Wojny polsko-krzyżackie od XIV do XVI wieku

Początki Zakonu Krzyżackiego sięgają 1191 r. W czasie trzeciej krucjaty rycerze krzyżowi pochodzenia niemieckiego założyli przy szpitalu nieformalne stowarzyszenie, które miało się opiekować rannymi i chorymi Niemcami. Dzięki zabiegom cesarza rzymskiego Henryka VI, w roku 1198, papież Celesty III przyznaje bractwu status zakonu rycerskiego. Pełna nazwa brzmiała: Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego
w Jerozolimie.
W Polsce, na początku XIII w. książę Konrad Mazowiecki wraz z książętami: wielkopolskim, krakowskim i śląskim prowadził chrystianizację ziem plemion pruskich. Skutek ich wypraw był mizerny. Wobec klęski planów, wśród Piastów powstała koncepcja sprowadzenia zakonu rycerskiego mającego zająć się walką z niewiernymi. Wybór padł na dopiero co usuniętych z Węgier przez Andrzeja II, w 1225 r., Krzyżaków. Książę Konrad Mazowiecki zwrócił się do Zakonu Krzyżackiego o pomoc w walce z pogańskimi Prusami
i nadał mu w lenno, w 1226r. ziemię chełmińską. Do 1283 r. Krzyżacy podbili całość ziem pruskich tworząc na nich swoje państwo.
W 1306 r. Władysław Łokietek , jednocząc ziemie polskie, podporządkował sobie Pomorze, które w ten sposób stało się częścią Państwa Polskiego. Jednak zbuntowany ród Święców sprowadził wojska brandenburskie, które zaczęły oblegać Gdańsk. Łokietek, nie posiadając dostatecznych sił zbrojnych, poprosił Krzyżaków o pomoc. Krzyżacy pod dowództwem Guntera von Schwarzburg odbili Gdańsk, ale zwlekali z oddaniem go w ręce Polaków. Za swoją pomoc zażądali wysokiej zapłaty. Wobec odmowy zapłaty przez Władysława Łokietka zagarnęli oni w 1309 r. całe Pomorze Gdańskie, a załogę Gdańska wymordowali. Osłabiona w tym czasie Polska, rozbita wciąż na dzielnice, nie była w stanie natychmiast przeciwstawić się agresji, co spowodowało utratę tych ziem na długie lata.
W 1320 r. Polska jednak zjednoczyła się. Królem został Władysław I Łokietek, lecz okazało się, że kraj nadal był zbyt słaby, aby podjąć się kolejnej walki. Nowy król poddał jednak Zakon Krzyżacki pod sąd papieski w Inowrocławiu. Wyrok z 1321 r. nakazał Krzyżakom zwrot Pomorza Gdańskiego Polsce. Zakon, mimo polskich akcji dyplomatycznych i orzeczeń sądów papieskich, nie zamierzał zwrócić tych ziem.
W 1331r. doszło do zawarcia bardzo groźnego dla Polski sojuszu króla Czech
i tytularnego króla Polski- Jana Luksemburskiego z Krzyżakami. Świeżo odrodzonemu państwu polskiemu groziła utrata suwerenności, jednak dzięki nadmiernym ambicjom sojuszników, ich porozumienie nie przetrwało. Stało się tak, gdyż król Czech zamiast do Kalisza ruszył na Poznań, który miał się znaleźć w zasięgu wpływów krzyżackich. Nie udało mu się go zdobyć, wobec czego rozpoczął odwrót. Krzyżacy, którzy najechali kraj od północy, uchodzili z uprowadzoną ludnością. Władysław Łokietek postanowił zaatakować część ich sił. 27 września 1331 r. doszło do starcia pod Płowcami na Kujawach. Bitwa nie została jednoznacznie rozstrzygnięta, lecz to strona polska zrealizowała swój cel – kampania Krzyżaków na ziemiach polskich została przerwana.
