Kształtowanie się podziału religijnego Europy w XVI wieku

Reformacja zaczęła się szerzyć w Europie w XVI w. na skutek wielu czynników istniejących i ulegających coraz większemu natężeniu od XIII w. (wtedy już działały ruchy plebejsko – radykalne skierowane przeciw Kościołowi). Niechęć do narzucanej interpretacji Biblii, zeświecczenie i niskie wykształcenie duchownych, fiskalizm papiestwa i potrzeba wewnętrznej reformy Kościoła to niektóre z najważniejszych przyczyn reformacji. Uczeni, zakonnicy, wędrowni kaznodzieje dostrzegali wady Kościoła i niektórzy postanowili naprawić tą sytuację. Marcin Luter swoje poglądy wyraził w 95 tezach, które przybił do drzwi katedry w Wittemberdze w 1517 roku. Jan Kalwin, Tomasz Munzer również należeli do „buntowników” przeciw Kościołowi. Na skutek reformacji odbyło się wiele krwawych walk między przeciwnikami a zwolennikami nowych nurtów religijnych, np. w Niemczech, we Francji, w Anglii. Za końcową datę rozwoju protestantyzmu w Europie można uznać 1598 rok- edykt nantejski króla Francji Henryka IV. Reformacja objęła głównie Niemcy, oraz państwa europejskie: Anglia, Francja, Niderlandy, Polska, Szwajcarię, Siedmiogród, kraje skandynawskie.

Kościół już od XIV wieku usilnie potrzebował zreformowania, co było inspirowane ożywieniem religijnym i rozwojem humanizmu.
Do przyczyn ruchu reformy Kościoła należy utrata autorytetu przez papiestwo wśród wiernych i niższe duchowieństwo. Raziło w Rzymie zjawisko nepotyzmu, czyli obsadzania wysokich stanowisk kościelnych członkami rodziny oraz symonii.
Fiskalizm papiestwa również nie budził powszechnego zadowolenia. Duchowieństwo sprzeciwiało się płaceniu pogłównego, annatów, dyspens i innych opłat umacniających kurię rzymską. Chłopi zniechęcali się do Kościoła, płacąc dziesięcinę i świętopietrze.
Sprzeczne z naukami Kościoła i budzące sprzeciw było pobieranie opłat za odpust grzechów.
Upadkowi autorytetu papiestwa towarzyszyła również ogólna dezorganizacja Kościoła. Wyższe duchowieństwo nadużywało klątw w rzucając je na kogoś w celach osobistych. Kler był przy tym i przy innych „wykroczeniach” bezkarny, gdyż podlegało swojej własnej jurysdykcji. Władze świeckie również zraziły się do władz kościelnych, gdyż one nieustannie walczyły o zwierzchnią władzę nad krajami europejskimi.
Ideologia humanistyczna wpłynęła na inne postrzeganie wiary przez ludzi. Zaczęto krytycznie podchodzić do nieprawidłowości w Kościele. Często uważano Biblię za jedyne źródło prawdy o Bogu. Przyczyniło się do tego wynalezienie druku, dzięki któremu było możliwe rozpowszechnianie Pisma Świętego. Istniała powszechna niechęć do narzucanej przez kler interpretacji Świętej Księgi. Opowiadano się także za uproszczeniem ceremonii mszy świętej, choćby przez wprowadzenie języka ojczystego zamiast łaciny. Średniowieczne wzorce osobowe (asceta, rycerz i idealny władca) przestały być aktualne. Z postawy teocentrycznej zaczęto rezygnować na rzecz antropocentryzmu.
Na świadomość ludzi wpłynęła także epidemia dżumy w 1347r., kiedy zaczęto zastanawiać się nad śmiercią, życiem pozagrobowym i racjami Kościoła. Mimo że wg papiestwa najważniejsze było okazywanie wiary (uczynki) to uczeni i kaznodzieje zaczęli głosić, że najistotniejsze jest samo pogłębianie wiary, gdyż wg Pisma Świętego miłosierny i wszechmocny Bóg wybacza grzechy.

