli powstanie tzw. lubelskiej PPS z Edwardem Osóbką-Morawskim na czele, wywodzącej się głównie z RPPS, zasilonej jednak zwłaszcza w 1945 roku znaczną liczbą działaczy dawnej WRN.PPS współtworzyła rząd w latach 1945-1948 a jej przedstawiciele pełnili wówczas funkcję premiera, wchodzili w kład Rady Ministrów i KRN. Los krajowej PPS skupiającej 500 tysięcy osób przypieczętował w grudniu 1948 r. tzw. kongres zjednoczeniowy, podczas którego partia formalnie połączyła się z komunistyczną Polską Partią Robotniczą, faktycznie natomiast została przez nią wchłonięta, tworząc Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą.
Po 1948 r. niezależna PPS przetrwała jedynie na emigracji, również tam jednak nie rozwinęła efektywnych działań, szarpana różnorodnymi koncepcjami politycznyczmi i podziałami na tle wyboru taktyki.
Polska Partia Socjalistyczna - Frakcja Rewolucyjna (PPS-FR), partia socjalistów polskich utworzona w 1906 w wyniku rozłamu w PPS podczas IX Zjazdu w Wiedniu - powstały wówczas dwie frakcje: PPS-FR ("Starzy") i PPS-Lewica ("Młodzi").
PPS-FR pozostała wierna tradycji powstańczej, na pierwszy plan wysuwając sprawę odzyskania niepodległości Polski; pomijała drogę rewolucji robotniczej (w odróżnieniu od PPS-Lewicy), chcąc sprawować władzę na drodze demokracji parlamentarnej w przyszłym państwie polskim. W 1909 ponownie przemianowana na PPS.
Liderami partii byli: Józef Piłsudski, Tomasz Arciszewski, Leon Wasilewski, Mieczysław Niedziałkowski, Walery Sławek, Norbert Barlicki, Jędrzej Moraczewski.
Polska Partia Socjalistyczna - dawna Frakcja Rewolucyjna - polska lewicowa partia polityczna o nastawieniu prosanacyjnym
Utworzona 17 października 1928 przez grupę działaczy PPS na czele z Rajmundem Jaworowskim, popierających przewrót Józefa Piłsudskiego.
PPS-dFR działała głównie w województwie warszawskim oraz lwowskim. W strefie wpływów partii znajdowała się Centrala Zjednoczenia Klasowych Związków Zawodowych. W październiku 1939 rozwiązana, a jej działacze weszli w skład PPS-WRN.
Polska Partia Socjalistyczna - Lewica — internacjonalistyczna partia socjalistów polskich powstała w 1906 r. po IX zjeździe PPS w Wiedniu. Jej działacze odrzucili program odzyskania niepodległości Polski, stawiając na drogę rewolucji robotniczej, w konsekwencji której miała powstać wielonarodowa republika rad (światowe państwo dyktatury proletariatu).
W 1918 r. połączyła się z SDKPiL w Komunistyczną Partię Robotniczą Polski.
Głównymi działaczami PPS-Lewicy byli: T. Rychniewski, Maria Koszutska, M. Horwitz-Walecki.
Polska Partia Socjalistyczna - Opozycja (PPS-Opozycja) - polska partia polityczna o charakterze socjalistycznym. Działała w latach 1912-1914 jako opozycja do PPS-Frakcji Rewolucyjnej. Partia głosiła konieczność powiązania akcji bojowych z walką rewolucyjną. Po wybuchu I wojny światowej połączyła się z PPS-Frakcją Rewolucyjną.
Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy - działająca na przełomie XIX i XX wieku polska marksistowska partia polityczna. Początkowo nosiła nazwę Socjaldemokracja Królestwa Polskiego. Od 1900 roku Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy. Partia powstała w 1893 roku (jako SDKP) wskutek sprzeciwu części działaczy Związku Robotników Polskich i II Proletariatu wobec postanowień zjazdu paryskiego w wyniku którego utworzono Polską Partię Socjalistyczną.
Organizacja ta dążyła do wybuchu internacjonalistycznej rewolucji robotniczej, obalenia ustroju kapitalistycznego, likwidacji państw narodowych oraz wprowadzenia rządów proletariatu. Niechętnie lub wrogo odnosiła się do dążeń niepodległościowych oraz do współpracy z organizacjami chłopskimi.
W grudniu 1918 w wyniku połączenia z PPS-Lewicą utworzyła Komunistyczną Partię Polski.
