Przemiany polskiej oświaty i szkolnictwa po II wojnie światowej.
Praca ta jest próbą opisania najważniejszych momentów w polskiej oświacie i zmian jakie w niej zachodziły po II wojnie światowej. Zawarłam w niej -według mnie -najbardziej godne uwagi próby reformowania i wprowadzania nowych systemów organizacyjnych szkolnictwa. Jest to naturalnie bardzo zawężony opis, jednakże wystarczający aby w przejrzysty i przystępny sposób przedstawić historię polskiego szkolnictwa i jego aktualny stan.
Polska po II wojnie światowej stanęła przed zadaniem odbudowania wyniszczonej oświaty. Likwidacja przez Niemców szkół wyższych i średnich, zakładów kształcenia nauczycieli, znaczne zubożenie treści i obniżenie poziomu nauczania w szkołach powszechnych spowodowały straty, których nie mogła zrekompensować akcja tajnego nauczania.
W pierwszych latach powojennych nie dokonywano radykalnych zmian w zakresie organizacji szkolnictwa i treściach nauczania, koncentrując wysiłki na odbudowie i rozbudowie sieci szkolnej. Należy też nadmienić, że Polska po II wojnie światowej wyłoniła się jako zupełnie inne państwo. Powierzchnia Polski po II wojnie światowej zmniejszyła się o około 1/3 i wynosiła 310 tysięcy km2. Ponadto terytorium Polski przesunęło się na zachód, w kierunku Europy Zachodniej o około 100 km. Polska miała w 1939r. 35-36 milionów obywateli, a w 1945 - 23 miliony. Straty wśród nauczycieli szkół podstawowych wyniosły ok.13 tysięcy osób, a brak możliwości kształcenia nowych zwiększył tą liczbę do 18 tysięcy. Te braki w kadrze nauczycielskiej pozbawiły milion dzieci opieki wychowawczej-dydaktycznej.
Pierwsze podstawy ustrojowe odradzającego się państwa polskiego zostały zawarte 22 lipca 1944 na wyzwalanych spod okupacji terenach w Manifeście Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego.
Manifest Lipcowy w dziedzinie oświaty uznawał za priorytetowe zadanie odbudowe szkolnictwa i zapewnienie bezpłatnego nauczania na wszystkich szczeblach. Aby szkolnictwo mogło zostać odbudowane, pierwsze pracy nad tym zadaniem skupiły się na pozyskiwaniu kadry nauczycielskiej. Pierwszym zarządzeniem Resortu Oświaty w sprawie kształcenia nauczycieli było utrzymanie przedwojennych liceów pedagogicznych i pedagogiów. Niestety nie zaspokajało to potrzeb
w kwestii kadry nauczycielskiej gdyż była ona potrzeba od zaraz, dlatego minister Oświaty zarządził zorganizowanie 6-tygodniowych kursów pedagogicznych dla absolwentów liceum oraz 3-miesięczny kurs dla absolwentów gimnazjum. Wbrew oczekiwaniom kandydatów nie było zbyt wielu, gdyż większość z nich albo kontynuowała naukę na studiach wyższych albo podejmowała lepiej płatna pracę. W tej sytuacji uruchomiono 6-miesięczne kursy pedagogiczne dla kandydatów bez cenzusu gimnazjalnego. Mimo tego, iż w owym czasie wielu nauczycieli było niewykwalifikowanych, to byli to ludzi niezbędni, ponieważ okupacja doprowadziła do znacznego opóźnienia uczniów
w nauce.
Środowisko nauczycielskie włączyło się w owe starania. Zarząd Główny ZNP apelował do nauczycieli, aby czynnie włączali się
w odbudowę szkół, realizację programu nauczania, aktywizację nauczycieli, pracę społeczno-gospodarczą oraz w działalność kulturowo-oświatową.