Wybuch reformacji nie był wielkim zaskoczeniem ani dla społeczeństwa świeckiego ani duchowieństwa, jednakże podobnie jak wcześniejsze „bunty” Kościół ostro je zwalczał i im zdecydowanie przeciwdziałał.
Mnich niemiecki Marcin Luter (1483-1546) w 1510 r. wyjechał do Rzymu, gdzie zobaczył „zepsucie” duchowieństwa na dworze papieskim. Wkrótce napisał program naprawczy, który opublikował w 1517r. na drzwiach kaplicy w Wittemberdze. Zawierały one poglądy sprzeczne z naukami Kościoła, jednakże Luter wnioski swe wyciągał z tekstów św. Pawła i św. Augustyna. Wyznawał zasady zaczerpnięte ze słów Pisma Świętego: sola scriptura, sola fide, sola gratie, co znaczyło, że tylko słowo, wiara i łaska boża zbawią człowieka. Poza tym uważał, że źródłem wiary jest tylko Biblia, uznawał dwa sakramenty- chrzest i komunię pod dwiema postaciami, głosił potrzebę zniesienia celibatu, zakonów, hierarchii kościelnej, instytucji kościelnych. Odrzucał kult świętych, Maryi i relikwii, odpusty, doktrynę o czyśćcu, spowiedź.
Nie uznawał autorytetu papieża, negował Kościół hierarchiczny. Propagował uproszczenie liturgii głoszenia jej w języku narodowym. Uważał także, że powinien on być podporządkowany władzy świeckiej. W swych zborach chciał mieć tylko krzyż i Biblię, gdyż wszelkie zdobnictwa, obrazy uważał za bałwochwalstwo. Zwolennicy Lutra nazywani byli ewangelikami augsburskimi. Luter został obrzucony klątwą przez Kościół i skazany na banicję. W Augsburgu w 1522 r. zaopiekował się nim Fryderyk Mądry. W 1524 r. Luter zrzucił habit i ożenił się z byłą zakonnicą z zakonu cysterek Katarzyną von Bora.
Francuz Jan Kalwin (1509- 1564) jest nazywany drugim patriarchą Reformacji. Podobnie do Marcina Lutra uważał Biblię za jedyne źródło wiary. Odrzucał też kult świętych, obrazów, relikwii i odpusty. Nie uznawał zakonów, celibatu, hierarchii kościelnej. Wprowadził język narodowy do liturgii. Uznawał też te same sakramenty (chrzest i komunia), choć negował możliwość przemiany chleba i wina w ciało Chrystusa. Podstawą doktryny była teza o predestynacji, co znaczyło, że wg Kalwina los każdego człowieka został z góry przesądzony i nie ma on wpływu na to, czy zostanie zbawiony, czy też nie. Osoba, która ma szansę na to, aby pójść do nieba, tylko ciężką pracą i skromnością może sprawić, by ta łaska na niego spłynęła.

Kalwin propagował nietolerancję religijną wobec przeciwników jego doktryny. Wprowadzał także bardzo surowe zasady moralne- podstawą łaski bożej było prowadzenie cnotliwego życia (gdzie nie było miejsca na rozrywki świeckie) i powodzenie życiowe, które miało być zapewnione nieustanną pracą i wyrzeczeniem się wszelkich przyjemności. W społeczeństwie kalwińskim wybierano stojący na czele gminy konsystorz, w skład którego wchodzili pastorowie i seniorzy. W 1559 r. powstała też Akademia Kalwińska w Genewie. Zwolennicy Kalwina nazywali siebie ewangelikami reformowanymi.
Kalwinizm sprzyjał rozwojowi gospodarki rynkowej, ponieważ doktryna nie zabraniała wiernym pobierać procentu od pożyczki (lichwy).
W Anglii w 1534 r. zaistniał konflikt personalny między królem Henrykiem VIII (1509-1547) a papieżem ( nie chciał królowi dać rozwodu kościelnego). Wskutek jego król angielski zerwał z Rzymem i ustanowił się głową Kościoła w Anglii. Poglądy charakteryzujące anglikanizm zostały zawarte w Akcie Supremacji z 1534 r. Królowa Elżbieta I (1558-1603) sprecyzowała zasady anglikanizmu. W ogłoszonych przez nią 39 artykułach utrzymano zasadę prymatu Biblii, hierarchię kościelną, odrzucono wiarę w czyściec, kult świętych i odpusty. Likwidowano zakony i sekularyzowano dobra kościelne. Uznano dwa sakramenty: chrzest i symboliczną eucharystię. Przyjęto także nieco zmodyfikowaną doktrynę Kalwina o predestynacji.

