Renesans w sztuce

RENESANS OGÓLNIE

W okresie renesansu w sztuce zaczęły obowiązywać wzorce klasyczne i naturalizm. Sztuka renesansu odzwierciedlała idee epoki. Cechowała ją harmonia formy, spokój, statyczność, jasność konstrukcyjna, piękno osiągane poprzez zastosowanie określonych proporcji (wzorowanych na antycznych).

Łączono tematyki dzieł np. motywy mitologiczne współistniały z chrześcijańskimi. Twórczość renesansowa sławiła człowieczeństwo i piękno świata widzialnego, rezygnując ze skrajnie duchowego podejścia do sztuki, jakim charakteryzował się okres średniowiecza. Renesans przejął wiele klasycznych technik, na przykład w takich dziedzinach jak architektura czy rzeźba.

Twórcy renesansowi zacierali granice między różnymi dziedzinami sztuki i literatury. Autorzy nie pozostawali jednak anonimowi, tak jak to było w średniowieczu. Chcieli uzyskać powszechne uznanie.

ARCHITEKTURA.

Renesans w architekturze stanowił odzwierciedlenie poglądów filozoficznych odrodzenia, poszukujących wzorców w świecie antycznym. Renesans otworzył erę nowożytną w sztuce i trwał od schyłku średniowiecza do początków baroku. Ponieważ różnice czasowe rozkwitu renesansu w różnych krajach są ogromne (np. między Włochami i Europą Północną), nie jest możliwe ustalenie jednolitych dat, w których panował, na ogół przyjmuje się, że rozwijał się on w danym kraju od końca epoki średniowiecznej.

W architekturze renesansu wykorzystywano elementy antyczne takie jak: kolumny, trójkątne frontony, łukowe sklepienia, kopuły. Rozwijała się architektura zarówno świecka jak i sakralna(przede wszystkim kościoły). Wykształciły się nowe formy budowli świeckich np. wille, pałace, kamienice, ratusze. Budowle renesansowe charakteryzowała prostota kompozycji, podziały poziome podkreślane wydatnymi gzymsami i fryzami, symetria budowli. Często występowały wewnętrzne dziedzińce otoczone krużgankami. Najwybitniejsi architekci to: Donato Bramante, Andrea Palladio.

Donato Bramante (1444-1514) - współpracował m. in. z Leonardem da Vinci, czerpał inspiracje z architektury antycznej i starochrześcijańskiej. Jego budynki charakteryzują doskonałe proporcje, oszczędne dekoracje, surowość i monumentalizm. Jedną z najsłynniejszych budowli Donato Bramante jest Tempietto w Rzymie.

Powstało na dziedzińcu jednego z rzymski klasztorów. Wzniesione zostało dla hiszpańskiej pary królewskiej, Ferdynanda i Izabeli, w miejscu, w którym jak głosi legenda, ukrzyżowano św.Piotra. Prawdopodobnie Bramante wzorował się na martyrium wczesnochrześcijańskim.

Martyria prawie zawsze były małe i na planie centralnym, wznoszono je w miejscach przypominających pewne wydarzenia religijne, jak miejsca męczeństwa itp. Tempietto jest zatem okrągłe w planie, zaś pozostałe elementy uwarunkowane są pragnieniem Bramantego odtworzenia form antycznych na potrzeby współczesnego chrześcijaństwa.

Zasadniczy efekt geometryczny wynika z połączenia koncentrycznych okręgów w planie (budowlę miały otaczać krużganki na planie koła), z koncentrycznymi cylindrami w elewacji. Tempietto składa się z dwóch cylindrów: niskiej i szerokiej kolumnady oraz wysokiej i wąskiej celli (bez kopuły).

Kopuła jest hemisferyczna na zewnątrz i wewnątrz, jest zatem dostosowana do wysokości celli. Wykorzystano w budowli antyczne toskańskie kolumny z granitu, które Bramante uzupełnił nowymi głowicami i bazami. We fryzie pojawiają się metopy i tryglify na przemian, jednak metopy nie są podobne do tych w normalnym porządku klasycznym. Przedstawiono na nich przybory liturgiczne, ale właściwe dla liturgii chrześcijańskiej.