W 1946 odbył się Zjazd Oświaty w Łodzi, gdzie Związek Nauczycielstwa Polskiego z aprobatą przyjął koncepcję reformy szkolnej. Opowiadali się za wprowadzeniem obowiązkowych przedszkoli, obowiązkowej, jednolitej 8-letniej i 8-klasowej szkoły powszechnej, utworzenie 4-letnich i 4-klasowych szkół średnich. Struktura nowej szkoły miała się opierać na czterech zasadach
organizacyjnych : jednolitość, powszechność, publiczność
i bezpłatność.
28 czerwca 1945 roku prezydent Krajowej Rady Narodowej powołał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. 16 lipca 1945 minister Wydech wprowadził zarządzenia co do organizacji roku szkolnego 1945/1946, które mimo tego, że odbiegały od postulatów Zjazdu Łódzkiego, to położyły kres trójstopniowości szkół wiejskich wprowadzając klasy jednoroczne z jednakowym programem nauczania. Do 1945/1946 uruchomiono wszystkie szkoły wyższe działające na dawnych ziemiach II RP pozostających w granicach państwa polskiego, powołano też kilka nowych uczelni, m.in. w Łodzi, Toruniu, Lublinie oraz na Ziemiach Zachodnich (Wrocław) i Północnych. Zachowano
4-letnie gimnazja ogólnokształcące i 2-letnie licea o wydziałach: humanistycznym, matematyczno-fizycznym i przyrodniczym. Absolwenci VII klasy przyjmowano bez egzaminów do II klasy gimnazjum. Nie stworzono 8-klasowych szkół podstawowych, ponieważ różnice miedzy szkołą wiejską a miejską utrudniły by kontynuację nauki dzieciom wiejskim, po za tym taka organizacja szkoły wiązała się
z zatrudnieniem wielu nowych nauczycieli co w owym czasie było niemożliwe. Ówczesny system oświaty i wychowania narodowego miał obejmować między innymi: powszechne, obowiązkowe wychowanie przedszkolne, powszechne, jednolite i obowiązkowe kształcenie podstawowe dzieci w wieku od 7 do 15 lat, kształcenie specjalne, upowszechnienie kultury i kształcenie dorosłych.
Podczas organizacji szkolnictwa w roku szkolnym 1946/1947 szczególny nacisk położono na powszechność nauczania podstawowego i przygotowanie do nauczania ośmioletniego, gdzie program klasy VIII miał być zbieżny z programem klasy I gimnazjum.
W 1948 r. władze państwowe zrezygnowały z upowszechniania
8-klasowej szkoły podstawowej. Od tej pory podstawą organizacyjną
i programową systemu szkolnego stała się obowiązkowa szkoła
7-klasowa, na której opierał się stopień licealny (klasy VIII-XI) szkół ogólnokształcących oraz wszystkie szkoły zawodowe. W roku szkolnym 1947/1948 wprowadzono nowe plany godzin-zaznaczył się on głównie w klasach VI, VII, VIII. Pod koniec 1947 ukazały się drukiem programy nauki dla 8-klasowej szkoły powszechnej-które były ówczesnym szczytem w osiągnięciach tworzenia nowego systemu szkolnego.
Kształcenie na poziomie średnim rozpoczynało się w klasach wyrównawczych o programie klasy VIII, właściwe kształcenie średnie obejmowało klasę II i III gimnazjum oraz klasę I i II liceum.4 maja 1948 roku Ministerstwo Oświaty ustaliło jak już wspomniano powyżej,
iż szkoła podstawowa pozostanie 7-letnią, gimnazja połączone z liceum będą tworzyć jedną szkołę-4-letnie liceum. System szkoły 11-letniej miał pełnić funkcje zbiorczej szkoły w stosunku do wszystkich szkół podstawowych danego regionu. 7 kwietnia 1949 roku opracowano ustawę ??O likwidacji analfabetyzmu?? Artykuł I tej ustawy mówił
iż ?? w celu likwidacji analfabetyzmu, będącego spuścizną rządów burżuazji i obszarnictwa oraz zaporą na drodze Polski Ludowej do pełnego rozwoju gospodarczego i kulturalnego Narodu, wprowadza
się społeczny obowiązek bezpłatnej nauki dla analfabetów
i półanalfabetów.??