W XVI / XVII w. w wyniku t. zw. drugiej reformacji wyłoniła się na terenie Anglii grupa radykalnych anglikanów- purytanie, którzy zamierzali doprowadzić do końca proces reformacji w Wielkiej Brytanii i stworzyć nowy typ człowieka.
Anabaptyści (nowochrzczeńcy)była to sekta założona w Szwajcarii. Do ich zasad należało negowanie ważności chrztu niemowląt, gdyż wg nich ten sakrament należało przyjmować świadomie. Poza tym odrzucali wszelkie doktryny religijne i hierarchię kościelną. Nie uznawali żadnych nakazów i zakazów (np. odmawiali służby wojskowej i płacenia podatków) i wierzyli w powszechne kapłaństwo. Wyznawali wyższość ducha nad pismem. Objawienia i proroctwa były esencją ich wiary (iluminizm). Podzielili się wkrótce na dwa kościoły: kwaklerzy (nie uznawali kapłaństwa i różnicy stanów) oraz menonici (wyrzekali się pokus świeckich. Prowadzili surowe, trudne i pracowite życie). Ze względu na podejście do sakramentu chrztu byli prześladowani w Niemczech. Większość z nich wyjechało do Ameryki Północnej.
Antytrynitarze byli to wyznawcy skrajnego odłamu reformacji. Nie uznawali dogmatu Trójcy Świętej. Jezusa uważali za człowieka, nie Boga. Nie uznawali grzechu pierworodnego. Wierzyli, że droga do odkupienia wiedzie przez ciężką pracę. Krytykowali przemoc (pacyfizm) i głosili, że ludzie są braćmi. Uważali, że nikt nie powinien korzystać z cudzej pracy i krwi. Pragnęli żyć jak w pierwotnych gminach po Chrystusie. W Polsce ruch ten znalazł swoich wyznawców. Przywódcą Arian zwanych też braćmi polskimi był teoretyk Faust Socyn (socynizm).
W Europie rozwojowi reformacji towarzyszyło wiele konfliktów na tle religijnym, które często kończyły się walkami, a także krwawymi rzeziami katolików bądź protestantów.

Na terenie Niemiec rozwijał się luteranizm. Tomasz Munzer (1488-1525) był przywódcą radykalnego odłamu wyznania augsburskiego. Uważał, że reforma Kościoła powinna iść w parze z reformą społeczną. Głosił ideę „Królestwa Bożego”, czyli ustroju, w którym nie ma własności prywatnej. Wzniecił on i pokierował buntem chłopskim w czerwcu 1524 r. Przegrał z wojskami książęcymi w walce pod Frankenhausen w maju 1525. Został wzięty do niewoli i torturowany.
W 1529 odbył się sejm Rzeszy. Książęta katoliccy domagali się likwidacji ruchu reformatorskiego. Cesarz Karol V też był przeciwny popularyzowaniu wyznania augsburskiego. Luteranie protestowali przeciw nietolerancji członków sejmu. Niestety augsburskie wyznanie wiary zostało odrzucone rok później (1530). Z tego powodu w latach 1546-47 trwała wojna religijna (szmalkaldzka) między protestantami a katolikami. Po długich latach walk został podpisany pokój na sejmie w Augsburgu w 1555 r. ustanawiający zasadę „cuius regio eius religio”. Luteranizm został prawnie uznany (wolność kultu, równouprawnienie protestantów i wyłączenie spod jurysdykcji katolicyzmu). Stan posiadania Kościoła katolickiego i luterańskiego został potwierdzony. Obowiązywała także zasada „reservatum ecclesiasticum” (chodziło o to, co się stanie z majątkiem władcy po jego konwersji).