Jednak już 9 kwietnia 1332 r. Zakon Krzyżacki ponownie napadł na Polskę zagarniając Kujawy i ziemię dobrzyńską. Reakcja ze strony sędziwego króla już nie nastąpiła, zmarł on 2 marca 1333 r. w wieku 73 lat.
W 1333r. na tronie polskim zasiadł syn poprzedniego króla – Kazimierz III Wielki. Okazał się on osobą niezwykle sprawnie poruszającą się w świecie dyplomacji. W 1335r. doprowadził do I Zjazdu Wyszehradzkiego, na którym za cenę 20 tysięcy groszy praskich oraz uznanie zwierzchności Jana Luksemburskiego nad Śląskiem, król Czech zrzekł się wszelkich praw do korony polskiej. Oznaczało to ostateczne przekreślenie sojuszu czesko-krzyżackiego. Ponadto usiłowano rozstrzygnąć sprawę utraconych przez Polskę ziem. Rozstrzygnięcie sporu z Krzyżakami powierzono sądowi rozjemczemu , w którego skład weszli Jan Luksemburski i król Węgier. Ponieważ zadecydowali oni, iż Krzyżacy mają zwrócić jedynie Kujawy i ziemię dobrzyńską, Polska odwołała się do papieża. W związku z tym, w latach 1338-1339 pod przewodnictwem nuncjusza papieskiego odbył się w Warszawie kolejny sąd. Wydany przez niego wyrok nakazywał Krzyżakom zwrot wszystkich zabranych Polsce ziem oraz wypłatę odszkodowania. Po apelacji zakonu papież zawiesił jednak wykonanie tego wyroku.

Sojusz z Węgrami ułatwił Polsce ekspansję na Ruś Halicką, która rozpoczęła się po 1340 r. Do 1366 r. Kazimierz zdobył panowanie nad całym księstwem Halicko-Włodzimierskim. Kazimierz Wielki uznał, że większą szansą dla Królestwa Polskiego byłoby uzyskanie terenów Księstwa Ruskiego, w związku z czym spór z państwem Zakonu Krzyżackiego należało załagodzić. W tych warunkach doszło w roku 1343 do zawarcia pokoju w Kaliszu, dzięki któremu zapewniony został rozejm, a Polska odzyskała Kujawy i ziemię dobrzyńską. Ponadto Kazimierz Wielki zachował tytuł władcy Pomorza Gdańskiego co w przyszłości mogło stanowić podstawę do roszczeń ze strony polskiej.
Po śmierci Kazimierza Wielkiego w 1370 r., zgodnie z wcześniejszymi układami z Węgrami z 1339 i 1355 r., tron polski objął Ludwik Węgierski. Po śmierci Ludwika w 1382 r. rozpoczęło się Polsce trwające dwa lata bezkrólewie. Na zjeździe stanów w Radomsku w 1382r. zgodzono się jednak na objęcie tronu przez młodszą córkę Ludwika, Jadwigę. Panowała ona w latach 1384-1386. Możni małopolscy uniemożliwili zawarcie przez Jadwigę małżeństwa z Wilhelmem Habsburgiem i na męża wybrali jej wielkiego księcia Litwy Jagiełłę.
W 1386 r. został zawarty układ polsko-litewski w Krewie. Na jego mocy, w zamian za małżeństwo z Jadwigą i tron polski Jagiełło zobowiązał się przyjąć chrzest wraz z całą Litwą i przyłączyć swój kraj do Polski. Personalna unia polsko-litewska sprawiła, że Zakon został okrążony przez przeważających przeciwników, a na dodatek, po chrzcie Litwy, jego dalsze istnienie, mające na celu prowadzenie działalności misyjnej wśród Litwinów, straciło sens.