21 lipca 1950 ustawa ??O 6-letnim planie rozwoju gospodarczego
i budowy podstaw socjalizmu na lata 1950-1955?? miała zapewnić fundusze w kwocie 119mld zł na rozbudowę szkół podstawowych
i średnich ogólnokształcących, oraz 104 mld zł na rozbudowę szkół średnich zawodowych oraz szkolnictwa wyższego. Z obiecanych kwot przekazano jednak jedynie około 50% co tłumaczono spadkiem ilości
w pierwszych latach planu 6-letniego dzieci w wieku szkolnym. Decyzja
ta nie była trafiona, ponieważ właśnie gdy panował niż demograficzny należało wykorzystać całą kwotę dzięki czemu można było dążyć
do systematycznej poprawy trudnej sytuacji lokalowej szkół oraz
do doposażenia pracowni we wszystkich szczeblach szkoły.
Szkoły 11-letnie miały nowy 3 stopniowy program nauczania, obejmujący: klasy I-IV -kurs ??propedeutyczny??, kurs ??pierwszej systematyki?? w klasach V-VII oraz kurs licealny ?zwany ??cyklem systematyki?? w klasach VIII-XI. Dodatkowo program uwzględniał
w klasie X naukę o społeczeństwie, co było wstępem do nauczania
o Polsce i świecie współczesnym w XI klasie. Program nauczania
z 1950 roku obowiązywał do 1954 roku. Państwowy Ośrodek Prac Programowych i Badań Pedagogicznych w 1950 roku za czołowe działanie uważał kształtowanie naukowego poglądu na świat, opartego na materializmie dialektycznym i historycznym oraz na formowaniu moralności socjalistycznej.
Przykładem był program nauki historii w IV klasie i podręczniki autorstwa G.Missagram i J.Schoenbrenner Pt.: ??Historia Polski?? który zawierał obszerny materiał wykraczający po za możliwości umysłowe uczniów IV klasy.
Przekształcanie szkoły dotychczasowej w szkołę socjalistyczna sprawiło, iż pojawił się postulat kształcenia politechnicznego. Celem tego kształcenia było przygotowanie młodzieży do rozumienia zjawisk produkcyjnych, energetycznych, technicznych i technologicznych. Drogą do realizacji tego kształcenia miała być nauka fizyki, chemii, matematyki, biologii, geografii i rysunków. Badania wyników nauczania wykazały braki w przyswajaniu treści programowej przez uczniów
i w 1952 roku wprowadzono egzamin końcowy dla uczniów szkoły podstawowej składający się z części pisemnej- dyktando z języka polskiego i zadanie tekstowe i dwa przykłady z matematyki, oraz
z części ustnej na którą składały się pytania z języka polskiego, matematyki i nauki o Polsce współczesnej. Jednocześnie wprowadzono egzamin promocyjny do klas VIII, IX i X szkół ogólnokształcących oraz do I, II i III klasy liceów pedagogicznych. Egzamin pisemny opracowywało Ministerstwo Oświaty, cześć ustną zaś ? nauczyciele.
W ramach planu 6-letniego utworzono Centralny Urząd Szkolenia Zawodowego, który miał dokonać reformy i rozbudowy szkolnictwa zawodowego oraz kierować jego rozwojem i działalnością. Dzięki pracy CUSZ 23 czerwca 1951 roku Prezydium Rządu opracowało uchwałę ??W sprawie ustroju szkolnictwa zawodowego??. Kształcenie nauczycieli szkół podstawowych odbywało się w 4-letnich liceach pedagogicznych. Prezydium Rządu podjęło uchwałę wprowadzająca
2-letnie a później 4-letnie szkoły wyższe pedagogiczne.