Czołowi działacze
Najbardziej znani członkowie SDKPiL stanowili grupę osób, które uzyskają międzynarodową sławę w czasie rosyjskiej rewolucji październikowej. Głównym teoretykiem ruchu była pochodząca z Zamościa Żydówka, Róża Luksemburg. Innymi znanymi członkami partii byli Leo Jogiches, Julian Marchlewski, Adolf Warszawski, Feliks Dzierżyński, Karl Sobelson, Józef Unszlicht, Karol Radek czy Jakob Furstenberg. Wielu spośród tych internacjonalistów odegrało znaczące role w lewicowych ruchach rewolucyjnych w Niemczech i Rosji.
Powstanie
SDKPiL została założona w 1893 roku, jako ugrupowanie bazujące na internacjonalistycznym programie marksistowskim. Jej rdzeniem był Związek Robotników Polskich, którego część działaczy odmówiło poparcia narodowych żądań zawartych w programie Polskiej Partii Socjalistycznej. W rezultacie Związek i II Proletariat opuściły PPS, tworząc SDKP. Później pogłębiły się jeszcze różnice pomiędzy tymi dwiema organizacjami, kiedy to podczas Międzynarodowego Kongresu Socjalistycznego w sierpniu 1893, delegacja polska (przewodzona przez Ignacego Daszyńskiego z Galicji) odmówiła zajęcia miejsc obok m.in. Róży Luksemburg. Podobnie było na następnym Kongresie w 1896 roku, kiedy to doszło do konfliktu pomiędzy Luksemburg a Józefem Piłsudskim, reprezentującym PPS. Przedmiotem sporu była kwestia niepodległości Polski.
Zjednoczenie ze Związkiem Robotników Litwy
SDKP odbierana była raczej jako partia reprezentująca robotników pochodzących z określonego geograficznego obszaru, niż klasę pracującą całego narodu. Z tego powodu SDKP zjednoczyła się z Związkiem Robotników Litwy w 1899 roku. Było to zasługą starań Feliksa Dzierżyńskiego, przyszłego bolszewickiego szefa Czeki. SDKP zmieniła nazwę na Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy. Zjednoczone ugrupowanie początkowo cieszyło się sporą popularnością i napływem nowych członków, głównie dzięki działalnością Dzierżyńskiego w Warszawie, przed jego aresztowaniem przez służby carskie.
Rozłam pomiędzy bolszewikami i mienszewikami
Wcielając w życie koncepcję SDKPiL jako filii Wszechrosyjskiej Partii Socjaldemokratycznej, partia brała udział w kongresie Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (RSDLP), który odbył się w 1903 roku w Londynie. Podczas tego kongresu miał miejsce słynny rozłam w ruchu, jaki miał miejsce pomiędzy frakcjami mienszewików i bolszewików. SDKPiL udało się zachować pewien stopień autonomii. Nieco później bolszewicy zaczęli propagować hasło "demokratycznej dyktatury proletariatu i chłopstwa", którą polscy rewolucjoniści odrzucili.
Wojna i rewolucja
SDKPiL była jedną z głównych organizacji biorących udział w wydarzeniach wywołanych przez wojnę rosyjsko-japońską i później podczas Rewolucji 1905 roku. Silny defetyzm opozycyjny wobec carskiego państwa, przyjęty przez SDKPiL odróżniał ją od PPS, która zajęła pro-japońskie stanowisko. Jednakże wraz z narastaniem wrzenia rewolucyjnego, partia współpracowała blisko z Bundem i lewym skrzydłem PPS. W tym samym czasie Róża Luksemburg powróciła z uchodźstwa, a "Strajk Masowy" zajął centralne miejsce w rewolucyjnej teorii organizacji.
Okres po rewolucji charakteryzował się odwrotem mas od lewicy, co zaowocowało rozłamem w partii. SDKPiL była silnie zależna od RSDLP, co oznaczało iż problemy rosyjskiego ugrupowania przekładały się także na sytuację jego polskiego odpowiednika. Podczas Piątego Kongresu RSDLP w Londynie (1907 r.), Jogiches i Warski zostali wybrani do wspólnego Komitetu Centralnego, gdzie zajęli pozycje przychylne frakcji bolszewickiej. W następnych latach jednak RSDLP niemal nie prowadziła działalności jako koherentna organizacja; z tego powodu SDKPiL dystansowała się od rosyjskich frakcji. W 1911 roku nastąpił rozłam w partii, w wyniku którego Komitet Warszawski oddzielił się od Komitetu Centralnego zdominowanego przez Jogichesa.
