Romantyzm w muzyce

OGÓLNIE O ROMANTYŹMIE

Romantyzm w muzyce obejmuje razem z neoromantyzmem niemal cały XIX wiek. Charakteryzowała go wielość nurtów i indywidualizm postaw twórczych, dla których podstawę stylistyczną stanowił przejęty z okresu klasycyzmu warsztat kompozytorski; w romantyzmie nastąpiło jednak przesunięcie akcentu na inne gatunki muzyki, co wiązało się z nowym programem estetycznym, z nowym typem ekspresji. Naczelnym postulatem estetyki romantyzmu była synteza sztuk (synkretyzm), więź muzyki z innymi sztukami, zwłaszcza z literaturą. Wyrazem tego była pierwszoplanowa rola liryki wokalnej (F. Schubert, R. Schumann, F. Mendelssohn, potem M.P. Musorgski, J. Brahms, H. Wolf, w Polsce - S. Moniuszko), wykorzystywanie pieśni jako tematów w muzyce instrumentalnej, rozwój miniatury instrumentalnej (R. Schumann, F. Chopin), opartej często na wzorach pieśniowych, a w okresie neoromantyzmu (2 połowa XIX wieku) przenikanie literackich i malarskich tematów do symfonii programowej, uwertury i poematu symfonicznego (F. Liszt) oraz zrealizowanie romantycznego ideału syntezy sztuk w dramacie muzycznym (R. Wagner). Pod wpływem tendencji programowych (głównie w muzyce symfonicznej) nastąpiło wzbogacenie kolorystyki muzyki, co przejawiło się w rozbudowie orkiestry, rozwoju wirtuozostwa instrumentalnego (styl brillant, F. Chopin, N. Paganini), m.in. dzięki technicznym ulepszeniom instrumentów i bujnemu rozkwitowi instrumentacji (H. Berlioz, F. Liszt, R. Wagner, N.A. Rimski-Korsakow, R. Strauss), oraz w intensywnym wykorzystaniu w symfonice czynnika wokalnego (G. Mahler).


CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH TWÓRCÓW EPOKI
Stanisław Moniuszko - twórca pieśni
Stanisław Moniuszko, uznany za “Ojca opery polskiej”, jest także naszym najwybitniejszym twórcą pieśni. Już sama ich liczba jest imponująca, Jachimecki określił ją na 267, wg innych źródeł ilość pieśni przekroczyła 300. Większość została zebrana i wydana w postaci Śpiewników domowych, z których 6 opublikowano za życia kompozytora, a po śmierci – 6 następnych, zawierających pieśni wydane wcześniej osobno.
Już we wczesnym dzieciństwie Moniuszko zetknął się, przy okazji różnych uroczystości i obrzędów, z polską muzyką ludową, nie pozbawioną jednak wpływów białoruskich i ukraińskich. Stanowiło to inspirację dla późniejszej twórczości pieśniarskiej. Wychowywany w muzykalnej rodzinie, Moniuszko poznał także, obok różnych arii operowych oraz utworów fortepianowych, pieśni Schuberta i ballady Loewego, gdyż nuty sprowadzano z Wilna. Pierwsze próby kompozytorskie 18-letniego Moniuszki, poza drobnymi utworami fortepianowymi, stanowiły pieśni wpisane do albumu narzeczonej Aleksandry (Aliny) Mller: Romans (słowa J. Januszkiewicz), Świerszcz (J. N. Kamiński) i próba pieśni do wiersza Mickiewicza Kochanko moja, na co nam rozmowa. W 1837 roku kompozytor rozpoczął studia muzyczne w Berlinie u prof. Rungenhagena i rok później niemiecka firma wydawnicza opublikowała Trzy śpiewy (Sen, Niepewność i Moja pieszczotka) do słów Mickiewicza, ale z tekstem niemieckim. W tym czasie powstała również ballada Trzech Budrysów (A. Mickiewicz), której pierwsze wydanie niestety zaginęło, a wznowienia dokonano w 1858 roku. Ballada ta jest jednym z piękniejszych utworów w całej twórczości pieśniarskiej Moniuszki, a napisana przez 19-letniego kompozytora rokowała mu wspaniałą przyszłość w dziedzinie liryki wokalnej. Zwraca uwagę idealne zespolenie muzyki i tekstu, co jest szczególnie ważne w przypadku pieśni i charakteryzuje twórczość najwybitniejszych kompozytorów tej formy muzycznej. Wydane w Berlinie pieśni uzyskały przychylne recenzje zamieszczone w poznańskim Tygodniku