W 1956 roku ukazał się dekret ?? O obowiązku szkolnym?? powracający do 7-klasowej szkoły podstawowej jak było to ustalone w 1948 roku. Dekret mówił, że : ??obowiązek szkolny trwa do zakończenia 7 klas szkoły podstawowej, najdłużej jednak do końca roku szkolnego w tym roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy 16 lat??. Po raz pierwszy w naszym dotychczasowym ustawodawstwie wprowadzono obowiązek ukończenia szkoły podstawowej. Drugim ważnym aktem było przejęcie przez Ministerstwo Oświaty szkolnictwa zawodowego
i dotychczasowych uprawnień prezesa CUSZ odnośnie szkolenia zawodowego przekazane zostały ministrowi Oświaty.
W 1959 roku Ministerstwo Oświaty wprowadziło nowy program nauczania w szkole podstawowej gdzie jednymi z najważniejszych zmian było określenie zadania kształcenia i wychowania poprzez poszczególne przedmioty nauczania oraz ustalono minimum wyników jakie nauczyciele powinni osiągnąć z danego przedmiotu.
Program ten pozwalał również nauczycielom na większa swobodę
w doborze treści i metod nauczania oraz większą samodzielność uczniów. Podkreślano, iż ??głównym zadaniem szkolnictwa w Polsce Ludowej jest przygotowanie młodzieży do pracy i życia, wychowanie młodego pokolenia na przyszłych współgospodarzy i budowniczych socjalistycznej Ojczyzny.??. Zmniejszono również tygodniową liczbę godzin lekcyjnych z 209 do 176.
Od momentu zakończenia II wojny światowej szkolnictwo polskie
i oświata przeszły szereg zmian. Głównymi osiągnięciami w ciągu tych 16-tu lat było upowszechnienie 7-klasowej szkoły podstawowej, bezpłatność nauczania, umożliwienie młodzieży chłopskiej i wiejskiej dostępu do szkolnictwa średniego, zawodowego czy nawet wyższego. Jednakże w styczniu 1961 roku postanowiono przeprowadzić drugą reformę szkolnictwa podstawowego i średniego.21 stycznia 1961 roku odbyło się VII Plenum KC PZPR na którym uchwalono główne kierunki nowej reformy szkolnictwa. Polska znajdowała się w okresie rozbudowy socjalizmu i rozwijającej się gospodarki, co stawiało przed oświatą nowe zadania. Głównym założeniem uchwały było dostosowanie treści nauczania do potrzeb jakie uczniowie mieli we współczesnym życiu. Zredukowano ilość materiału historycznego na rzecz zagadnień
o współczesności. Wprowadzono 8-klasową szkołę podstawową. Ustawa ta między innymi mówiła że ??szkoła podstawowa ma na celu harmonijny rozwój uczniów pod względem umysłowym, moralnym
i fizycznym oraz przygotowanie do nauki w szkołach zawodowych
i ogólnokształcących oraz do dalszego kształcenia się i zdobywania kwalifikacji w toku wykonywania pracy zawodowej?? .W ustawie była mowa również iż Ministerstwo Oświaty w ciągu lat 1961-1967 winno przygotować nowe plany i programy nauczania. Zasadnicze szkoły zawodowe miały za zadanie kształcić wykwalifikowanych robotników
i rolników, nauka w nich miała trwać w zależności od specjalności
od 2-3 lat. Do szkół średnich ustawa zaliczyła 4-letnie licea ogólnokształcące, 4 lub 5-letnie technika i licea zawodowe. Kształcenie nauczycieli zaś odbywało się w 5-letnich liceach pedagogicznych oraz
na studiach nauczycielskich. Ustawa ta również wprowadziła nowy typ szkoły dla absolwentów liceów ogólnokształcących, zwanych potocznie ??szkołami policealnymi??.