Trudno o jaśniejsze wyartykułowanie poglądu Bramantego, że dobra architektura nowożytna wyrosła z dobrej architektury antycznej w taki sam organiczny sposób, jak chrześcijaństwo wyrosło ze świata starożytnego.

O ile sztuka i architektura epoki gotyku (tak jak i średniowieczna filozofia) negowały świat doczesny i dążyła do wyzwolenia się od niego, poprzez wzniesienie ku niebu, tak w renesansie starano się ukazywać doskonałość świata ziemskiego. Stąd pochodziło zamiłowanie do form absolutnych i idealnych, przede wszystkim zaś budowli centralnej. Przywołanie starożytnych detali i elementów budynku szło w parze z ponownym odkryciem dzieła Witruwiusza, wedle którego posiadały one analogię do (uważanej za doskonałą) postaci ludzkiej, nie było ono jednak nigdy tak dosłowne, jak w późniejszym klasycyzmie.

Renesansowa architektura nawiązywała do form antycznych nie tylko w zastosowaniu detalu i zdobień (porządek, belkowanie), przywoływała też starożytną teorię komponowania przestrzeni i trwała też w nieustannym poszukiwaniu nowych proporcji i środków wyrazu. Architekci dążyli do statycznego, tektonicznego i łatwo pojmowanego kształtowania konstrukcji i artykulacji.

Za twórcę, który zapoczątkował architekturę renesansu uważa się Filippo Brunelleschiego, zaś za pierwsze dzieło nowej sztuki - kopułę (a właściwie sklepienie na planie ośmioboku) katedry we Florencji. Realizacja skomplikowanego dzieła inżynierskiego stanowiła odrodzenie starożytnych umiejętności budowlanych i upodobań estetycznych.

Mamy tu pokazaną tą kopułę Katedry Santa Maria del Fiore.

Wkrótce inni twórcy przejęli zasady nowego stylu, stopniowo coraz bardziej świadomie nawiązując do antyku. Jeden z nich przejmuje wielki porządek z rzymskiego Koloseum. Jednocześnie zdawano sobie sprawę ze sprzeczności między starożytną logiką artykulacji a współczesną strukturą budynku.

Podczas gdy w XV stuleciu we Włoszech architektura renesansu szeroko się rozpowszechniła, na północ od Alp panował nadal styl gotycki. Dopiero w pierwszych latach XVI wieku dzięki mecenatowi władców takich jak Franciszkowi I we Francji i Zygmuntowi I w Polsce włoscy architekci przybyli do krajów Europy Zachodniej i Środkowej. Dzieła nowej architektury obejmowały jednak przede wszystkim detale i niewielkie budowle, orientujące się głównie na architekturę Lombardii i Wenecji.

W latach 20. XVI wieku we Włoszech nastąpiło odejście od harmonijnej statyczności w architekturze. Detale architektoniczne stały się bardziej plastyczne, pojawiające się na gzymsach i balustradach, budynki sprawiały wrażenie lżejszych. Jednocześnie pojawił się jednak przeciwny prąd - manieryzm, który kierował się raczej ku formom ciężkim i patetycznym.

Wraz z szerzeniem się idei humanizmu i przesunięciem się ciężaru zainteresowania człowieka na to co świeckie wyraźnie wzrasta zapotrzebowanie na budownictwo świeckie. Mimo budowanej nadal znacznej liczby nowych kościołów powstaje coraz więcej budynków służących zaspokojeniu potrzeb człowieka na ziemi. Szybko wzrasta ilość budowanych pałaców, podmiejskich rezydencji, budynków użyteczności publicznej.