Literackim. Podkreślano, że do czasów Moniuszki polska twórczość pieśniarska ograniczała się do kilku utworów Chopina, Kurpińskiego i Lipińskiego, natomiast reszta była naśladownictwem pieśni włoskich. Rok 1838 – wydanie pierwszych pieśni Moniuszki - należy uznać za datę epokową w historii muzyki polskiej. Podczas pobytu na studiach w Berlinie i po powrocie w roku 1840 do Wilna zbiór pieśni znacznie się powiększył i młody kompozytor podjął decyzję o przygotowaniu utworów w formie wydawanych kolejno zeszytów pod nazwą Śpiewników domowych. Było to artystyczne credo Moniuszki – potrzeba rozwoju kultury śpiewu “domowego” i podnoszenie jego poziomu. Chcąc zrealizować swe ideały, musiał się również kierować rozsądkiem, dostosowując stopień trudności do możliwości wokalnych i akompaniatorskich przyszłych wykonawców. Z założenia były to pieśni na jeden głos z towarzyszeniem fortepianu, komponowane do tekstów największych polskich poetów. Moniuszko chciał, co oczywiste, popularyzować swe pieśni, zwłaszcza że wydane jeszcze w Berlinie Chochlik, Łzy, a zwłaszcza Świtezianka, ofiarowana młodej żonie na imieniny, zdumiały słuchaczy wileńskich swą formą muzyczną. W 1842 roku Moniuszko opublikował w Tygodniku Petersburskim prospekt Śpiewnika domowego zawierającego Piosenki sielskie i Piosnki znad Niemna. Prospekt miał zachęcić do prenumeraty kolejnych zeszytów Śpiewników domowych. Pieśni nie miały treści jawnie patriotycznych, ale oczywisty był ich charakter narodowy, a więc polski, co nie mogło spotkać się z przychylnością cenzury carskiej. Istotnie, wydanie kolejnych zeszytów Śpiewników często związane było z długim oczekiwaniem. W końcu 1843 roku ukazał się I Śpiewnik domowy zawierający 18 utworów, wśród których znalazły się tak znane pieśni jak Morel (A. Chodźko), Triolet (A. E. Odyniec), Dziad i baba (J. I. Kraszewski). Zbiór pieśni był życzliwie przyjęty w Wilnie, Warszawie i Petersburgu. Wg recenzji zamieszczonej w Tygodniku Petersburskim: Gdyby poznano się na talencie Moniuszki, nie zazdroszczono by Niemcom Schuberta i Mendelssohna-Bartoldy’ego. Uznanie to zadowoliło niezwykle skromnego kompozytora, który już miał przygotowane utwory do II Śpiewnika domowego, przeznaczone dla mniej zaawansowanych. Natomiast III Śpiewnik z założenia zawierał pieśni dla zaawansowanych amatorów lub śpiewaków zawodowych. Znalazły się w nim m.in. Tren X (J. Kochanowski), napisany po śmierci synka Kazimierza, Prząśniczka (J. Czeczot) oraz mistrzowska ballada Czaty (A. Mickiewicz). IV Śpiewnik domowy, który ukazał się w 1855 roku, miał charakterystyczny układ pieśni - od łatwych i prostych, do wymagających dużej kultury interpretacyjnej oraz muzycznie trudnych i pełnych dramatyzmu. W tym zbiorze znalazła się pieśń Znasz-li ten kraj wg Mignon Goethego. Autorem przekładu był Adam Mickiewicz, ale ze względu na cenzurę, pominięto nazwisko poety. Wcześniej do tekstu Goethego skomponowali pieśni Beethoven, Schubert, Schumann i Wolf, ale utwór Moniuszki uznano za najpiękniejszy. Ostatnie lata przed opuszczeniem Wilna przez kompozytora charakteryzowała wzmożona twórczość pieśniarska i w 1856 roku ukazał się kolejny, V zeszyt. W 1859 roku, po przeprowadzce do Warszawy, w Gazecie Codziennej zaanonsowano wydanie zeszytów VI i VII, które miały zawierać pieśni do tekstów Mickiewicza. Za życia kompozytora zaniechano wydania VII Śpiewnika, natomiast opublikowanie zeszytu VI było świetnym wprowadzeniem Moniuszki do środowiska warszawskiego, które stosunkowo mało znało jego twórczość pieśniarską. W VI Śpiewniku domowym znalazły się m.in. Powrót taty, Rybka, Czaty (poprzednio w III zeszycie), Do Niemna, Sen, Pieszczotka, Stary kapral, Starość, Kozak.