Po objęciu tronu polskiego Władysław Jagiełło rozpoczął chrystianizację Litwy, opierając się na duchowieństwie polskim. W Wilnie utworzone zostało biskupstwo podległe metropolii w Gnieźnie. W latach 1390-1395 miał miejsce konflikt między Jagiełłą, a jego stryjecznym bratem Witoldem. Ten ostatni, niezadowolony z pozycji księcia dzielnicowego, a także z relacji pomiędzy Polską a Litwą ustalonej w Krewie, w 1391 r. zawarł skierowane przeciw Jagielle przymierze z Krzyżakami. Aby temu przeciwdziałać Jagiełło zdecydował się na pewne ustępstwa względem Witolda. Ugoda w Ostrowie Lubelskim, jaką zawarli w 1392 r. stanowiła, iż Witold zostanie namiestnikiem w Wielkim Księstwie Litewskim, zaś Litwa zachowa odrębność od Polski, lecz władca zwierzchni miał być wspólny dla obu państw.


Witold nie zrezygnował jednak z pełnej suwerenności Litwy. Prowadził też samodzielnie ekspansję na Rusi. Od 1396 r. ponownie współpracował z Krzyżakami, zawierając z nimi w 1399 r. układ na wyspie Salin, mocą którego Zakon otrzymał Żmudź.
Gdy na Żmudzi wybuchło powstanie przeciw Krzyżakom, pretensje do tronu wielkoksiążęcego zgłosił najmłodszy brat Jagiełły - Świdrygiełło, który nawiązał współpracę z Zakonem. Konflikt o władzę zakończył w 1404 r. pokój w Raciążu, na którym Witold przedstawił także polskie postulaty dotyczące kwestii utraconych ziem.
W 1409 r. na Żmudzi wybuchło antykrzyżackie powstanie, co stało się bezpośrednią przyczyną wybuchu tzw. Wielkiej Wojny, w której stronami były Polska z Litwą wspierane przez siły ruskie i tatarskie, z drugiej zaś Zakon Krzyżacki i ochotnicy z zachodnich państw europejskich.
Wojnę rozpoczęło zajęcie ziemi dobrzyńskiej przez Krzyżaków, po którym czasowo zaprzestano działań wojennych i zawarto rozejm do lata 1410 r. Zima stała się dla obu stron okresem przygotowań do walnej rozprawy. Krzyżacy skoncentrowali swe siły pod Świeciem, natomiast wojska polsko-litewsko spotkały się pod Czerwińskiem, gdzie zmontowano most pontonowy, po którym przeprawiły się na drugą stronę Wisły i ruszyły na Malbork. Ich drogę zastąpiły siły zakonne i 15 lipca 1410 r. doszło do decydującej bitwy pod Grunwaldem. Bój trwał ponad sześć godzin i skończył się przed zachodem słońca. Nastąpiła niespotykana wcześniej klęska militarna wojsk krzyżackich. Wynik bitwy miał zasadniczy wpływ na stosunki polityczne w ówczesnej Europie. Ostatecznie złamał mit o niemożności pokonania wojsk zakonnych. Trofeami wojennymi było 51 chorągwi krzyżackich. Rzeczą bez precedensu był natomiast wspaniałomyślny gest króla, który kazał odnaleźć zwłoki wielkiego mistrza Ulricha von Jungingen i co ważniejszych braci oraz odesłać je z honorami do Malborka.