Budynki cechuje zwartość planu, prostota, czytelność i harmonia bryły wyraźnie opartej na ziemi (budynki przestają sprawiać wrażenie odrywania się i wznoszenia ku górze). To związanie budowli z ziemią podkreśla kompozycja, w której przeważają linie poziome. Rytm płaszczyźnie nadają linie schodów, gzymsów, balustrad, które (oglądane z większej odległości) sprawiają wrażenie lekko wygiętych łuków. Dekoracja płaszczyzn zostaje podporządkowana układom konstrukcyjnym. Powrót do detali oraz form stosowanych w architekturze klasycznej nie był jej ślepym naśladowaniem. Architekci korzystali także z osiągnięć swoich poprzedników jakimi byli budowniczowie średniowiecza.

Odchodzi się od ostro zarysowanych, gotyckich łuków, które zastępuje się formami półkolistymi. Tak zarysowane łuki odnajdziemy w sklepieniach, arkadach, portykach, a nawet, w początkowej fazie renesansu w obramowaniach okien. Strzeliste wieże kościołów zastępują kopuły, a mury obronne nowy i nieco niższy rodzaj umocnień w formie nasypów ziemnych. Architekci dużo uwagi poświęcają kompozycji swoich dzieł i ich współgraniu z otoczeniem

Budownictwo sakralne

Ulubioną formą architektów tego okresu był kościół na planie centralnym, chociaż oczywiście nie brakuje dzieł budowanych w układach podłużnych (na planie prostokąta z nawą poprzeczną). Wśród założeń centralnych popularne są rozwiązania opierające się o plan krzyża greckiego, kwadratu, koła lub wieloboku. Ta zamknięta, zwarta i symetryczna forma najlepiej odzwierciedla poszukiwania kształtów zbliżonych do doskonałości. Budowle kryte są zazwyczaj kopułami

Budownictwo świeckie

Już w pierwszym okresie renesansu, we Florencji, zaczyna się kształtować nowa forma budownictwa służącego najbogatszym mieszkańcom miast. Są to pałace budowane na planie prostokąta, z wewnętrznym dziedzińcem, o zwartej i zamkniętej bryle. Początkowo, jeszcze o wyraźnie obronnym charakterze, który podkreślają niewielkie okna umieszczane w najniższych kondygnacjach. Wraz z rozwojem renesansu zmienia się wygląd typowego okna. W późniejszej fazie staje się większe i otrzymuje kształt prostokąta.

Wejścia do pałaców, początkowo w formie pojedynczych bram o stosunkowo niewielkich rozmiarach (łatwiejszych do obrony), z czasem uzyskują formę ozdobnych portali naśladujących w szczytowym okresie rozwoju renesansu architekturę łuków triumfalnych a wewnętrzny dziedziniec staje się dostępny z dwóch lub więcej stron. Piętrowe arkady otaczające dziedziniec zapewniają komunikację pomiędzy poszczególnymi pomieszczeniami. Dziedzińce były miejscem, w którym koncentrowało się życie mieszkańców pałacu.

Duże płaszczyzny sklepień i sufitów pozwalają na wprowadzenie bogatej dekoracji malarskiej wykonywanej techniką al fresco. Oprócz scen figuralnych wprowadzane są delikatne ornamenty w postaci wici roślinnej splecionej z postaciami mitologicznymi, sylwetkami zwierząt i fantazyjnych stworów. Groteska stała się ulubioną formą dekoracji malarskiej i rzeźbiarskiej. Oszczędnie stosowane kompozycje podkreślają konstrukcję i urozmaicają płaszczyznę. Ściany pomieszczeń pałacowych zdobią obrazy i znane już w średniowieczu gobeliny a ciepła dostarczają kominki i piece kaflowe.

Rozwiązania materiałowe

Renesans nie wprowadził nowych materiałów. Nadal używany jest kamień i cegła. Ściany murowane są okładane płytami kamiennymi albo tynkowane. Jako materiał konstrukcyjny przy budowie stropów stosowane są belki drewniane. Drewna i kamienia używa się przy konstrukcji loggii, balkonów i schodów. Nowością są sufity wyprawiane zazwyczaj zaprawą gipsową.