Po wybuchu reformacji w Niemczech ludność była wstrząśnięta krwawymi walkami (m.in. wojną chłopską). Został tam także pogłębiony partykularyzm oraz przetłumaczono Biblię na niemiecki.
W państwach skandynawskich protestantyzm został wprowadzony bardziej ze względów politycznych, niż ideologicznych. Król szwedzki Gustaw Waza potrzebował pieniędzy na wojnę z Danią i postanowił sekularyzować majątek kościelny, przechodząc na luteranizm. Próby oporu zostały złamane, a niedługo po tym zdarzeniu Dania i Norwegia wzięły przykład ze Szwecji. W rezultacie powstały dwa oddzielne państwa skandynawskie (Szwecja oddzieliła się od Danii), władcy dostali fundusze na prowadzenie wojny i rozwój gospodarki. Dzięki wzrostowi potęgi gospodarczej i politycznej Szwecji opanowała ona Finlandię wiodła w czasie wojny trzydziestoletniej.
W 1525 r. dawne Prusy Zakonne przeszły na luteranizm tworząc z pozostałych ziem Księstwo Pruskie. Była to decyzja nowej dynastii Hohenzollernów powodowana pobudkami czysto politycznymi.
W XVI w. Niderlandy były pod panowaniem hiszpańskim (Karol V- namiestnik) i panowała tam religia katolicka. Ruch reformacyjny znalazł duże zainteresowanie wśród społeczeństwa na północnych terenach przyszłej Holandii i Belgii. Szlachta chętnie przechodziła na luteranizm, zamożne mieszczaństwo i bogate chłopstwo na kalwinizm, a plebs wiejski i miejski na anabaptyzm. Ludność południowo zachodniej części Niderlandów w większości nie zmieniła wiary. Szlachta i mieszczaństwo hiszpańskie było faworyzowane przez rząd, protestanci byli prześladowani z rozkazu króla. Szlachta niderlandzka powołała związek „Kompromis szlachty”(gezowie) w 1566 r., gdzie obiecywała wierność Hiszpanii w zamian za zniesienie inkwizycji i zwołanie Stanów Generalnych. W rezultacie nie doszło do porozumienia, wskutek czego powstała opozycja skupiona wokół Wilhelma Orańskiego. Władzy nie udało się stłumić jej i w 1572 r. wybuchło powstanie na północy przeciw panowaniu Hiszpanów. W 1578 r. został zawarty układ zwany pacyfikacją gandawską, na mocy którego prowincje północne i południowe stanęły do walki z Hiszpanią. W rezultacie król Filip II został detronizowany. W 1579 r. siedem prowincji północnych zawarło unię w Utrechcie i w 1581 r. proklamowało powstanie Republiki Zjednoczonych Prowincji Niderlandów. Faktyczna niepodległość została zdobyta po skutecznej walce z Hiszpanią i przegranej Wielkiej Armady z Anglią, po czym został podpisany rozejm z Filipem III w 1609 r.. Niepodległość Niderlandów została potwierdzona w pokoju westfalskim w 1648 r.
We Francji rozwijał się luteranizm ( w większych miastach) i kalwinizm (początkowo wśród mieszczaństwa i szlachty). Król i kościół ostro zwalczali ruchy reformacyjne. Rodzina Gwizjuszy i panujący Walezjusze popierali katolicyzm i dążenia władcy. Opozycyjnie nastawieni do tej rodziny byli Burbonowie sympatyzujący z hugenotami. Ruch reformatorski stał się wkrótce także ruchem politycznym i opozycyjnym wobec władcy. Kalwini stworzyli własną partię polityczną zakładającą organizacją państwa na zasadach organizacji kościoła ewangelicko reformowanego. Byli przeciwni absolutystycznym rządom króla i krytykowali jego klęski na froncie w wojnach włoskich. Na czele tego ruchu stał admirał Coligny. Katolicy skupieni wokół rodziny Gwizjuszy również stworzyli swą własną partię opozycyjną wobec hugenotom. Rozpoczęła się wojna domowa, trwająca w latach 1562 – 1594. Do legendy przeszła noc św. Bartłomieja (23/24 VIII 1572), kiedy odbyło się „paryskie krwawe wesele” (za wiedzą króla podstępnie wyrżnięto 3,5 tys. niczego niespodziewających się hugenotów). W rezultacie wojen religijnych autorytet władcy upadł (żadnej ze stron nie popierał) i Francja została zniszczona. Na skutek wojny trzech Henryków (Henryk Gwizjusz zabił Henryka III Walezego) Henryk de Burbon zasiadł na tronie. Wygłosił słynne zdanie „Paryż wart jest mszy”, co znaczyło, że król przyjął katolicyzm i ogłosił go religią panującą. W edykcie nantejskim z 1598 r. zabezpieczył jeszcze swobody wyznaniowe hugenotów, zezwolił im na budowę kościołów i uprawę kultu w całym kraju oprócz Paryża i zagwarantował im bezpieczeństwo dając 200 twierdz na terenie kraju.
Kalwinizm uzyskał także dużą popularność w Szwajcarii i Siedmiogrodzie.