W 1966 roku Ministerstwo Oświaty połączyło się z Ministerstwem Szkolnictwa Wyższego w jeden urząd. Zmianą jakie ów Ministerstwo wprowadziło było to, iż uczeń mógł zrezygnować z pisania matury
i kontynuować naukę w ??szkołach policealnych?? bez możliwości zdawania na studia. W 1966 wstrzymano nabory uczniów do liceów pedagogicznych i zaczęto kształcić nauczycieli wyłącznie na studiach nauczycielskich i szkołach wyższych. Pierwsze 3-letnie szkoły wyższe powstały w Bydgoszczy, Kielcach, Olsztynie, Słupsku i Siedlcach.
W 1969 roku opublikowano tekst ustawy ??o szkołach wyższych?? .Szkoły wyższe stanowiły jednolity typ uczelni, zwierzchni nadzór nad nimi sprawuje minister. Szkołą kieruje rektor powołany przez ministra który również powołuje prorektorów, wydziałem kieruje dziekan przy pomocy prodziekana. Na wydziałach istnieją instytuty, katedry, zakłady i zespoły badawcze. Wyróżniono profesorów zwyczajnych
i nadzwyczajnych, docentów, starszych wykładowców i wykładowców, adiunktów, starszych asystentów i asystentów, bibliotekarzy, dokumentalistów, lektorów, nauczycieli przedmiotów zawodowych, umiejętności praktycznych i wychowania fizycznego. Ustalono dwa stopnie naukowe stanowiące pewnego rodzaju ocenę opanowania metod pracy i dorobku naukowego : doktora i doktora habilitowanego.
Nie należy pominąć kwestii szkolnictwa specjalnego które co prawda tuż po wojnie istniało jako szkoły lub oddziały przy zakładach dla przewlekle chorych, lecz dopiero w 1959 powstały pierwsze państwowe zakłady ze szkołami dla dzieci kalekich. Obok szkół dla dzieci głuchych i niewidomych powstawały szkoły i oddziały dla dzieci niedowidzących i niedosłyszących oraz dla dzieci z upośledzeniami złożonymi. Programy były dostosowane do rodzaju upośledzenia i możliwości dziecka. Szczególną rolę odegrała tu Maria Grzegorzewska.
Oświata polska przeszła wiele reform i wiele prób ostatecznej naprawy, jednak żadna z nich nie okazała się na tyle dobra aby pozostała bez zmian. Zapewne owe zmiany wiążą się również z zmieniająca się sytuacją gospodarczą, społeczną oraz z postępem techniki. Dzisiejsze szkolnictwo jest podzielone na : przedszkola, szkoły podstawowe, gimnazja, licea ogólnokształcące, licea profilowane, technika, technika profilowane, zasadnicze szkoły zawodowe, szkoły policealne, technika uzupełniające dla absolwentów szkół zawodowych, licea ogólnokształcące uzupełniające dla absolwentów szkół zawodowych.
Rozwój szkolnictwa wyższego w Polsce to rezultat niezwykle liberalnej ustawy o szkolnictwie wyższym z 1990 roku wprowadzającej szeroką autonomię akademicką w uczelniach państwowych oraz umożliwiającej tworzenie uczelni prywatnych. Nikt z autorów ówczesnej ustawy
nie przewidywał tak eksplozyjnego, nietypowego w warunkach europejskich rozwoju sektora prywatnego w szkolnictwie wyższym.
Nie licząc Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego działającego nieprzerwanie przez cały okres komunizmu, pierwsze uczelnie prywatne powstały w 1991 roku, w następnych latach liczba uczelni przyrastała
w sposób eksplozyjny, a w 2004 roku funkcjonowało w Polsce 301 czelni niepaństwowych w tym 287 prywatnych, w których studiowało 552 tys. studentów i 14 uczelni kościelnych (w tym kształcących księży), w których studiowało blisko 30 tys. studentów.