Po zwycięstwie siły polskie ruszyły na Malbork, lecz nie udało się zdobyć zamku i odstąpiono od oblężenia. Tymczasem doszło do kontrnatarcia przegrupowanych wojsk krzyżackich, lecz zostało ono powstrzymane 10 października 1410r. w bitwie pod Koronowem. Po tych zdarzeniach, 1 lutego 1411r. doszło w Toruniu do podpisania traktatu pokojowego między Polską i Litwą a państwem Zakonu Krzyżackiego, znanego jako I pokój toruński. Na mocy porozumienia Polsce zwrócono utraconą na początku działań wojennych ziemię dobrzyńską, natomiast Litwa odzyskała Żmudź, jednak tylko do czasu śmierci Jagiełły i Witolda. W czerwcu 1414 r. wobec niechęci Krzyżaków do dalszych negocjacji Jagiełło postanowił znów zbrojnie wyruszyć na tereny państwa zakonnego. Krzyżacy jednak, chcąc uniknąć otwartej bitwy pochowali się w zamkach. Z propozycją przeniesienia sporu na drogę dyplomatyczną wystąpił legat papieski, w wyniku czego Władysław Jagiełło zgodził się dochodzić swych roszczeń na Soborze w Konstancji. Obradujący w latach
1414-1418 sobór próbował bez powodzenia ów spór rozstrzygnąć. Wobec fiaska
w sprawie porozumienia polsko-krzyżackiego Polska i Litwa rozpoczęły blokadę handlową wobec Zakonu Krzyżackiego. Napięcie we wzajemnych stosunkach znów rosło, w związku
z czym propozycję rozsądzenia sporu przedstawił Zygmunt Luksemburski. W wyroku wrocławskim z 1420 r. potwierdzał on jedynie ustalenia I pokoju toruńskiego.
W tych warunkach doszło w 1422r. do wybuchu kolejnego konfliktu zbrojnego, który jednak został dość szybko przerwany i w tym samym roku zawarto pokój nad jeziorem Melno. Na jego mocy Krzyżacy na zawsze zrzekli się wszelkich pretensji do Żmudzi. Polska przejęła natomiast drobne posiadłości krzyżackie na Kujawach.
W 1430 r. zmarł Witold. Jagiełło powierzył tron wielkoksiążęcy swemu bratu Świdrygielle. Ten jednak, dążąc do suwerenności Litwy, sprzymierzył się z Krzyżakami.
W 1431 r. miał miejsce najazd Krzyżaków na Kujawy, lecz ich wojska poniosły klęskę
w bitwie pod Dąbkami. W 1432 r. w Pabianicach doszło do zawarcia sojuszu polsko-husyckiego, który zaowocował wspólną wyprawą na Pomorze Gdańskie. W roku 1433 ”Sierotki Czeskie” dotarły aż do wybrzeży Bałtyku, wobec czego Krzyżacy zgodzili się na rokowania. Rozejm w Łęczycy, kończący wojnę w Koronie, podpisano w grudniu 1433r. Działania wojenne na Litwie zakończył pokój, który podpisano w Brześciu Kujawskim
w roku 1435, już za panowania syna Jagiełły, Władysława III Jagiellończyka.
W roku 1440 społeczeństwo miast pruskich powołało do życia Związek Pruski, organizację mającą chronić interesy obywateli przed nadużyciami ze strony władz krzyżackich. Zakon Krzyżacki usiłował powstrzymać rozwój tych struktur i doprowadzić do ich delegalizacji.
4 lutego 1454 r. na terenach pruskich wybuchło antykrzyżackie powstanie. Związek Pruski zwrócił się do Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o przyłączenie. 6 marca tego samego roku król Polski dokonał aktu inkorporacji Prus do Polski, co zaakceptowały wszystkie miasta z wyjątkiem Malborka, Chojnic i Sztumu. Zdarzenie to jest przyjmowane za początek wojny trzynastoletniej. Krzyżacy rozpoczęli pacyfikację buntu, co spowodowało decyzję o wyprawie polskiej na ziemie pruskie. Początkowo wojna ta miała przebieg dla Polski niekorzystny. Polskie pospolite ruszenie poniosło m.in. klęskę pod Chojnicami. Szalę zwycięstwa przeważył na stronę polską dopiero wykup Malborka z rąk nie opłacanej przez Krzyżaków załogi w 1457r. i użycie wojsk zaciężnych. W 1462 r. Polacy zwyciężyli pod Świecinem, a rok później pokonali flotę krzyżacką w bitwie morskiej na Zalewie Wiślanym. Wojnę zakończył w 1466 r. II pokój w Toruniu. Na jego mocy część Prus z Pomorzem Gdańskim i ziemią chełmińską została przyłączona do Polski jako Prusy Królewskie, resztę zaś zatrzymali Krzyżacy jako lenno Polski. Po 158 latach Korona Królestwa Polskiego odzyskała Pomorze Gdańskie. Uszczuplone państwo Zakonu Krzyżackiego ze stolicą
w Królewcu stało się odtąd polskim lennem, którego kolejni przywódcy zobowiązani byli odtąd składać hołd władcy polskiemu.