W Anglii po śmierci Henryka VIII w 1553 r. na tron weszła Maria Tudor (krwawa Mary), która postanowiła przywrócić katolicyzm i zwalczała ostro anglikanów. W 1558 r. zmarła królowa, na miejsce której weszła Elżbieta I- córka Henryka VIII. Oparła się ona na anglikanizmie i surowo rozprawiła się z katolikami. Zostali oni wrogami politycznymi w Anglii. Królowa Elżbieta nie tolerowała również purytanów, gdyż oni nie uznawali jej za głowę kościoła, wskutek czego uciekli do Szkocji i USA.

Szlachta polska i litewska również przechodziła na religię protestancką. Na czele ruchu reformacyjnego stanęła szlachta, która wtedy miała swój „złoty okres”, pod rządami Zygmunta Augusta. Była ona skłócona z magnaterią duchowną i świecką. W szczytowym momencie reformacji jedna szósta najbardziej wykształconej i aktywnej politycznie szlachty przystąpiła do ruchu. Wśród przywódców ruchu egzekucyjnego znalazło się wielu protestantów i sympatyków ruchu, jak Mikołaj Sienicki, Hieronim Ossoliński, Mikołaj Rej, Rafał Leszczyński, Jakub Przyłuski. W 1552 król Zygmunt August zniósł jurysdykcję duchownych w sprawach wiary, co na sejmie 1562-1563 zostało rozciągnięte na wszystkie pozostałe kwestie. Luteranizm nie znalazł sympatii u szlachty polskiej, gdyż nakazywał bezwzględne posłuszeństwo wobec władcy, księcia lub króla. Kalwinizm przyjmowała bogata szlachta i magnateria, gdyż potwierdzała ona wyższość społeczeństwa szlacheckiego nad dynastią panującą i dawała kierownicze stanowisko w zborze świeckim seniorom. Na Litwie kalwinizm wzmacniał autonomiczne, odśrodkowe dążenia magnaterii. Szlachta polska chciała utworzyć na wzór Anglii kościół narodowy na „zasadach protestanckich”, ale papież Paweł IV w 1556 r. odrzucił te żądania. W 1563 zmuszono duchowieństwo do stałych świadczeń na obronę państwa i stopniowo wyłączano społeczeństwo spod jurysdykcji kleru. Sławnym na zachodzie działaczem reformatorskim był Polak, kalwinista Jan Łaski (John a Lasco), który m.in. dążył do skonsolidowania wyznań w Polsce. Po jego śmierci i po rozłamie w kościele kalwińskim polski obóz reformacyjny uległ osłabieniu. W latach 1562-1565 wyłonił się samodzielny zbór arian(braci polskich). Mimo wszystko nie odebrano znaczących praw i przywilejów Kościołowi katolickiemu. Społeczeństwo wiejskie, niewykształcone zbyt bardzo miało zakorzenioną wiarę i przywiązali się do tradycji i obrządków, których brakło w protestantyzmie. W granicach Rzplitej przed wystąpieniem Lutra istniała już religia, mająca w obrządku małżeństwa księży i komunię pod dwiema postaciami. Z tego powodu ludność polska nie pasjonowała się tak bardzo hasłami reformatorskimi. Gdy zaczęła działać kontrreformacja większa część szlachty nawróciła się na katolicyzm.

W kościele greckim oprócz małżeństw księży i komunii dwupostaciowej dochodziło także nabożeństwo w języku narodowym, dlatego ludzie o wyznaniu prawosławnym nie interesowali się zbytnio „nowinkami” religijnymi. Poza tym do członków kościoła prawosławnego hasła reformacyjne dotarły pod koniec XVI w., więc z około półwiekowym opóźnieniem.
Kościół na reformację zareagował bardzo ostro. Postawił sobie cele reformy wewnętrznej, odzyskania utraconych wpływów i zahamowania rozprzestrzeniania się protestantyzmu. Na soborze trydenckim (1545-1563) sprecyzowano dogmaty wiary, ujednolicono liturgię, uznano wyłączność duchownych do interpretacji Biblii, sformułowano katechizm, wprowadzono zakaz łączenia beneficjów w jednym ręku, wprowadzono seminaria duchowne dla podniesienia wykształcenia księży, uznano de tacta nieomylność papieża, potępiono reformację, uznano papieża za głowę Kościoła katolickiego, wprowadzono indeks ksiąg zakazanych i zreformowano inkwizycję.
Po soborze w 1592 r. wprowadzono łacińskie tłumaczenie Biblii (Wulgaty z greckiego), wprowadzono kalendarz gregoriański, wydano martyrologium, czyli spis męczenników i przeprowadzono reformę kurii rzymskiej. Bardzo przyczyniło się do rozprzestrzeniania kontrreformacji powołanie postępowego, elitarnego zakonu Jezuitów założonego przez Ignacego Loyolę w 1534 r., który organizował nowoczesne szkoły- kolegia na bardzo wysokim poziomie, stwarzające konkurencję dla szkół protestanckich. Poza tym zakon ten przyczyniał się do budowy bogato zdobionych, pełnych przepychu i złoceń świątyń, co, w odróżnieniu od prostych i skromnych kościołów reformatorskich, działało na wyobraźnię wiernych i pokazywało potęgę papiestwa.