W architekturze polskiej renesans dzieli się na trzy okresy:

okres I - 1500-1550, nazywany także włoskim; powstające obiekty są zazwyczaj dziełem włoskich artystów pochodzących przede wszystkim z Florencji

okres II - 1550-1600, czas upowszechnienia stylu, początki manieryzmu i uleganie wpływom niderlandzkim

okres III - 1600-1650, manieryzm, pojawienie się elementów baroku

Jedną z renesansowych budowli polskich jest np. Kaplica Zygmuntowska -Wawel i jej słynna kopuła.

Budowla powstała wtedy kiedy w Polsce dominował gotyk, jednakże w 1499 roku doszło do pożaru i spłonęła część zamku. Została ona odbudowana przez Kazimierza Jagiellończyka i Zygmunta Starego ale już w duchu renesansu.

MALRSTWO.

Na rozwój malarstwa miała wpływ, opracowana przez Brunelleschiego, zasada perspektywy linearnej(sposób przedstawiania rzeczywistości na płaskiej powierzchni, tak, aby sprawiała wrażenie cechującej się głębią). Artyści reprezentujący malarstwo nie mogli imitować antyku, ponieważ z tego kresu nie znano żadnych obrazów. Malarstwo doprowadziło do perfekcji sztukę perspektywy i cieniowanie, zbliżając w ten sposób obraz do dużego podobieństwa z rzeczywistością. Rozwinęło się dobrze malarstwo ścienne(fresk).

Najwspanialsi malarze to:
- Leonardo da Vinci - jego dzieła stanowią kwintesencję klasycznego ideału są rzeczywiste i tajemnicze zarazem,
- Sandro Botticelli - jego malarstwo wyróżniało się precyzyjną linią, bogatą kolorystyką, subtelnym modelunkiem postaci,
- Piero della Francesca - z matematyczną precyzją stosował zasady perspektywy,
- Rafael - jego malarstwo cechuje się spokojem i harmonią. We Florencji poznał dzieła Leonarda da Vinci, które wywarły na niego olbrzymi wpływ.

We wczesnej twórczości styl Rafaela jest naśladownictwem, a czasem niemal mistrzowskim kopiowaniem stylu Perugina. Jednak nawet w dziełach niewątpliwie wzorowanych na nim można uchwycić różnicę. Przykładem jest obraz Zaślubiny Marii z Józefem, Wzorowany na powstającym w tym samym czasie obrazie Perugina pod tym samym tytułem. Oba obrazy posiadają niemal jednakową scenerię i podobne rozłożenie postaci, jednak obraz Rafaela różni się od obrazu jego mistrza giętkością i naturalnością ruchów. Podczas gdy Perugino stosuje już nieco przestarzałą manierę izokefalii (umieszczania głów postaci na jednym poziomie), u Rafaela analogiczne postacie są wyższe lub niższe, stoją swobodnie i nie wyglądają jak ustawione w jednym rzędzie. Wkrótce Rafael porzucił wzorowanie się na dziełach konserwatywnego mistrza i stworzył nowy styl. Niewątpliwie na rozwój stylu malarskiego Rafaela miały wielki wpływ dzieła Michała Anioła, a zwłaszcza Leonarda da Vinci. Z dzieł Leonarda przyswoił sobie Rafael manierę sfumato, choć stosował ją bardziej umiarkowanie niż sam Leonardo.

Sfumato - w malarstwie olejnym jest to łagodne przejścia z partii ciemnych do jasnych, dające mgliste, "miękkie" efekty kolorystyczne.

Kolejną postacią renesansu jest:
Leonardo da Vinci (1452-1519) - znakomity malarz; artysta uczył się malarstwa we Florencji, gdzie trafił do pracowni jednego z ówczesnych mistrzów. W 1503 r. artysta namalował obraz swego życia - "Mona Lisę".

"Mona Lisa" została wykonana na zamówienie zamożnego florenckiego kupca i przedstawiać miała portret jego żony. Przeczuwając nadchodzącą śmierć Leonardo da Vinci stale podróżował. Ostatnie trzy lata życia spędził na dworze króla Francji - Franciszka I. Według legendy artysta zmarł na rękach króla 2 maja 1519r.

