Różne obrazy przyrody w literaturze - sposób ich kreowania i funkcje w wybranych utworach.

Renesansowy antropocentryzm skupił uwagę poetów, humanistów, nie tylko na człowieku , ale też na świecie otaczającym go. Bogactwo świata akcentuje niejednokrotnie w swojej poezji Jan Kochanowski
Pieśń XXV z księgi wtórej – ‘Czego chcesz od nas Panie’ głosi pochwałę stwórcy, zarazem stanowi wyraz podziękowania człowieka za „hojne dary” które człowiekowi trudno ogarnąć. Wypada mu tylko wyrazić stwórcy wdzięczność za bogactwo natury, przyrody, praw które nią rządzą. Plony ziemi to szczęście dla człowieka to wyraz boskiej szczodrobliwości.
Pieśń II księgi pierwszej „Serce roście” / patrząc na te czasy / to również wyraz fascynacji naszego wielkiego humanisty przyrodą i funkcjonującymi w niej prawidłowościami. Zimą otula ziemię śnieg, lasy są gołe, po rzece może poruszać się najcięższy wóz. Nadchodzi wiosna . drzewa ubrały się w liście, łąki zakwitły kolorowo, lód zniknął a po wodzie płyną statki. Ten świat budzi radość. Upływa trochę czasu, wschodzą zboża, śpiewają ptaki urządzające sobie gniazda. Człowiek wśród pięknej przyrody czuje się wspaniale: wesoło, miło, swobodnie, towarzyszą mu dobre myśli
Uwielbienie dla przyrody uwypukla Kochanowski we fraszce „Na lipę”.
Krytyka literacka uważa ten utwór za perełkę, gdyż tu czyni poeta podmiotem lirycznym swoje ukochane drzewo, dokonuje personifikacji, co było nowością w literaturze. W skwarny dzień lipa zaprasza pod swoje konary na odpoczynek. Oferuje miły chłód, mimo skwaru ożywczy wietrzyk . Do tego kojący śpiew ptaków oraz miły zapach kwiatów, których nektar zbierają pracowite pszczoły. Jak mówi poeta - w tej atmosferze „ łacno słodki sen przypadnie”.
Nasz narodowy wieszcz - Adam Mickiewicz - również zawarł wiele opisów przyrody które nie tylko mówią o fascynacji i bogactwie świata ale podkreślają towarzyszący człowiekowi nastrój, wpływają na jego doznania i stany duchowe.
Przykład może stanowić sonet „ Stepy akermańskie” . Jego opis liryczny kreśli obraz świata który poetę – wędrowca fascynował swoim pięknem bez brzeżny step przyrównuje do oceanu. Falujące trawy przypominają mu morskie fale, a wóz którym jedzie, brodzi wśród wysokich traw, jak łódka wśród fal. Kępy krzewów burzanu ze swoimi czerwonymi nasionami przypominają koralowe wyspy. Bogactwo otaczającej przyrody budzi u wędrowca poczucie zagubienia a wszechobecna cisza tęsknotę do dalekiej, utraconej ojczyzny. Przyroda więc w tym sonecie budzi uczucia patriotyczne, powoduje pragnienie przeniesienia się chociażby myślami do dalekiej ojczyzny utraconej, o której trudno zapomnieć.
U schyłku 19. wieku w konwencji charakterystycznej dla Młodej Polski , pisze
Jan Kasprowicz cykl czterech sonetów „ Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach”.
Opisy liryczne poszczególnych sonetów posiadają charakter impresjonistyczny. To znaczy każdy z nich ukazuje ten sam krajobraz , ale o różnej porze dnia. Pod wpływem wschodzącego słońca budzi się też przyroda. Nie tylko coraz więcej dostrzegamy, ale zaczynamy obierać świat coraz to innymi receptorami.
Opis liryczny sonetu I przedstawia przyrodę nocną – senną. Widać tylko zwały ciemnych skał , wśród nich pawiookie, różnobarwne plamy stawów, połyskującą turnię i wężowiska korzeni kosodrzewiny. Kiedy na niebie pojawiło się słońce przyroda zmienia swoją barwę. Granitowe skały „ stały się światłością” nad lasem unoszą się bladobłękitne fale porannej mgły dając oznakę budzącego się świata. W górach pojawia się szum wodospadu i jakieś inne dźwięki trudne do sklasyfikowania
W sonecie trzecim przedstawiony krajobraz ożywa na skałach pojawiają się kozice nad skałami leci ptak, spod kamienia słychać świstaka. Dźwięki nasilają się.