Do trwałej schizmy Kościoła doprowadził ogólny kryzys, rozkład i spadek autorytetu tej instytucji. Zmiany kulturowe i postęp intelektualny w czasie renesansu umożliwił dostrzeżenie i krytykę wad Kościoła katolickiego. Zjawisko reformacji zapoczątkowanej przez wystąpienie Lutra w 1517 r. znalazło sobie wielu zwolenników wśród wszystkich warstw społecznych w całej Europie. Przyjmowanie określonej wiary często zależało od wykształcenia, miejsca zamieszkania (kultury, systemu rządów i skłonności danego społeczeństwa) i należności do określonego stanu, np. magnateria i bogate mieszczaństwo na wschodzie i we Francji przyjmowało kalwinizm jako swą religię (opozycja jednoczyła się przeciw władzy centralnej i czuła w ten sposób wyższość w zborze nad panującym władcą i duchowieństwem), w dużych miastach we Francji, w Niemczech, Szwecji, Norwegii, Danii, gdzie rozwijał się przemysł i potrzebowano pieniędzy, wprowadzano luteranizm, by sekularyzować majątki kościelne i czerpać z nich zyski. Niższe warstwy mieszczaństwa i chłopstwo wybierało bardziej radykalne doktryny religijne, jak anabaptyzm, arianizm. Na wschodzie mieszkańcy wsi nie byli zainteresowani reformacją, gdyż zasady protestantyzmu nie były dla nich całkiem nowe i zaskakujące, a poza tym bogato rozwinięte formy obrzędowości katolickiej bardzo oddziaływały na ich wyobraźnię. Luteranizm uchodził tam za „szwabską wiarę”. Dotarł on za to do chłopów niemieckich, np. w Prusach Królewskich.
Powody wprowadzania wiary protestanckiej były ideologiczne, co oznaczało walkę z zepsuciem Kościoła katolickiego (Niemcy, Francja), a także i polityczne (Niderlandy, Skandynawia, Anglia), gdyż przyczyniało się to do rozwoju państwa i jego gospodarki (sekularyzacja majątków kościelnych, branie pożyczki oprocentowanej-lichwy- dozwolone kalwinom).
Reformacja zróżnicowała kraje kulturowo, religijnie i obyczajowo, wskutek czego nastąpił upadek średniowiecznego uniwersalizmu.
Protestantyzm na trwałe pozostał w północnych Niderlandach, Skandynawii (oprócz Finlandii) i Anglii.
Z powodu konwersji w Niemczech, Francji, Niderlandach wybuchały krwawe wojny między katolikami i protestantami. Na skutek pokoju w Augsburgu w 1555 r ugruntował się podział religijny wg zasady „Cuius regio eius religio”.
Pojawił się problem nietolerancji ze strony zwolenników Kościoła katolickiego, a także i reformowanego (w doktrynie kalwińskiej zalecane było zwalczanie przeciwników religijnych). Ożywiła się też działalność świętej inkwizycji.
Kontrreformacja przyczyniła się do odnowy Kościoła katolickiego i powstania sztuki baroku (zdobienie świątyń).
Na skutek masowej konwersji papiestwo utraciło dużą część strefy wpływów w Europie.
W XVI w. nie kończy się konflikt między Kościołem a protestantyzmem. Wybuchnie on ze zdwojoną siłą w następnym stuleciu i przyczyni się do wybuchu wojny trzydziestoletniej.