I wojna światowa
Pomimo podziałów, cała partia zaakceptowała pozycje internacjonalistyczne w stosunku do konfliktu zbrojnego u zarania I wojny światowej. 2 sierpnia 1914 roku Komitet Warszawski zorganizował konferencję wszystkich frakcji rewolucyjnych, w których wzięły udział także Komitet Centralny, PPS - Lewica i Bund. Wezwali oni wspólnie do potępienia imperialistycznej wojny i przejęcia władzy w państwach przez klasę robotniczą. Jednak próby koordynacji działań poszczególnych ugrupowań zakończyły się niepowodzeniem. Pomimo tego, w czasie wojny wszystkie frakcje zbliżyły się do bolszewików, wchodząc w skład leninowskiego ruchu zimmerwaldzkiego. 4 listopada 1916 roku miał miejsce kongres partyjny, podczas którego doszło do ponownego zjednoczenia poszczególnych frakcji i wybrania nowego Komitetu Centralnego.
Koniec partii
Po rewolucji październikowej 1917 roku, rząd rosyjski wydał 30 marca manifest, w którym uznał prawo Polski do statusu autonomicznego, podczas gdy Rada Piotrogrodzka uznała prawo Polski do samostanowienia. Koniec wojny zastał wielu działaczy SDKPiL podróżujących po Europie i biorących udział w przeróżnych lewicowych ruchach rewolucyjnych. Luksemburg i Jogiches stali na czele Komunistycznej Partii Niemiec, podczas gdy Dzierżyński, Radek i Hanecki brali czynny udział w rewolucji październikowej i otrzymali stanowiska w sowieckim rządzie. W grudniu 1918 roku doszło do połączenia z PPS-Lewicą, w wyniku którego powstała Komunistyczna Partia Polski.
Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR) - partia komunistyczna, sprawująca dyktatorskie rządy w Polsce Ludowej, w latach 1948-1989. Realizowała program marksizmu-leninizmu. Zgodnie z założeniami ideowymi, PZPR stanowiła awangardę rzadzącej klasy robotniczej.
Program polityczny i cele PZPR
Do roku 1989 PZPR miała charakter partii państwowej, która sprawowała władzę absolutną (poprawka do konstytucji z roku 1976 mówiła o "przewodniej sile narodu") oraz kontrolowała zbiurokratyzowaną gospodarkę nakazowo-rozdzielczą. Głównym celem było stworzenie społeczeństwa komunistycznego oraz budowa komunizmu na całym świecie. Partia była zorganizowana na zasadzie centralizmu demokratycznego, który w teorii zakładał demokratyczne wyłanianie władz, podejmowanie decyzji i kierowanie jej działalnością. W rzeczywistości najważniejszą rolę odgrywał Komitet Centralny, jego Biuro Polityczne oraz Sekretariat, przy czym te organy same były poddane ścisłej kontroli władz Związku Radzieckiego. To właśnie te władze decydowały o polityce oraz składzie personalnym głównych organów, choć według statutu zadanie to spoczywało na członkach zjazdu, który odbywał się co pięć-sześć lat. W przerwie pomiędzy nimi odbywały się konferencje partyjne komitetów wojewódzkich, powiatowych, gminnych i zakładowych. Najmniejszą jednostką organizacyjną PZPR była Podstawowa Organizacja Partyjna (POP), która istniała w zakładach pracy, uczelniach, instytucjach kulturalnych itd. Główną rolę w PZPR odgrywały osoby zawodowo zajmujące się polityką, czyli tzw. "aktyw partyjny", który tworzyły osoby rekomendowane do kierowania głównymi instytucjami państwowymi, organizacjami społecznymi, związkami zawodowymi. W szczytowym momencie rozwoju PZPR (koniec lat 70.) liczyła ona ponad 3,5 miliona osób. Biuro Polityczne KC, Sekretariat oraz komitety wojewódzkie decydowały o obsadzie kluczowych stanowisk nie tylko wewnątrz partii lecz także we wszelkich strukturach mających w nazwie "państwowe" - od urzędów centralnych po nawet niewielkie przedsiębiorstwa państwowe i spółdzielcze, co było nazywane systemem nomenklaturowym zarządzania państwem i gospodarką. W pewnych obszarach gospodarki - np. rolnictwie system nomenklaturowy był jednak kontrolowany za zgodą PZPR przez jej partie sojusznicze ZSL (rolnictwo i produkcja żywności) i Stronnictwo Demokratyczne (środowiska rzemieślnicze, drobna przedsiębiorczość, niektóre spółdzielnie).