Ogromne są zasługi Stanisława Moniuszki dla polskiej liryki wokalnej. Charakterystyczne jest zróżnicowanie pieśni - od prostych, opartych często na muzyce ludowej, po koncertowe ballady. Szczególnie ten ostatni rodzaj utworów, nieobecnych przed Moniuszką w muzyce polskiej, pieśni o zmiennych nastrojach, daje wykonawcy olbrzymie możliwości interpretacyjne. Wymaga jednocześnie wielkiej wrażliwości, zarówno jeśli chodzi o muzykę, jak i tekst. Przykładami mogą być takie utwory jak Czaty, Trzech Budrysów, Dziad i baba. W tym ostatnim utworze Moniuszko dał wyraz swemu poczuciu subtelnego humoru, później to poczucie humoru osiągnie kulminację w scenie przy zegarze ze Strasznego dworu.
Pieśni Moniuszki nie cieszyły się większym uznaniem poza Polską, może jeszcze Rosją, gdzie utwory naszego kompozytora porównywano z pieśniami Glinki i Dargomyżskiego.
Henryk Wieniawski
Wieniawski Henryk (1835-1880), brat Józefa Wieniawskiego i Juliana Wieniawskiego. Skrzypek i kompozytor. 1843-1846 studiował w konserwatorium w Paryżu u L.J. Massarta. 1860-1871 był nadwornym skrzypkiem w Petersburgu, gdzie uczył także w konserwatorium. Od 1848 dawał liczne koncerty w Polsce i krajach Europy, 1872-1874 koncertował z A. Rubinsteinem i P. Luccą w USA, zdobywając międzynarodową sławę. 1874-1876 profesor konserwatorium w Brukseli.
Wirtuoz skrzypiec, w swych kompozycjach stosował wiele różnorodnych środków artykulacyjnych i rozwiązań technicznych, nawiązał także do polskiej muzyki ludowej (polonezy, kujawiaki). Obok dzieł o charakterze wirtuozowskim komponował utwory śpiewne i liryczne. Co 5 lat odbywają się w Poznaniu Międzynarodowe Konkursy Skrzypcowe imienia H. Wieniawskiego.
Koncert skrzypcowy II d-moll (1870)
Ważniejsze kompozycje (daty dotyczą wydań utworów): koncerty skrzypcowe - I fis-moll (1853), II d-moll (1870), Polonez koncertowy D-dur (1853), Kujawiak a-moll (1853), Kujawiak C-dur (1853), Capriccio-valse (1854), Scherzo-Tarantelle (1856), Legenda (1860), tudes-Caprices na dwoje skrzypiec (1863), Fantazja koncertowa na tematy z opery «Faust» (1868), Deux mazourkas charactristiques (1870), Polonez A-dur (1870).