W sonecie czwartym przedstawiony świat jest już pełen ruchu dźwięków i dochodzi jeszcze zapach ziół porastających hale
Przedstawiony w konwencji impresjonistycznej świat pod wpływem słońca zmienia swój wygląd, ożywa, odbieramy go i wzrokiem i dźwiękiem i zapachem
Kasprowicz, poeta młodopolski, wykorzystuje motywy przyrody by wyrazić w sposób symboliczny kondycję człowieka w otaczającym go świecie.
Przez wszystkie sonety krzaku dzikiej róży przewija się motyw owego krzaku, którego kwiat swoim pąsem skupia uwagę postrzegającego przedstawiony krajobraz. Ów krzak opatruje poeta epitetami jakimi określamy stany człowieka, dokonuje więc personifikacji: krzak samotny, senny, zadumany, zatopiony w szum, tuli się, lęka . Urasta on do symbolu człowieka egzystującego w nieprzyjaznym świecie, obawiającego się czegoś, „lękającego się tchnienia burzy”
Również charakter symboliczny posiada motyw limby opatrzonej epitetem „próchniejąca”. To anakolut – niedorzeczność ale przecież w świecie przyrody mogą pojawić się sytuacje niedorzeczne. Pruchno kojarzy nam się z rozkładem, śmiercią a więc ten motyw śmierci - często niedorzecznej - budzi u człowieka strach, przerażenie, lęk – takie stany jakie przeżywa ów krzak dzikiej róży
Przyroda w swoim bogactwie posłużyła Kasprowiczowi do symbolicznego przedstawienia kondycji, wewnętrznych przeżyć człowieka schyłku XIX wieku.
Modnym u schyłku XIX wieku był parnasizm - metoda twórcza polegająca na wyjątkowym dbaniu o piękno frazy o taki dobór słów aby warstwa dźwiękowa oddawała przedstawione stany duchowe człowieka czy świata jaki go otacza.
Kazimierz Przerwa Tetmajer napisał piękny liryk „ Melodia mgieł nocnych ”. Formy : nie budźmy, pląsajmy, okręcajmy, wchłaniajmy, sugerują, że to liryka pośrednia. Poeta oddaje nie tylko swoją fascynację otaczającej przyrody ale wyraża jakby wrażenia, stany tych którzy tę przyrodę odbierają tak jak on. Zafascynowany bogactwem tatrzańskiej przyrody zachwyca się krajobrazem w świetle księżyca, mgłami unoszącymi się nad zboczami, szczytami w których gra tęcza blasków jakie tworzą ostatnie promyki słońca. Szum drzew, orzeźwiająca woń kwiatów powoduje że dusza chciałaby wzlecieć, zatopić się w „ głębinie przestworów ” Przyroda w swoim piękni i bogactwie budzi chęć jej ogarnięcia wyzwala pragnienia poznania jej tajników, chęć pokonania prawideł rządzących świateł uniemożliwiających dogłębne poznanie każdego szczegółu tatrzańskiej natury
Leopold Staff, w okresie międzywojnia, przełamując tradycje tematów wzniosłych, godnych poezji zaczął dążyć do wydobycia pierwiastka piękna z motywów powszednich, rodzimych, wydawałoby się niepoetyckich. Znamiennym jest dla tego okresu twórczego poety, posiadający klamrową budowę, wiersz „ wysokie drzewa”. Kończy go i rozpoczyna ta sama sekwencja wyrażająca zachwyt: cóż piękniejszego niż wysokie drzewa. Zdawałoby się że drzewo to coś bliskiego człowiekowi codziennego, pozbawionego pierwiastków poetyckich. Tymczasem poeta zwraca uwagę że ta dobrze znana konstrukcja konarów upiększonych liśćmi w promykach zachodzącego słońca nabiera swoistego monumentalizmu a kropelki rosy znajdujące się na liściach skrzą się bogactwem barw dodających uroku
Drzewa to dom dla ptactwa, owadów, które w sierpniowym gorącu, po skwarnym dniu, ożywają wydając dźwięki miłe dla ucha. Kiedy zapada mrok drzewa też zasypiają, ciemność odziewa ich w smukłe korony. Ten widok fascynuje poetę, rośnie w nim wyzwolona dusza, pełna podziwu dla tych cudów natury.