Historia PZPR
Polska Zjednoczona Partia Robotnicza powstała na zjeździe zjednoczeniowym Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej w dniach 15-21 grudnia 1948 roku. Było to możliwe dzięki usunięciu z PPS działaczy sprzeciwiających się zjednoczeniu (a właściwie wchłonięciu przez komunistów), a także tych członków PPR, których oskarżono o "odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne". Ocenia się, że ponad 25% socjalistów zostało odsuniętych na "tor boczny" lub usuniętych z życia politycznego.
Od stycznia 1990, kiedy upadek PZPR był prawie pewny, w całym kraju rozpoczęły się społeczne okupacje budynków partyjnych, które miały na celu uniemożliwienie rozkradania mienia partyjnego oraz niszczenia lub wynoszenia archiwów PZPR. 29 stycznia 1990 roku odbył się XI Zjazd PZPR, na którym miało dojść do przeobrażenia partii. Ostatecznie doszło do jej samorozwiązania a część działaczy podjęła decyzję o założeniu dwóch nowych partii socjaldemokratycznych. Na ten cel otrzymała od Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego kwotę ponad 1 mln dolarów w ramach tzw. "moskiewskiej pożyczki".
Byli działacze PZPR założyli Socjaldemokrację Rzeczypospolitej Polskiej, której głównymi animatorami byli Leszek Miller i Mieczysław Rakowski. SdRP miała m.in. przejąć wszystkie prawa i obowiązki PZPR oraz pomóc w rozdysponowaniu majątku byłej PZPR, która pod koniec lat 80. posiadała znaczne przychody, głównie z nieruchomości którymi zarządzała oraz z przedsiębiorstwa RSW "Prasa-Książka-Ruch", które z kolei posiadało specjalne ulgi podatkowe. W tym okresie przychody ze składek członkowskich stanowiły tylko 30% przychodów PZPR.
Po rozwiązaniu PZPR i założeniu SdRP pozostała część działaczy utworzyła Unię Socjaldemokratyczną Rzeczypospolitej Polskiej (USdRP), która zmieniła nazwę na Polską Unię Socjaldemokratyczną) i Ruch 8 Lipca.
Pod koniec 1990 r. w Sejmie trwała intensywna debata nad sposobem przejęcia przez państwo majątku byłej PZPR, na który składało się ponad 3000 budynków i lokali, z czego prawie połowa była użytkowana bez żadnej podstawy prawnej. Zwolennicy przejęcia majątku PZPR argumentowali, że został on zbudowany w oparciu o grabież oraz dotacje Skarbu Państwa, wypracowanego przez całe społeczeństwo. Przeciwnicy z SdRP byli zdania, że majątek powstał ze składek członkowskich i żądali sukcesji majątku byłej PZPR na rzecz SdRP, która w tym czasie administrowała majątkiem. Kontroli sejmowej komisji nie podlegał majątek ruchomy oraz konta byłej PZPR.
9 listopada 1990 roku Sejm uchwalił "Ustawę o przejęciu majątku byłej PZPR", która ostatecznie miała doprowadzić do przejęcia nieruchomości byłej PZPR przez Skarb Państwa. Część nieruchomości została przejęta do 1992 roku, głównie na rzecz samorządów terytorialnych, o część toczyły się spory sądowe jeszcze do 2000 roku. Ruchomości i finanse byłej PZPR praktycznie zniknęły. Według deklaracji posłow SdRP 90-95% majątku partii zostało przeznaczone na wypłatę odpraw dla etatowych pracowników lub przekazano na cele społeczne.
Niezależna Socjalistyczna Partia Pracy - polska partia polityczna grupująca lewicowych socjalistów.
Powstała na przełomie 1921 i 1922 roku w wyniku odejścia z Polskiej Partii Socjalistycznej części działaczy. Duża część członków NSPP, na czele z przewodniczącym Bolesławem Drobnerem powróciła w 1928 do PPS.
Partia wydawała czasopisma: "Przedwiośnie", "Robotnik i Chłop", "Głos Niezależnych Socjalistów".