Obraz olejny namalowany na drewnie topoli o wymiarach 77 cm x 53 cm. "Mona Lisa" jest obrazem charakteryzującym się raczej ciemnymi i chłodnymi barwami. Dominuje w nim zieleń i to zarówno w szacie samej Mony, jak i w znajdującym się za nią lesie. Kompozycja jest zdecydowanie statyczna, jednakże otwarta.

Portret ten od wieków zachwyca historyków i twórców, a także zwykłych ludzi. Niektórzy z nich sądzą nawet, że Leonardo, który jak na epokę, w której żył był wyjątkowo inteligentny i oświecony (wręcz wyprzedzał swoją epokę), stworzył swój ukryty autoportret, a wyraz twarzy zwany "enigmatycznym uśmiechem" ma wyśmiewać nierozumność ludzi, którzy tego nie widzą. Jest to jeden z najsłynniejszych i najbardziej cenionych obrazów z czasów renesansu

Malarstwo renesansowe natomiast zdecydowanie wolniej od rzeźby zaczęło pojawiać się w Polsce. Jeszcze w latach czterdziestych nie słychać tu o żadnym Włochu tworzącym w naszym kraju. Z tej też przyczyny polskie malarstwo, choć rozwijało się wolniej niż rzeźba, było bardziej niezależne od włoskiego malarstwa epoki renesansu, a zewnętrzne wpływy na nie wywierali przede wszystkim niemieccy artyści malarze przybyli do naszego kraju.

Tak więc, malarstwo tamtego okresu skupiało się głównie na problematyce konstrukcji przestrzeni i bryły przedstawianych przedmiotów korzystając z badań nad perspektywami linearną i barwną. Charakteryzowało się ono zwrotem ku naturze i próbami wiernego jej naśladowania na drodze rzetelnej obserwacji, a tworzenie pejzaży dawało artystom możliwość rozwoju na drodze eksperymentowania z barwą i światłem. Mimo to najbardziej wyzwolone od tradycyjnych prądów twórczych było w Polsce malarstwo ścienne i miniaturowe.

W Krakowie powstaje wówczas wiele pracowni miniatorskich, z których kręgu wywodzi się najwybitniejszy malarz polskiego renesansu Stanisław Samostrzelnik, cysters z klasztoru w Mogile pod Krakowem. Jego działalność artystyczna skupiała się przede wszystkim wokół tworzenia miniatur, choć zajmował się także malarstwem ściennym (polichromie w mogilskim klasztorze) i najprawdopodobniej, sztalugowym. Ponadto ozdobił on iluminacjami wiele królewskich ksiąg religijnych (na przykład modlitewniki Zygmunta Starego i królowej Bony) oraz rozliczne dokumenty.

Istnieje również przypuszczenie, iż Samostrzelnik był także autorem portretu biskupa Tomickiego, który to portret byłby jedynym dziełem tablicowym, jakie przetrwało do naszych czasów. Oczywiście w dobie renesansu w Polsce tworzyli także inni wybitni malarze, czego przykładem może być osoba Macieja z Drohiczyna (lata 1484 do 1528) - prawdopodobnego twórcy miniatur zdobiących Graduał Jana Olbrachta.

W malarstwie renesansowym, prócz tego, co zostało powiedziane do tej pory, bardzo istotną rolę odgrywał portret dworski, magnacki, a także mieszczański. I tak, najwybitniejszym portrecistą tworzącym w naszym kraju był przybyły z Magdeburga Marcin Kober, który, łącząc osiągnięcia dworskiego portretu środkowoeuropejskiego z lokalnymi tendencjami, namalował wiele wybitnych portretów, w tym portret Zygmunta III (1592, na blasze), Anny Austriaczki, Anny Jagiellonki czy portret trumienny Stefana Batorego. Kolber tworzył również popularne wówczas miniatury królewskie.

RZEŹBA.