Po 1990 roku powstawały nie tylko uczelnie prywatne ? po 1998 roku władze państwowe utworzyły głównie w miastach tracących na skutek zmian struktury administracyjnej status miast wojewódzkich, aż 33 Państwowych Szkół Zawodowych kształcących na I poziomie kształcenia, tzn. na studiach licencjackich, lub inżynierskich, studia II stopnia kończą się tytułem magistra, na studia doktoranckie może być przyjęta osoba, posiadająca tytuł zawodowy magistra lub równorzędny
i spełniająca warunki rekrutacji ustalone przez uczelnię.
Myślę, że dobrym sposobem na przedstawienie zmian zachodzących
w Polskim szkolnictwie jest chronologiczny spis ważniejszych ustaw
i zarządzeń odnośnie organizacji i struktury szkolnictwa dający klarowny i przejrzysty zarys zachodzących zmian.
? Instrukcja z dnia 16 lipca 1945 w sprawie realizacji obowiązku szkolnego i organizacji szkól powszechnych w roku szkolnym 1945/46-Dz.Urz.MO 1945r. Nr 2
? Ustawa z dnia 7 kwietnia 1949 roku o likwidacji analfabetyzmu Dz. U. 1949 r. Nr.25
? Dekret z dnia 23 marca 1956 roku o obowiązku szkolnym
Dz. U. Nr 9
? Ustawa z dnia 15 lipca 1961 r. o rozwoju systemu oświaty
i wychowania- Dz. U. Nr 32
? Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela-
? Ustawa z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym
Dz. U. Nr 65
? Ustawa z dnia 7 września 1991 o systemie szkolnym-
Dz. U. Nr 95
? Ustawa z dnia 8 stycznia 1999 r. przepisy wprowadzające reformę
ustroju szkolnego
Dzisiejsze szkolnictwo oraz udolne lub mniej udolne próby jego przekształcania pozostają kwestią wielu dyskusji politycznych jak
i społecznych. Każdy zmieniający się rząd stara się stworzyć nowe, lepsze- według niego ? warunki dla młodych ludzi. Niestety rzeczywistość polskiej szkoły nie jest taka kolorowa. Wynika
to zapewne z mentalności uczniów- gdzie mądry znaczy gorszy, gdzie chcący się uczyć to ktoś kogo należy szykanować. Niepokojący jest również fakt, iż nauczyciele tracą swój autorytet w oczach uczniów
i stają się bezsilni wobec zbuntowanej i agresywnej młodzieży.
Jedni powiedzą- takie czasy, ale sami owe czasy tworzymy, sami podążamy w ?? wyścigu szczurów?? nie bacząc na innych, zatracamy wartości. Nauka w szkole jest schematyczna, monotonna, często nie przydatna, a sposób jej przekazywania przez nauczycieli jest w wielu przypadkach niedostosowany do możliwości uczniów co często wynika ze zbyt wygórowanych założeń programowych stawianych przed uczniami. Studia wyższe tracą swój prestiż na tle prywatnych uczelni
w których każdy za odpowiednią kwotę i minimum własnej pracy może uzyskać tytuł licencjata, magistra czy też inżyniera. Młodzież zaczyna decydować się na podjęcie nauki w szkołach wyższych często nie
z powodu chęci zdobycia wiedzy, tylko dla papierka który pozwoli im wyprzedzić innych w pogoni za pieniędzmi. Należy mieć nadzieję,
iż politycy przestaną się prześcigać w pomysłach na dążenie do europejskich systemów szkolnych i skupią się na kształtowaniu narodowego wzorca kształcenia.
Bibliografia :
1. Organizacja i funkcjonowanie współczesnych systemów szkolnych-organizacja systemu edukacyjnego w Polsce w latach 1932-1993 cześć II red. T. Gumuła, J.Krasuski, S.Majewski
2. Historia wychowania red. D.Drynda
3. Historia wychowania wiek XX red. J.Miąso
4. Źródła do dziejów wychowania i myśli pedagogicznej
tom III red.S.Wołoszyn