Obrazy przyrody pojawiają się też w utworach większych niż wyznania liryczne. Postaram się skupić na mickiewiczowskim „Panu Tadeuszu” , wspaniałym dziele obfitującym w liczne opisy odzwierciedlające bogactwo, różnorodność i piękno ojczystej przyrody. Przyroda w utworze Mickiewicza stanowi tło dla wydarzeń, a nastrój panujący w niej wywiera wpływ na przeżycia bohaterów. Cisza wieczorna przed zajazdem na Soplicowo budzi u mieszkańców dworku niepokój, że coś nagłego, może jakieś niebezpieczeństwo nadchodzi lub czyha coś złego, w myśl powiedzenia: cisz przed burzą. Po bitwie z moskalami również nad Soplicowo nadciągnęła burza. Ona to sprawiła, że Soplicowo zostaje odcięte od świata, utrudnia przekazywanie wiadomości poza krąg uczestników zdarzeń. To przyroda przeciwdziała szybkiemu wezwaniu posiłków przez Rosjan; sprzyja Polakom
Sielski krajobraz roztaczający się przed oczami czytelnika podkreśla też szczęśliwość mieszkających wśród pól, lasów, ludzi. Słońce którego kilka opisów zawarł Mickiewicz, upiększa ten świat budzi u bohaterów estetyczne przeżycia tworzy nastrój, inspiruje ich do aktywnego działania. Krytyka literacka podkreśla że miarą artyzmu Mickiewicza jest to, iż przyrodę odbieramy jakby wszystkimi zmysłami: odcienie barw, kształty, odgłosy szmery, zapachy. Niektóre opisy przyrody, a należy do nich opis sadu, zawierają personifikację: drzewa, jarzyny, krzewy przypominają społeczeństwo, obdarza je bowiem autor cechami typowymi dla ludzi np. „kapusta sędziwe schylając łysiny siedzi i zda się dumać o losach jarzyny”. sąsiedztwo roślin oddaje relacje międzyludzkie to społeczeństwo wzajemnie sobie życzliwe , tu jeden troszczy się o szczęście drugiego w efekcie ten opis podkreśla , że przedstawiony świat – ojczyzna to arkadia – kraina szczęśliwości
Zgodnie z tradycją eposu Mickiewicz nasyca swoje dzieło opisami przyrody nie tylko by upiększyć utwór, opóźnić bieg akcji ale też aby poprzez przyrodę budzić patriotyzm, uwypuklić stratę ból nostalgię za odległą utraconą ojczyzną
Dzieło Mickiewicza i jego wpływ na ludzi pozbawionych ojczyzny bo dla nas patriotyzm jest rzeczą naturalną, pokazuje Sienkiewicz w noweli „latarnik”. Skawiński tak zaczytał się w pięknie „ pagórków zielonych szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych” że zapomniał o obowiązkach o otaczającej go rzeczywistości. Miłość do utraconego raju – ojczyzny, kraju lat dziecinnych stała się dla niego wszystkim
Krytyka literacka podkreśla podobieństwo powieści Elizy Orzeszkowej „ „Nad Niemnem” z mickiewiczowskim „Panem Tadeuszem”.
W epoce postyczniowej pisarka nie mogła używać słów, polska, patriotyzm, ojczyzna, dlatego też zamieściła liczne opisy przyrody które zastępują owe pojęcia. Podobnie jak u Mickiewicza przyroda to świat otaczający mieszkańców Korczyna i Bohatyrewicz. Oni to pracują na polu, zbierają plony, cieszą się pięknem widoków, podziwiają brzegi rzeki, są do swojego miejsca na świecie przywiązania. Benedykt jest oburzony gdy mąż siostry gdy jego szwagier Darzecki żąda spłaty i proponuje, aby sprzedał zaniemeński las. Każdy starał się, Benedykt też utrzymać ojcowiznę ale las był czymś więcej. Tam miała miejsce ostatnia bitwa powstańcza, tam jest Mogiła gdzie leży poległy w tej bitwie brat Benedykta – Andrzej, ojciec Janka Bohatyrewicza – Jerzy i inni. Mogiła urasta w powieści do symbolu ojczyzny, umarłej ojczyzny i tak kreuje orzeszkowa postaci, że stosunek do mogiły określa ich charakter. Obojętni to ludzie źli , niegodni miana polaka: Darzecki , Zygmunt Korczyński syn Andrzeja.
Przyroda w „nad Niemnem” przechowuje narodowe pamiątki przypomina o tradycji tych ziem. Taką rolę pełni grób Jana i Cecylii znajdująca się na wysokim brzegu Niemna od ponad trzystu lat i związana z nią legenda żywa w rodzie Bohatyrewiczów. Dwoje dzielnych ludzi : Jan i Cecylia w dzikiej puszczy nad niemeńskiej dali początek wspaniałej cywilizacji. Dane im było długo żyć, widzieli więc jak osada rozrasta się, jak ich dzieło kontynuują dzieci, wnuki. Chociaż ani razu orzeszkowa nie użyła w powieści słowa polska, ojczyzna, patriotyzm , to poprzez opisy przyrody powieść pełna jest miłości do rodzinnego kraju
Przedstawione przeze mnie przykłady podkreślają funkcję i role przyrody w wybranych utworach poetyckich i prozatorskim. Starałem się wyłuskać sposób kreowania przyrody a także funkcje jaką ona pełniła w kreacji świata przedstawionego czy poetyckich doznań


Piotr Kołodziejczyk