Fryderyk Chopin

Chopin Fryderyk Franciszek (1810-1849), kompozytor i pianista polski. Urodzony w Żelazowej Woli, był synem Justyny z Krzyżanowskich i Mikołaja Chopina, nauczyciela pochodzącego z Lotaryngii. Od 1816 uczył się gry na fortepianie u W. Żywnego, od 1822 - kompozycji u J. Elsnera. 1823-1826 był uczniem Liceum Warszawskiego, 1826-1829 uczniem J. Elsnera w Szkole Głównej Muzyki w Warszawie.
W 1829 przebywał w Wiedniu, gdzie poznał m.in. K. Czernego, T. Haslingera i dał 2 koncerty w Krtnertortheater. W 1830 odbyły się koncerty Chopina w Teatrze Narodowym w Warszawie (m.in. wykonał Koncert fortepianowy f-moll oraz na koncercie pożegnalnym Koncert fortepianowy e-moll i Fantazję na tematy polskie). W tymże roku udał się przez Pragę do Wiednia, stamtąd zaś w 1831 wyjechał do Paryża. Na emigracji przebywał do końca życia, w Paryżu poznał m.in.: G. Rossiniego, L. Cherubiniego, H. Herza, F. Liszta, F. Hillera, F. Kalkbrennera, F. Mendelssohna, H. Berlioza, A. Mickiewicza, R. Schumanna, J.U. Niemcewicza, dawał publiczne koncerty oraz recitale w salonach arystokracji, zajmował się także pracą pedagogiczną (do jego uczniów należeli m.in.: M. Czartoryska, K. Mikuli, M. Kalergis).
W 1835 poznał pisarkę A. Dudevant (używającą pseudonimu George Sand), z którą łączyła go bliska znajomość do 1847. W 1838 przebywał w Palmie na Majorce, komponując m.in. Preludia. Miesiące letnie w latach 1839 i 1841-1846 spędzał w posiadłości G. Sand w Nohant. W 1848 odbył się ostatni paryski koncert Chopina w Sali Pleyela, a także koncerty w Anglii i Szkocji. W 1849 nasiliły się objawy gruźlicy, na którą Chopin chorował od lat. Kompozytor zmarł w Paryżu 17 października 1849 i został pochowany na paryskim cmentarzu Père-Lachaise.
Twórczość
Chopin tworzył niemal wyłącznie utwory przeznaczone na fortepian, instrument typowy dla okresu romantyzmu muzycznego. Geniusz polskiego kompozytora przejawił się w twórczym syntetyzowaniu elementów ówczesnej kultury muzycznej (styl brillant, polska muzyka ludowa) oraz wytyczeniu nowych dróg w twórczości fortepianowej poprzez nowatorstwo w dziedzinie harmoniki i techniki pianistycznej, a przede wszystkim w stworzeniu niepowtarzalnego, rozpoznawalnego od pierwszych taktów, stylu muzycznego.
Wśród wczesnych utworów Chopina ważne miejsce zajmują dwa koncerty fortepianowe, w których pomimo klasycznej formy i stosowania formuł modnego wówczas stylu brillant, widoczny jest indywidualny, romantyczny styl kompozytora. Wpływy stylu brillant występują także w walcach, charakteryzujących się lekkością i wirtuozostwem.
Mazurek f-moll op. 63 (1846)
Niezwykle ważne miejsce w twórczości Chopina zajmują miniatury taneczne. Obok walców, są to głównie mazurki i polonezy, a także inne tańce o mniejszym znaczeniu (np. cossaises, bolero, tarantela). Nawiązując do gatunku wywodzącego się z końca XVIII w., kompozytor stworzył 57 mazurków będących miniaturowymi arcydziełami muzyki fortepianowej. Stylizował w nich tańce mazurowe (oberek, kujawiak i mazur), czerpiąc inspiracje z ich rytmiki, melodyki, budowy i cech tonalnych.