Renesansowi rzeźbiarze tworzyli przede wszystkim w marmurze naśladując styl antycznych posągów rzymskich. Stosowano zasady perspektywy i klasyczne kanony proporcji wiedza na temat anatomii człowieka inspirowała rzeźbiarzy do przedstawiania nagich postaci z wyraźnie zaznaczonymi mięśniami i stawami. Niektórzy rzeźbiarze dokonywali nawet sekcji zwłok, aby lepiej poznać budowę człowieka. Jednym z takich rzeźbiarzy był Michał Anioł, który w zamian za pozwolenie mu dokonywania sekcji zwłok w Kościele Świętego Ducha, miał wyrzeźbić dla przeora drewniany krucyfiks. W rzeźbie pojawił się portret popiersiowy, posąg konny, akt i rzeźba sepulkralna. Najwybitniejsi rzeźbiarze to: Donatello, Wit Stwosz i Michał Anioł

Michał Anioł (1475-1564) - uczył się rzeźbiarstwa pod okiem najwybitniejszych rzeźbiarzy. Jego umiejętności zwróciły na niego uwagę władcy Florencji. Młody rzeźbiarz mieszkał na jego dworze, później powrócił do domu rodzinnego i zaczął dokładnie studiować anatomię człowieka.

W latach 1502-1504 artysta rzeźbił "Dawida" - jego najsłynniejsze dzieło. Papież Juliusz II zlecił Aniołowi pomalowanie sklepienia Kaplicy Sykstyńskiej. Malowanie zabrało mu cztery lata. Największą inspiracją Michała Anioła były rzeźby antyczne. Na polecenie kolejnego papieża artysta zajmował się budową Bazyliki Świętego Piotra w Rzymie. Nie zdołał niestety tego dokończyć umierając 18 lutego 1564 r.

Dawid - rzeźba Michała Anioła przedstawiająca biblijnego Dawida bezpośrednio przed podjęciem decyzji o zmierzeniu się z Goliatem
Główny temat rzeźb Michała Anioła stanowiła postać ludzka, w której artysta upatrywał głęboki sens metafizyczny (metafizyczne malarstwo). Służyły temu heroizowane figury w dynamicznych pozach ze spotęgowanym efektem cierpienia, dalekie od harmonijnych i statycznych rzeźb klasycznego renesansu. Nowatorstwo polega na wprowadzeniu rozwiązań manierystycznych (manieryzm) oraz zapowiadających kreacje barokowe (barok).

Kolejnym wielkim rzeźbiarzem był Wit Stwosz, niemiecki rzeźbiarz, grafik i malarz, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli późnego gotyku i renesansu w rzeźbie.

Ołtarz Wita Stwosza w Krakowie - ołtarz Zaśnięcia NMP, właściwie Retabulum ołtarza głównego Kościoła Mariackiego w Krakowie zwane również potocznie "Ołtarzem Mariackim w Krakowie", "Krakowskim Ołtarzem Wita Stwosza" itp. to nastawa ołtarzowa wykonana w latach 1477-89 przez przybyłego z Norymbergi rzeźbiarza Wita Stwosza (ok. 1448-1533) i jego krakowski warsztat.

W renesansie głównym surowcem do rzeźbienia był kamień (najczęściej używano marmuru). Wtedy zostały wprowadzone do Polski przyścienne nagrobki, które miały zastąpić sarkofagi gotyckie. Nagrobek przyścienny jest to wnęka w nagrobku w kształci łuku triumfalnego z postacią zmarłego. Postacie te ukazywane były popiersiem albo w pozycji stojącej lub siedzącej.

Na Śląsku połączono gotycki baldachim i renesansową postać zmarłego (przykładem takiego połączenia jest nagrobek Baltazara z Promnic w Nysie). Znaczącą rolę w szerzeniu renesansowej rzeźby odegrał Santi Gucci (wyrzeźbił min. Wawelski nagrobek Stefana Batorego oraz nagrobek Branckich w Niepołomicach). Najwybitniejszymi rzeźbiarzami kamiennymi z tej epoki byli: Padovano, H. Canavesi, Jan Michałowicz i Santi Gucci.