Za czasów wielkiego mistrza Fryderyka Wettyna, w latach 1498-1510 doszło do kolejnego kryzysu w stosunkach polsko-krzyżackich. Władca ten jako książę Rzeszy odmawiał złożenia hołdu królowi polskiemu. Jan Olbracht dwukrotnie groził mu z tego powodu wojną, jednak on pozostawał nieugięty. Polacy rozpoczęli mobilizację wojska, lecz przygotowania przerwała śmierć króla. Na tronie polskim zasiadł Aleksander Jagiellończyk, ale Fryderyk Wettyn nadal odwlekał akt podporządkowania się. Tymczasem jednak władzę w Polsce objął trzeci syn Kazimierza Jagiellończyka, Zygmunt, zwany później Starym.
W roku 1507 wystosował ultimatum, jednak wielki mistrz postanowił na zawsze opuścić terytorium Prus i udał się do Niemiec. W 1511 r. nowym wielkim mistrzem został Albrecht Hohenzollern. Od początku panowania nowego wielkiego mistrza trwały polsko-krzyżackie negocjacje w sprawie złożenia hołdu. Tymczasem w 1512 r. Wasyl III rozpoczął akcję zbrojną przeciw Polsce, co doprowadziło do rozpętania się wojny polsko-rosyjskiej. Albrecht Hohenzollern zobowiązany był przyjść z pomocą swemu zwierzchnikowi, królowi polskiemu, czego nie uczynił. Jednak sytuacja Zygmunta Starego skomplikowała się ze względu na zawarcie 1514 r. moskiewsko-niemieckiego sojuszu. W tej sytuacji sprawę postanowiono rozwiązać na drodze pokojowej. Na zjeździe wiedeńskim w 1515 r. Jagiellonowie zrezygnowali z korony węgierskiej, a cesarz niemiecki Maksymilian I odstąpił od zamiaru popierania Moskwy i Zakonu. Kwestię warunków złożenia hołdu zawieszono na 5 lat. Po tych ustaleniach strona polska miała pewność, że Zakon Krzyżacki nie może liczyć na otwarte wsparcie ze strony Rzeszy.
Tymczasem Albrecht Hohenzollern wystąpił wobec Polski z żądaniem przyłączenia do swego państwa Prus Królewskich z Warmią. Rozwiązania można się było spodziewać wraz z wygaśnięciem 5-letniego rozejmu. W Polsce na sejmie walnym w Toruniu podjęto decyzję o rozprawieniu się z zakonem drogą zbrojną, w trybie natychmiastowym. Wzmocniono załogi miast pomorskich, a armię skierowano wprost na Królewiec. W roku 1521 w obliczu zagrożenia Europy najazdem tureckim podpisano w Toruniu rozejm na cztery lata. Po jego upływie w 1525r., dokładnie 10 kwietnia, na rynku w Krakowie wielki mistrz Albrecht Hohenzollern złożył hołd lenny Zygmuntowi Staremu. Zsekularyzowane państwo zakonne przekształcone zostało tym samym w świeckie księstwo - Prusy Książęce, pozostające w zależności lennej od Polski. Albrecht Hohenzollern przeszedł zaś na luteranizm.
Hołd pruski był ostatecznym zakończeniem trwających od początku XIII wieku sporów polsko-krzyżackich, choć jak wykazała przyszłość nie rozwiązał problemu zagrożenia Polski ze strony Prus.