Polonez As-dur op. 53 (1842-1843)
W pierwszych polonezach Chopin nawiązał do gatunku tańca narodowego, tworzonego m.in. przez J. Elsnera i K. Kurpińskiego, oraz do stylu brillant. Kolejne polonezy (np. opus 40) charakteryzuje heroizm oraz tragizm, ostatnie zaś, wielkie polonezy (opus 44, 53, 61) należą do gatunku poematu fortepianowego, o wielorakich środkach techniki kompozytorskiej i bogactwie wyrazowym.
Etiuda Rewolucyjna (kompozycja cyklu 1829-1833)
Wśród miniatur nietanecznych Chopina istotne znaczenie mają 24 etiudy wydane w dwóch zbiorach (osobno skomponował jeszcze 3 etiudy), w których, obok trudności technicznych i wirtuozostwa, na pierwszy plan wysuwa się również kantylena, nowatorstwo w dziedzinie harmoniki i kolorystyka ruchu.
Preludium Deszczowe Des-dur nr 15 (kompozycja cyklu 1838-1839)
Cykl 24 preludiów we wszystkich 24 tonacjach stworzył Chopin głównie podczas pobytu na Majorce. Charakteryzują się one różnorodnością kategorii wyrazowych: od kantylenowego liryzmu (np. Preludium Des-dur) po burzliwy dramatyzm (Preludium d-moll). Gatunek nokturnu stworzony przez J. Fielda kontynuował Chopin w swych 19 nokturnach. Cechuje je ornamentalna melodyka, wykorzystanie techniki wariacyjnej oraz głównie trzyczęściowa forma. Pokrewne wyrazowo nokturnom są Berceuse Des-dur i Barkarola Fis-dur.
Nowy gatunek muzyki fortepianowej stworzył Chopin w 4 balladach. Bezpośrednie inspiracje kompozytora utworami literackimi (np. balladami A. Mickiewicza) nie są w pełni udowodnione. Niewątpliwie jednak występuje w balladach zjawisko narracyjności, wyrażające się m.in. w ciągłości linii melodycznej, występowaniu silnych kontrastów dynamicznych i fakturalnych (Ballada F-dur). W scherzach - poematach fortepianowych o rozbudowanych rozmiarach - Chopin nawiązał do gatunku znanego z muzyki klasycznej jedynie przez zastosowanie trójdzielnego metrum i formy repryzowej. Utwory te uzyskały jednak nowe kategorie wyrazowe: demoniczność, burzliwość (Scherzo h-moll, Scherzo b-moll).
Walc cis-moll op. 64 (1846-1847)
W sonatach Chopin wykorzystał założenia formy klasycznej, włączając jednak marsz żałobny jako 3. część Sonaty b-moll oraz komponując finał tej sonaty jako odrębną w swym wyrazie część o charakterze etiudowym. Pieśni Chopina stały się wzorem polskiej pieśni romantycznej. Kompozytor wykorzystał w nich teksty współczesnych mu poetów: S. Witwickiego, A. Mickiewicza, Z. Krasińskiego, B. Zaleskiego, L. Osińskiego, W. Pola.
Wielka popularność muzyki Chopina, istniejąca już za jego życia, trwa nieprzerwanie do dnia dzisiejszego. Muzyka Chopina symbolizowała w okresie zaborów uczucia patriotyczne, jej kult znalazł odbicie w powstaniu Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. F. Chopina w Warszawie (1927) oraz Instytutu im. F. Chopina. Od 1946 odbywa się Festiwal Chopinowski w Dusznikach, od 1959 w Mariańskich Łaźniach. W interpretacji wykonawczej utworów Chopina wyróżniły się rozmaite nurty - do głównych należą nurt romantyczny oraz klasycyzujący, jednak wielość interpretacji wykonawczych muzyki Chopina stała się przedmiotem licznych klasyfikacji. Twórczość Chopina, wyjątkowa poprzez przekazane w niej bogactwo kategorii wyrazowych i emocjonalnych, wywarła szeroki wpływ na muzykę romantyzmu i 1. połowy XX w.